RUNA - Vera Buck.pdf

Tytuł oryginalny: RUNA by VERA BUCK © 2015 by Limes Verlag, a division of Verlagsgruppe Random House GmbH, München, GermanyFirst edition published by Henry Holt LLC, New York. Copyright © for the Polish edition by WYDAWNICTWO INITIUM Tłumaczenie z języka niemieckiego: EMILIA SKOWROŃSKA STR. 55–607 AGNIESZKA HOFMANN STR. 1–54 Redakcja i korekta: ANNA PŁASKOŃ-SOKOŁOWSKA Korekta: NATALIA MUSIAŁ Projekt okładki: www.buerosued.de Ilustracja na okładce: ©JAKE OLSON / TREVILLION IMAGES; www.buerosued.de Skład i łamanie: PATRYK LUBAS Współpraca organizacyjna: BARBARA JARZĄB, ANITA BRYLEWSKA WYDANIE I ISBN 978-83-62577-77-4 KRAKÓW 2018 Wydawnictwo INITIUM www.initium.pl e-mail: initium@initium.pl facebook.com/wydawnictwo.initium Skład wersji elektronicznej: MARCIN KAPUSTA konwersja.virtualo.pl

SPIS TREŚCI Prolog Część pierwsza Część druga Część trzecia Część czwarta Część piąta Część szósta Epilog Uwagi i podziękowania

Dedykacja narratora M. Lecoqowi, któremu zawdzięczam tę historię, i Runie, której jestem ją winien. MAXIME CHEVRIER 12 grudnia 1903 roku

PROLOG Wziąłem głęboki wdech. Ustawiliśmy się i teraz sam już widziałem to, o czym przedtem, podczas przebierania, ośmielano się mówić tylko na ucho. Dwustu trzynastu. Liczba ta była podawana z ust do ust, obiegła wszystkich szeptanym kanonem. Dotarła do nas, chórzystów, do księdza, a na końcu do kapłana, który otworzył księgę z animuszem większym, niż to leżało w jego naturze. Dwustu trzynastu wiernych w kościele Saint-Médard. A zatem to była liczba moich pierwszych czytelników. – Wszystko w porządku, Maxime? Mogłem tylko przytaknąć, w dalszym ciągu wydymając policzki i wydmuchując powietrze przez usta, jakbym był miechem. Rozejrzałem się za ojcem i dostrzegłem go w głębi przy drzwiach. Z rękami skrzyżowanymi z przodu wyglądał na bardzo drobnego. Może wolałbym, żeby nie przyszedł. Gustave położył mi rękę na ramieniu i przysunął usta tak blisko mego ucha, że dostałem gęsiej skórki. – Nie przejmuj się. Minuit Chrétiens możesz przecież zaśpiewać nieco ciszej. Zacisnąłem usta i skinąłem głową. Słowa Gustave’a zabrzmiały jak prośba. Odwrócił się, a jego ręka pozostawiła na mojej skórze płonącą plamę. Nie mógł wiedzieć, podobnie jak cała reszta, że dziś miało nie być Minuit Chrétiens. Że zamiast tej pieśni zaplanowany został wernisaż, zdolny w ciągu jednej nocy postawić na głowie porządek Paryża. Zacisnąłem pięści, zająłem swoje miejsce i zamknąłem oczy. Głosy przycichły. Potem rozległy się pokasływania i chrząknięcia, ten i ów jeszcze wydał z siebie gardłowy dźwięk, by ostatecznie zamilknąć. Słyszałem szum mojej krwi i odgłosy wichury szalejącej na zewnątrz kościoła. Obok mnie stał Gustave. Chciałem, żeby wziął mnie za rękę. Była dokładnie dwudziesta druga trzydzieści, kiedy zaintonowaliśmy pieśń. Pierwszy punkt kulminacyjny Mszy świętej. Wszystko przebiegało

według planu. Z piszczałek organów wydobywały się grzmiące dźwięki. Przechodziły falą przez kościelną nawę i odbijały się od ścian, by spaść na wiernych, którzy sięgali po śpiewniki. Książek nie wystarczyło dla wszystkich, ale ci, którzy je mieli, podzielili się z sąsiadami. Niektóre powędrowały nawet ku stojącym z boku ławek – tak daleko sięgała miłość bliźniego w Boże Narodzenie. Wyciągnąłem szyję, by wypatrzyć ojca, ale w głębi kościoła było teraz ciemno. Wysokie świeczniki przeniesiono do przodu, całe światło spływało na nas. Oświetlało chór, ołtarz i pierwsze rzędy ławek. W pogrążonej w półmroku pozostałej części kościoła blask świec wystarczał na tyle, by rozszyfrować nuty na stronicach śpiewnika i słowa, które stały ponad nimi. Danc une étable obscure. Z perspektywy czasu można powiedzieć, że nie mogłem wybrać lepszego tytułu kolędy. Danc une étable obscure – W ciemnej stajence. Pierwsze miny zrzedły w chwili, gdy zaczął śpiewać chór chłopięcy. Usłyszałem, jak Gustave u mego boku zaintonował wersy, które tak często ćwiczyliśmy. Ale wierni w kościele nie przyłączyli się do śpiewu. Skonsternowani chłopcy urywali jeden po drugim, jakby topili się w oniemieniu, które rozniosło się po kościele. Tylko organy huczały dalej, aż sam organista zmiarkował, że coś jest nie tak. Pojedynczy dźwięk piszczałki zawisł nad ławkami, zniekształcony i mroczny jak zdania, w które wpatrywali się ludzie. Nad słowami pieśni czarnym atramentem napisany był tekst, czarny jak kwiaty zła. Przesłanie, wersy, wiersz. Zobaczyłem, jak ludzie nachylają się nad śpiewnikami po kilku na raz, i poczułem, jak moje ciało przechodzi mrowie. Z ciszy wywołanej zaskoczeniem podniosły się szepty.

CZĘŚĆ PIERWSZA ODKRYCIA Może najpierw powinienem był przeprowadzić doświadczenia na zwierzętach. Te najodpowiedniejsze, a mianowicie cielęta, trudno jednak zdobyć ze względu na koszty, dlatego – z łaskawym przyzwoleniem ordynatora – wszcząłem eksperymenty w powszechnym przytułku w Sztokholmie i zamyślałem ewentualnie w późniejszym czasie podjąć doświadczenia na zwierzętach. CARL JANSON (1891) lekarz szwedzki

Marguerite Desens straciła w należącej do gospodarstwa stajni niewinność, dziecko i życie. Wszystko w tym samym końskim boksie, choć nie w tym samym czasie. Jej owdowiały małżonek prowadził Joriego wzdłuż świńskich kojców, wymieniając jednocześnie w odwróconym porządku chronologicznym najważniejsze wydarzenia z życia madame Desens: w roku tysiąc osiemset osiemdziesiątym pierwszym śmierć przez widły, na które madame upadła podczas wyrzucania obornika, tragiczny wypadek. Osiem lat wcześniej poronienie spowodowane uderzeniem kopyta. A w roku siedemdziesiątym trzecim spłodzenie utraconego później dziecka. Wieśniak spoglądał w zadumie. Ze wszystkich trzech wydarzeń to, o którym wspomniał na końcu, wywarło na nim najbardziej trwałe wrażenie. Świnie wytykały łby spomiędzy desek i chrumkały wyczekująco. Tłoczyły się i rozpychały. W Paryżu każdy szybko się uczył, co robić, żeby zdobyć najlepsze miejsce przy korycie. Parę metrów dalej stały konie. Jori zajrzał za niskie drewniane przegrody. Widząc brudną słomianą wyściółkę, wolał nie wyobrażać sobie scen, które opisał chłop. – Jak długo pan ją tu trzyma? – zapytał, wracając do właściwego powodu swych odwiedzin. – Trzy miesiące. Od kiedy rozbiła krzesła w kuchni. – Trzyma ją pan tu zamkniętą od trzech miesięcy? Chłop wzruszył ramionami. – Postradała rozum – powiedział, rysując na prawej skroni niewielki okrąg, jakby Jori sam już dawno o tym nie wiedział. Nachylił się poufale. Jori poczuł jego nieświeży oddech i odwrócił się. Monsieur Desens pchnął drewniane drzwi na końcu stajni. Jori wszedł za nim do pomieszczenia wypełnionego workami i narzędziami. W półmroku dostrzegł stary pług i wąskie schodki prowadzące na strych. Były niewiele szersze od drabinki dla kur. W pomieszczeniu było chłodniej niż w stajni. Pachniało kurzem, smarem do skór i świniami. Monsieur Desens wskazał na komórkę pod schodami, w której parę lat temu trzymał króle. – Tam? – Jest większa, niż wygląda. Przecież nie zostawię jej tu samej z tymi kosami i pługiem. Jori zrobił neutralną minę. Wydawało mu się, że czasy, w których chorych umysłowo skuwano łańcuchami i zamykano w stajni, już minęły.

– Niech więc pan otworzy! – Sam pan może to zrobić. – Chłop złożył skrzyżowane ramiona na brzuchu jak na stole; dłonie wsunął pod poplamione potem pachy. – Ja się cieszę, że w ogóle udało mi się ją tam wsadzić. Jori odwrócił się ze złością i zbliżył do schodów. W komórce panowała cisza. Pogładził chropowatą powierzchnię drewna. Zagroda przypominała mu jego dzieciństwo. W Finsterhennen mieszkał z rodzicami w niewielkim gospodarstwie, nieumywającym się rozmiarami do tego. Mieli zaledwie parę krów, króli i kur, wszystko na własne potrzeby, a także konia, który mógł ciągnąć pług. Ale zapach był taki sam. Do tego narzędzia, ciężkie powietrze, cienie, wszystko to przypominało Joriemu dom – nawet fakt, że w stajni zmarła kobieta. Być może łączyło go z tym chłopem więcej, niżby chciał. – Niech pan będzie ostrożny – powiedział tamten, sprawiając, że Jori się wzdrygnął. – To wariatka, jak mówiłem. Jori wykrzywił twarz. – Boi się pan własnej córki, monsieur Desens? Wieśniak uznał, że nie musi odpowiadać. Tam, gdzie stał, pod ścianą, zajmował lepszą pozycję. Jori przyjrzał się skoblowi, na który zamknięta była komórka. Był to zwyczajny drewniany kołek, przymocowany gwoździem do ramy, tak by można go było przekręcić i zasunąć na drzwi. Te służące do zamykania zwierząt – albo własnych dzieci – rygle wszędzie, w każdym kraju wyglądały podobnie. Podszedł do bocznej ścianki komórki i przez szparę między deskami zajrzał do środka. Było ciemno. W słabym świetle wpadającym przez szczeliny unosiły się drobinki kurzu. Ciągnęły za sobą jasne smugi, które rozmywały się w ciemności jak proszek tabletki, wrzuconej do szklanki z wodą. Nic więcej nie było widać. Jeśli za tymi deskami znajdował się człowiek, to musiał leżeć przy ścianie, przy której stał Jori, komórka była bowiem zbyt ciasna, by móc się schować gdziekolwiek indziej. Jori zerknął w dół i zobaczył niewielką kępkę brązowych włosów przeciskających się przez szparę między komórką i podłogą. Chora leżała u jego stóp. – Sąsiedzi już krzywo patrzyli. – W głosie chłopa było tyle przekory, że przy odrobinie dobrej woli jego słowa można wziąć za usprawiedliwienie. – Pomylona na gospodarstwie to jak zaraza. Takie rzeczy prędko się roznoszą. Jori przekręcił rygiel. Niedbale zbite z desek drzwi zachybotały się pod dotykiem. Ich zewnętrzna krawędź pozostawiła półokrągłe zadrapanie na

podłodze, do której przywarły wyschnięte królicze odchody. Zmrużył oczy i zajrzał w mrok, lecz nawet teraz widział nie więcej niż niewyraźny kształt ciała przytulonego do bocznej ścianki, nagą stopę i włosy. Jeden z kosmyków przyczepił się do chropowatego otworu po sęku. Chora pewnie osunęła się po ścianie. Jori nie od razu rozpoznał, gdzie ma przód, a gdzie tył. Głowa leżała zwrócona ku tylnej ściance, wyglądającej tak, jakby była wgnieciona do wewnątrz przez schodki, lewa noga spoczywała przyciągnięta do ciała, prawa wysunięta w kierunku drzwi. Dopiero teraz, kiedy zdołał rozpoznać w postaci coś w rodzaju kobiety, zmiarkował, że nawet nie zapytał o jej imię. – Jak ma na imię? – Marguerite. Po matce. – Hm. – Jori miał złe przeczucia. Przypuszczał, że jeśli jak najrychlej nie uwolni młodej kobiety ze stajni, matka i córka podzielą nie tylko imię, ale i los. Ostrożnie trącił butem jej prawą stopę, która cofnęła się jak wąż dotknięty laską spacerowicza. Słyszał jej oddech. Marguerite Desens zauważyła jego obecność. – Umie mówić? – zapytał przez ramię, nie odwracając wzroku od postaci w półmroku. – Nie mam pojęcia, chyba jeszcze tak. Ale wygaduje same duby smalone. Nie zbada jej pan? Jori schylił się ku chorej. Jego wzrok padł na pustą drewnianą miskę nieopodal rąbka spódnicy. Naczynie wyglądało, jakby ktoś pośpiesznie wstawił je do klatki i tak samo pośpiesznie opróżnił. – Kiedy dostała ostatni posiłek? – Wczoraj. – Dzisiaj jeszcze nic? – Karmię ją wieczorem razem z innymi – odrzekł chłop, nie precyzując, czy ma na myśli dzieci czy zwierzęta. Ze stajni obok dobiegło chrumkanie świń. – To jak, jest opętana przez diabła czy nie? Jori wyprostował się na tyle, na ile to było możliwe w komórce, postąpił krok naprzód i ponownie trącił butem ciało kobiety, łagodnie, tam, gdzie spodziewał się jej biodra. Ustąpiło. Usłyszał jęk, a potem w schowku znów zapanowała cisza. Obrzucił wzrokiem skołtunione włosy i krzywiznę kręgosłupa. Postawienie diagnozy w tym mroku i ciasnocie było niemożliwością. – Myślę, że jest histeryczką. Dokładnie zbada ją doktor Charcot, już

w klinice. Ja jestem tu po to, by wydać wstępne orzeczenie. – Nic nie zapłacę, jak mówiłem – odparł monsieur Desens, wyraźnie zaalarmowany słowem „orzeczenie”. Już on się znał na tych wszystkich pieczątkach. Do wszystkiego potrzebne jest teraz orzeczenie, nawet w świńskiej zagrodzie. – Tak, monsieur, mówił pan. – Nic nie zapłacę. – Nic pan nie zapłaci. Za jakąś godzinę przyjedzie po nią powóz. – To dobrze. – Słowa gospodarza zabrzmiały tak obojętnie, że Jori odwrócił się w jego stronę. Mężczyzna schował dłonie jeszcze głębiej pod pachy i wydął usta. – Czy córka ma jakieś przedmioty osobiste, które chciałaby wziąć? Ubrania? Bieliznę? – Żebyście jej zabrali w szpitalu? Nie. Niech pan sobie nie myśli, że nie wiem, jak to się odbywa. Jori przygryzł wargę. Nie po raz pierwszy, gdy oprócz chorego chciał zabrać też jego przedmioty osobiste, oskarżano go, że łupi biedaków, którzy i tak wszystkiego mają za mało i tylko członków rodziny pod dostatkiem. Tych oddawano mu z pocałowaniem ręki. – Ubrania i biżuterię przechowujemy i oddajemy chorym, gdy wracają do domu. – Z trudem zachowywał umiarkowany ton. – Po wyzdrowieniu. – Młody człowieku, nie spodziewam się ani jej powrotu, ani wyzdrowienia. – Głos chłopa stwardniał. Spojrzenia obu mężczyzn zetknęły się i odbiły od siebie. Jori monitował się do zachowania spokoju. Nie było powodu do wrogości. Jeden z nich chciał się pozbyć córki, drugi chciał ją zabrać, ich interesy znakomicie się uzupełniały. – A zatem za godzinę. Proszę dać jej przedtem coś do jedzenia, żeby przetrwała drogę. Jori rzucił ostatnie spojrzenie na ludzkie zawiniątko na podłodze. Miał opory zostawić ją tak, ale w tej chwili nie mógł zrobić nic więcej. Zamknął za sobą obluzowane drzwiczki. Tego dnia miał odebrać jeszcze jedną osobę, osobę, która przysporzy mu więcej radości niż Marguerite Desens.

Nie było tak, że Joriemu przeszkadzał gatunek ludzki jako taki. W Salpêtrière nieustannie miał do czynienia z ludźmi, sale chorych były nimi przepełnione. A mimo to wszystko miało tam swój porządek. Każdy miał swoje miejsce, wiedział, gdzie kogo znaleźć, kto leży w którym łóżku. W przeciwieństwie do tego w śródmieściu dzień i noc panowały brak dyscypliny i nieposkromiony chaos. Wyminął powozy załadowane walizami i ludźmi, niczym cyrkowa karawana sunące chwiejnie jeden za drugim przez ciżbę, a potem przywarł do żelaznej bramy prowadzącej do głównego wejścia Gare de l’Est. Przyciskając plecy do prętów, popatrzył w niebo. Popołudniowe słońce wisiało nad miastem jak siarkowożółty kamień żółciowy, na wpół przesłonięty parą i sadzą z przybywających na dworzec pociągów dowożących kolejne ładunki do Paryża, który i tak już był przesycony ludźmi. Na przedmieściach wokół centrum miasta budowano i poszerzano kolejne dzielnice, nie potrafiąc sprostać napływowi ludności. I jeszcze dłuższe ulice, i jeszcze wyższe domy, czy też to, co nazywano tu domami. W Finsterhennen, gdzie dorastał Jori, domy miały wyraźny kształt: cztery ściany, dach i ogród, w którym pasła się krowa albo rosła grusza. Były niebieskie niebo i zielone łąki, i pola, ponad którymi można było spoglądać w dal, daleko, aż po góry. W Paryżu zaś widać było tylko fasady, kamienne elewacje z rzędami okien, upstrzone tu i ówdzie balkonami, które wisiały nieużywane nad ulicą. Niektóre z nich znajdowały się bezpośrednio nad restauracją lub kawiarnią. Mieszkańcy kamienicy mogli napluć klientom prosto do café au lait. Z tłumu wyłonił się pochylony mężczyzna, popychający przed sobą katarynkę. Przekroczył ulicę i ruszył w kierunku Joriego ze wzrokiem utkwionym w ziemię, jakby nie wolno mu było stracić z oczu terkoczących kółek wózka. Miał kapotę z wyświechtanego weluru, białe włosy i sączący się czerwony wykwit na nosie. Dotarłszy do chodnika, przystanął i mrugając ze zdziwieniem, popatrzył na Joriego. Najwyraźniej ten zajął jego stałe miejsce przy bramie. Jori zawiesił spojrzenie na czerwonym wrzodzie na jego twarzy. Patrząc z tej odległości, nie potrafił stwierdzić, czy jest zaraźliwy, ale jeśli mężczyzna chciał rościć sobie prawo do tego miejsca, nie zamierzał stawać mu na drodze. Już miał ustąpić na bok, gdy kataryniarz zaczął świdrować go spojrzeniem spod ciężkich powiek. Potem odwrócił się jak pies, zbyt zmęczony lub głodny, by walczyć, i pchnął katarynkę prosto w ludzi na chodniku. Wkrótce jej fałszywe i smutne dźwięki popłynęły od

drugiej strony bramy. Zabrzmiały jak spóźnione pretensje. Jori wyłowił z kieszeni zegarek i otworzył klapkę. Była za dwadzieścia czwarta. Pociąg miał przyjechać za kwadrans. Jori nie musiał się śpieszyć. Zamknął złote wieczko zegarka i beznamiętnie popatrzył na wygrawerowanego na nim strzelca. Kupił zegarek wiele lat temu na pchlim targu w Szwajcarii; był brzydki, ale tak niezawodny, że nie widział powodu, by oszczędzać na nowy. Wsunął czasomierz z powrotem do kieszeni. Zatrzymał wzrok na wywieszkach poprzylepianych gęsto do cienkich desek ogrodzenia. Jedna z nich reklamowała dwudziestostrzałowy rewolwer Lefaucheux. Inna zachwalała nową amerykańską maszynę, w której rzekomo można było prać osiemdziesiąt sztuk bielizny jednocześnie, i to zupełnie bez pracy rąk. Ameryka stała się bardzo modna. Kto był niezadowolony ze swego życia i mógł sobie pozwolić na bilet, udawał się właśnie tam. Kto nie, przybywał przynajmniej do Paryża, gdzie były rozrywki, praca i wino z dodatkiem kokainy. Joriemu rzuciła się w oczy reklama Folies Bergère. Przedstawiała trzy tancerki w czerwonych sukniach. Spódnica tej z przodu unosiła się w tańcu, odsłaniając nogę o dziwnych proporcjach, która w porównaniu do nogi, na której spoczywał ciężar ciała tancerki, była zbyt długa i wychodziła z biodra pod nienaturalnym kątem. Nierówność kończyn spowodowana martwicą głowy kości udowej – zdiagnozował niemal odruchowo. Ponownie wyciągnął zegarek, otworzył klapkę, zamknął ją; niewiele się zmieniło. Powrócił wzrokiem ku plakatom. Coś go zaintrygowało. Coś, co wiązało się z ich rozmieszczeniem, a może z tekstem, nie potrafił dokładnie powiedzieć. Ponownie przyjrzał się biodrom kobiety, jej gołym nogom, po których wspinał się rąbek spódnicy, ale to nie w tym był problem, więc Jori skierował uwagę na resztę plakatu, napis, ozdobne brzegi. I w końcu znalazł to, co go zafrapowało. Na górnej krawędzi plakatu naklejona była karteczka ze znakiem, który ktoś koślawo narysował ołówkiem:

Resztę zakrywał plakat reklamowy. Jori przejechał kciukiem po znaku, rozmazując go. Krzyż na dole, głowa na górze. Symbol kobiecości. Jednakże tu na czubku umieszczono dwa szpice, jakby doprawiono kobiecie rogi. Diabeł w ciele kobiety. Jori opuścił kciuk i potarł nim zewnętrzną stronę palca wskazującego. Jego dłonie powilgotniały. Nie zważając na to, że mała wskazówka zegarka znacznie się zbliżyła do czwórki, Jori przystąpił do odczepiania plakatu od znajdującej się pod spodem kartki. Plakat Folies Bergère przyklejony był jednak tanim klejem kostnym. Szare grafitowe ślady ołówka wżarły się weń jak trąd w skórę. I kiedy wreszcie Jori odsłonił kartkę, mógł odczytać zaledwie połowę pierwotnej wiadomości. Klej dosłownie pozrywał litery z powierzchni papieru:

Przysunął twarz do papieru, zalatującego wilgotnym piwnicznym murem. Notatka wyglądała, jakby skreśliło ją dziecko, litery były różnej wielkości i raczej namalowane niż napisane – małe „t” przypominało krzyż na grobie, a „r” laskę. Potarł mocniej kciukiem o nasadę palca wskazującego. Więcej symboli ani rysunków nie znalazł. Tylko to bezsensowne nagromadzenie liter. – Jori! Drgnął i odwrócił się gwałtownie ku uśmiechniętemu młodemu blondynowi, który wyrósł przed nim niespodziewanie. Przez chwilę trwał w osłupieniu, a potem nie mógł inaczej, jak tylko rozpromienić się tak samo. Paul tu był! Paul Eugen Bleuler, przyjaciel ze studiów. Jori miał czekać na niego na peronie. – Wszystko w porządku? Zapomniałeś odebrać mnie z pociągu?

– Przyszedłem za wcześnie, a w hali… – Wiem, było zbyt tłoczno. Oczy Paula uśmiechały się ciepło. Jasnoniebieskie i przejrzyste. Typowy błękit Bleulerów, pomyślał Jori. Ten sam odcień miały oczy Pauline, kiedy jej szary nastrój rozpierzchał się na kilka dni. Jori tęsknił za tym błękitem, tęsknił za nim nadal. – Zeszczuplałeś. Coś mi się zdaje, że brakuje ci szwajcarskiej kuchni – orzekł Paul. – Za to ty masz więcej włosów. – To mi dodaje powagi. – Paul sięgnął dłonią ku brodzie, która była tak samo rzadka jak włosy na głowie. Porastała jego szczękę niczym starannie przystrzyżona trawa. Jori powstrzymał się od komentarza. Odkąd piętnaście lat temu wyrósł mu na brodzie pierwszy czarny włos, przypominający kłujkę kleszcza, golił się codziennie. Nie lubił bród. Na sam ich widok czuł swędzenie, nie mówiąc o tym, że uważał je za siedlisko pasożytów i bakterii. Z brodą miałby wrażenie, że po każdej sesji terapeutycznej zanosi chorobę pacjenta do domu. – Co to jest? – Paul sięgnął po zerwany plakat. Jori nie zdawał sobie sprawy, że trzyma go w ręku. Teraz było już za późno, by się go pozbyć. – Folis Berżer? – Uśmiechnął się znacząco na widok półnagich kobiet. Jori zauważył, że jego francuszczyzna brzmi bardzo niemiecko. – Nasze plany na wieczór? – Nie! – Jori poczerwieniał. Zawstydzony, przyciągnął plakat do siebie, jakby odwiedzanie varieté w Paryżu stanowiło coś gorszącego. – Dzisiaj wieczorem ma miejsce wtorkowy odczyt w Salpêtrière. – Wiem. Ze sto razy wspominałeś o tym w listach. Jakby Hipokrates we własnej osobie przedstawiał nas pacjentom. – Paul się roześmiał. Jori rozejrzał się, po czym ruszył w stronę kosza na śmieci przymocowanego do latarni parę kroków dalej i wrzucił doń zgnieciony plakat. Publiczne kosze na odpady były nowinką w mieście. Niejaki monsieur Poubelle kazał je zainstalować w tym roku. Wkrótce miano nawet wprowadzić segregowanie śmieci. Poubelle chciał zobowiązać właścicieli domów do wystawiania przed kamienice trzech pojemników: na odpadki spożywcze, na papier i szmaty oraz na skorupki od ostryg. Jori uznał ten pomysł za znakomity, choć jego sukces, jak do tej pory, był znikomy. Zdawał się funkcjonować wyłącznie w promieniu metra od kosza.

– Lepiej! Odczyt wygłosi doktor Charcot – rzekł, nagle uskrzydlony. – I powiem ci, że porównywanie tych tancerek z histeryczkami z Salpêtrière to jak porównywanie eteru z hiszpańską muchą! – Z czym? – No właśnie. Paul przybrał minę, której Jori nie potrafił zgłębić. Ich spojrzenia zetknęły się na chwilę, ciepłe i znajome, jakby dopiero teraz pojmowali, że wreszcie się widzą po tak długim czasie. I to w dodatku w Paryżu, z perspektywą wieczornego wykładu profesora Jeana-Martina Charcota, najsłynniejszego neurologa na świecie, nad którego rozprawami ślęczeli razem na uniwersytecie w Zurychu. Paul postawił walizkę na ziemi, uważając, by się nie przewróciła. Zrobił krok w stronę Joriego, by wziąć go w ramiona. – Jak dobrze cię widzieć! – powiedział. Joriemu wydało się, że fałdki jego podróżnego płaszcza pachną jeszcze ostatnimi resztkami szwajcarskiej czystości. – Witaj w Paryżu. – Wciągnął głęboko powietrze, nagle wątpiąc, czy miasto spodoba się przyjacielowi. Opływał ich strumień podróżnych, którzy oglądali mężczyzn przy wejściu, tak jak oglądali wszystko, co było do obejrzenia w tym mieście. Dziesiątki par oczu w poszukiwaniu kolejnej atrakcji, kolejnego skandalu albo kolejnej zbrodni. A jedna z tych par oczu mrugała znad krawędzi wypełnionego do połowy kieliszka vin mariani w kawiarni naprzeciwko dworca. Lecoq nie był człowiekiem małych łyczków. Nie zamawiał napoju, by maczać w nim usta, podobnie jak nie zamawiał kotleta, by tylko go oblizywać. Dlatego był to jego czwarty kieliszek vin mariani. Mężczyzna nie wiedział, ile czasu będzie musiał jeszcze czekać. Gładkolicy blondyn po przeciwnej stronie ulicy zdawał się nie spieszyć, choć często popatrywał na zegarek. Kiedy stanął pod bramą dworca, Lecoq pomyślał, że to zwykły kieszonkowiec, mimo iż smukła sylwetka i typowe dla przestępców przyrośnięte do głowy płatki małżowiny wskazywały raczej na podpalacza.

W każdym razie mężczyzna ów był młody i niedoświadczony, dałoby się go powalić na ziemię paroma chwytami. Później jednak osobnik zainteresował się ogłoszeniami na ogrodzeniu i zerwał jedno z nich, jakby czegoś szukał. Poczynania te przerwał dopiero mężczyzna z walizką. Był to podróżny, najwyraźniej z daleka – jego staromodny płaszcz był wygnieciony od długiego siedzenia. Lecoq od razu dostrzegł, że obaj są cudzoziemcami, zapewne Niemcami. Niemcy masowo przybywali do Paryża, i to już od dziesięcioleci. Zakładali swoje gniazda w lukach wyrwanych w mieście przez rewolucję i Komunę Paryską. A tam, gdzie nie było naturalnych luk, tworzyli je – na przykład wojną francusko-pruską w tysiąc osiemset siedemdziesiątym roku. Do stolika wolnym krokiem podeszła młoda kobieta. Lecoq zauważył ją dopiero teraz, gdy stanęła na wprost niego, a jej postać, w znoszonej fioletowej sukni, zasłoniła mu widok na dworzec. Z irytacją podniósł wzrok na jej okrągłą, dziecięcą twarz. Szacował, że nie ma więcej niż czternaście, piętnaście lat. – Mademoiselle. – Podniósł rękę i chciał przesunąć kobietę na bok, ale ona nie ruszyła się z miejsca, tylko docisnęła biodro do jego dłoni, podpierając się w talii. Lecoqa owionął natarczywy zapach fiołków. Kobieta wybrała perfumy, które dobrze pasowały do jej osobowości. – Cztery franki – powiedziała. Po akcencie rozpoznał, że ona również jest cudzoziemką, może Węgierką. Jedną z młodych dziewczyn, które przybywały do Francji, by pracować jako niańki lub mamki, ale prędzej czy później uznawały, że inna klientela jest bardziej zainteresowana ich piersiami. Cztery franki, i to za fiołki! Rzucił jej rozzłoszczone spojrzenie. Nie podobało mu się, co wyprawia. Jej najwyraźniej również; uśmiech na jej twarzy utrzymywał się tylko dzięki warstwie pomadki i pudru. – Excusez-moi, mademoiselle. – Chwycił ją oburącz i przesunął. Jej botki zastukały na bruku, kiedy potknęła się i zatoczyła w bok. Powiedziała coś jeszcze w języku, którego nie znał. W jej głosie pobrzmiewała złość, ale nie rozczarowanie; Lecoq się nie łudził – był starym mężczyzną. Podejrzany i jego przyjaciel nadal stali pomiędzy kolumnami i rozmawiali. Plakat trafił w inne ręce, przechodząc od mężczyzny z płatkami usznymi kryminalisty do brodacza. Powędrował z powrotem. Podejrzany zgniótł go w kulkę i podszedł do kosza, by go wyrzucić, i to też było podejrzane,

wysoce podejrzane. Nikt przecież nie korzystał z tych nowomodnych publicznych koszy. Kto nie miał nic do ukrycia, rzucał śmiecie na ulicę! Lecoq wziął jeszcze jeden, ostatni łyk. Kieliszki robiły się coraz mniejsze. Dwie postacie po przeciwległej stronie ulicy padły sobie w ramiona i po chwili zebrały się do odejścia. Młody mężczyzna z płatkami usznymi kryminalisty wziął torbę od podróżnego i pokazał w kierunku, w którym brodacz ruszył natychmiast, podczas gdy młody blondyn obejrzał się jeszcze za siebie i popatrzył na bramę, przy której stali. Przez moment wydawał się niezdecydowany, Lecoq wyczuwał to wyraźnie. Potem postąpił naprzód, jednym gwałtownym ruchem zerwał z tablicy ogłoszeń inną kartkę, pogniótł ją, zrobił trzy kroki w kierunku kosza, ponownie się odwrócił, niepewnie, gorączkowo, i w końcu rzucił papier na ziemię, po czym pośpiesznym krokiem pobiegł za brodatym. Lecoq odprowadził go wzrokiem i zahuśtał kolanami. Gdyby na tym polegała jego misja, podążyłby za mężczyznami w bezpiecznej odległości. Lecz to nie była misja, tylko odkrycie kolejnego potencjalnego przestępcy – mniej lub bardziej przypadkowe. Lecoq dobrze wiedział, dlaczego pomimo coraz mniejszych kieliszków wciąż przesiadywał w tej kawiarni. Wszyscy nowi przestępcy w końcu musieli przybyć na któryś z paryskich dworców. Dworce były niczym ucho igielne dla tej całej szumowiny, która spływała do centrum miasta i do banlieus, gdzie życie było krótsze, a bieda większa. Gdyby choć jeden z młodych durniów w szeregach paryskiej policji posiadał talent Lecoqa, można by przechwytywać kryminalistów od razu tutaj, zanim zdążyliby popełnić przestępcze czyny. Zobaczył, jak dziewczyna w fioletach kroczy sztywno ku następnej kawiarni. Miała chude, długie nogi; poruszała się tak, jakby urosły jej nieoczekiwanie przez noc. Gdzieś znajdzie kogoś, kto będzie umiał wstrzymać oddech na tyle długo, by znieść zapach fiołków. Popołudniowe słońce i wino sprawiły, że głowa Lecoqa zrobiła się ciężka. Powinien już dawno zamówić coś do jedzenia, ale chciał być w gotowości, by móc od razu poderwać się na nogi, gdyby potrzebne okazały się jego detektywistyczne zdolności. Teraz zżymał się na swe zachowanie. Nawet po siedemnastu latach, odkąd przestał pracować dla Sûreté, zachowywał się jak posokowiec, którego brano na łańcuch, gdy tylko dostrzegał jakąś podejrzaną postać. A przecież to właśnie on miał planować następne wielkie przestępstwo.

Na dnie kieliszka zauważył resztkę wina – tam gdzie nóżka łączyła się z tulipanowym brzuszkiem – ale kropelka nie chciała spłynąć, nawet gdy odchylił głowę i przechylił kieliszek dnem do góry, wtykając weń nos. W połowie drogi ku jego wargom kropla zatrzymała się na wewnętrznej ściance, nie bacząc na desperację, z jaką Lecoq wciągał powietrze. Odstawił kieliszek. Zatrzymał spojrzenie na koszu po przeciwnej stronie ulicy. Co by się stało, gdyby zobaczył, co wyrzucił mężczyzna? To nie miało nic wspólnego z węszeniem. I przecież nie śledził tamtych dwóch, to pewne. Popatrzył wzdłuż ulicy. Podejrzani zniknęli. Położył na stoliku pieniądze za wino, doliczając piętnaście centymów napiwku. To więcej, niż mógł sobie pozwolić, ale być może sprawi, że następnym razem kelner znajdzie większy kieliszek. Wsunął ręce w kieszenie i wolnym krokiem, niczym niewinny przechodzień, przeszedł na drugą stronę ulicy. Najpierw zajął się ogłoszeniem w koszu na śmieci. Leżało na wierzchu niewielkiej sterty gazet. Lecoq spodziewał się jakiegoś politycznego wezwania, rewolucyjnej ulotki albo innego dokumentu o kontrowersyjnej treści, rozczarował się zatem na widok paru skąpo odzianych kobiet. Czemu ktoś miałby wyrzucać podobny plakat? Ze względów religijnych? Czyżby mężczyzna był stróżem moralności? To nie było wykluczone, zważywszy na jego niepewną posturę, smukłą i wyprostowaną, jakby kij połknął. I jeszcze ta sztywność, z jaką mężczyźni padli sobie w ramiona. Lecoq wszedł w cień między kolumnami i schylił się po drugą kartkę, którą wyrzucił podejrzany. Była wyraźnie bardziej sfatygowana, stary papier zapisany ołówkiem, lekko pożółkła strona, nawet nie wszystkie słowa były czytelne. Na samej górze widniał znak przypominający symbol kościoła, tyle że krzyż był skierowany w dół. Symbol planety Merkury. Rozprostował kartkę, wygładzając zagniecenia. Spróbował rozszyfrować kulfoniaste pismo, mrucząc pod nosem słowa, by usłyszeć ich brzmienie: – Mouf…et s…s t…rre, moufette s…s t…rre, mouffette sans terre? – Jego siwiejące brwi spotkały się pośrodku, kiedy zmarszczył czoło. Na nowo przebiegł wzrokiem litery, ale wydawało się, że nie ma innej możliwości. Moufette sans terre, co oznaczało: „skunks bez ziemi”. Odwrócił kartkę o dziewięćdziesiąt stopni, lecz to nie zmieniło znaczenia słów. Gdyby zechciał, analiza grafologiczna naturalnie przyniosłaby dodatkowe wskazówki odnośnie do autora: jego płeć, wiek, przestępcze zamiary et

cetera. Ale czy chciał? Nie, nie chciał, uznał Lecoq. Jakiż sens miałaby analiza świstka, który znalazł, tylko dlatego że jakiś cudzoziemiec z płatkami usznymi typowymi dla kryminalisty zerwał go ze ściany, w dodatku w sytuacji, gdy już dawno zaprzestał działalności śledczej. Lecoq zamknął notes i jeszcze raz dokładniej przyjrzał się wiadomości. Prawy brzeg kartki był wystrzępiony, a powierzchnia papieru uszkodzona. Papier był cienki, tak cienki jak stronice w modlitewnikach albo bibliach. Kiedy Lecoq uniósł go ku niebu, zobaczył przesączające się przezeń światło. Znał kogoś, kto mógł określić wiek książki, i to tylko na podstawie jednej strony. Zaprzyjaźniony antykwariusz. Gdyby Lecoq zechciał, mógłby się udać do niego z wizytą. Ale przecież nie chciał. Energicznie złożył kartkę i wsunął ją do kieszeni płaszcza, tam gdzie trzymał notes. Paul i Jori poznali się dnia, gdy obaj po raz pierwszy przekroczyli próg zuryskiego gimnazjum: Paul w półbutach firmy Bally, a Jori w sznurowanych trzewikach, których podeszwy były jeszcze oblepione błotem rodzinnego gospodarstwa – idąc do dyliżansu pocztowego, musiał przemierzyć pole. Na czas nauki Jori miał zamieszkać u wuja w Zurychu i zjeżdżać do domu tylko na soboty i niedziele. Tak zadecydowała matka, narzucając swą wolę ojcu. Każdy we wsi wiedział, że nie jest zadowolona ze swego życia, że nie jest wieśniaczką, jak inne kobiety w gminie. Widać to było po jej postawie i ostrożnych kroczkach, którymi przemierzała obejście. Sama postanowiła, że wyprowadzi się z Zurychu na wieś i wyjdzie za wieśniaka, ale syna nie chciała w to mieszać; Jori kiedyś miał sam zadecydować, czy obejmie gospodarstwo po rodzicach. W tej kwestii matka zawsze zachowywała się tak, jakby Jori był wyłącznie jej synem. Jakby urodziła go tak czy inaczej – w Zurychu czy w Finsterhennen. Paul, ze swoimi starannie uczesanymi włosami i nienagannym strojem, nie mógł się bardziej różnić od Joriego, a jednak obaj chłopcy zapałali do siebie sympatią, być może za sprawą scyzoryka, którym Paul pewnego dnia musiał odciąć sznurówki butów Joriego od nogi krzesła. Nożyk miał pięć dobrze wyszlifowanych ostrzy, Paul zaś pozwalał ich mu używać do strugania

patyków, kiedy tylko zechciał. Był to początek głębokiej przyjaźni. Paul też mieszkał w Zurychu tylko w ciągu tygodnia. W piątkowe wieczory wracał do rodziców, którzy mieszkali na brzegu Jeziora Zuryskiego w odległości godzinnego marszu. Pozostały czas chłopcy spędzali razem, przeważnie na brzegu Limmatu albo leżąc na wznak na łące w ogrodzie botanicznym. Kiedy się uczyli, Jori trzymał podręcznik w wyciągniętych do słońca rękach i na głos czytał teksty i zadania, podczas gdy Paul leżał w cieniu z wyprasowaną białą chusteczką na czole. Z jakichś powodów, wymykających się diagnozom lekarzy, Paul cierpiał na przewlekłe bóle głowy i w końcu musiał powtórzyć pierwszą klasę gimnazjum. Zaś Jori, który nie wyobrażał sobie szkoły bez Paula, wraz z nim dobrowolnie został na drugi rok. W tamtym czasie Jori wierzył, że na całym świecie nie ma innego człowieka, którego mógłby polubić tak jak Paula. Aż zjawiła się Pauline. Kiedy Jori ujrzał ją po raz pierwszy, był od niej niższy prawie o głowę, lecz nawet z tej wysokości podziwiał ją z zapałem graniczącym z uwielbieniem. Pauline bowiem, z jej warkoczami, bladą cerą i promiennymi oczami, które zawsze były wpatrzone gdzieś w dal, jakby oczekiwały od świata czegoś wielkiego, nie tylko wyglądała jak złota Bethli ze starej bajki – więcej: była idealnym żeńskim odpowiednikiem swego brata. – To moja siostra – przedstawił ją niepotrzebnie Paul. Jori niemal jej się pokłonił. Pomyślał o błocie, które wciąż – albo znowu – tkwiło w szczelinach podeszew, tak głęboko, że tylko on wiedział, iż tam jest. Nerwowo wytarł dłoń o spodnie, by potem tylko wsunąć ją do kieszeni. Rodzice Paula wybrali się do Zurychu w interesach i wzięli ze sobą Pauline. A ta, usłyszawszy, że Paul jest umówiony z Jorim, zapragnęła przyjechać. Jori nie miał nic przeciwko temu, wręcz odwrotnie, tyle że odkrycie, które chciał pokazać przyjacielowi tego popołudnia, z pewnością nie było odpowiednie dla dziewczynek, co obwieścił przepraszającym tonem. Nie wiedział jeszcze, że Pauline sama decydowała o tym, co jest odpowiednie dla dziewczynek, a co nie. A słowo „nie” miało moc sprawczą tylko wówczas, gdy padało z jej ust. Ostatecznie w trójkę wyruszyli ku torom kolejowym na porośniętym trawą stoku góry, kilkaset metrów powyżej jeziora. Był piękny dzień, niebo ustroiło się w welon obłoków, a łąka zachęcała, by się na niej położyć, ale Jori nie

odrywał wzroku od Pauline. Dużo się śmiała, kiedy mówiła. Miała miły głos, który Jori potrafił sobie wyobrazić przy akompaniamencie fortepianu, i nieustannie się śmiała – perlistym, delikatnym śmiechem. Gdyby Jori już wtedy wiedział, jak bardzo jest krucha. Pod torami mieścił się otwór, mniej więcej dwa razy większy od jamy borsuka, ale szerszy. Kiedy Pauline zapewniła, że sukienka, którą ma na sobie, jest już stara, we trójkę wcisnęli się do jamy. Dziewczynka z chichotem wpełzła pod szyny, by położyć się płasko na wznak, ze wzrokiem skierowanym ku niebu spod metalowych i drewnianych belek. Po prawej stronie, w takiej samej pozycji, położył się Jori, a w miejsce po lewej, jako ostatni, wczołgał się Paul. Jori widział w jego oczach strach. – Która godzina? – zapytał Jori. Paul na leżąco próbował dostać się do zegarka. – Dokładnie sześć po czwartej. – Więc jeszcze trzy minuty. Czekali, a ciszę wypełniało tylko bicie ich serc. W końcu z oddali dobiegł turkot. Szyny zadrżały, a kiedy dźwięk zaczął się zbliżać, uśpione żelazo zdawało się budzić do życia, jakby w szynach nagle popłynęła krew. Jori dotykał ramieniem Pauline, czuł, jak dziewczyna się spina, jak jej oddech przyśpiesza. On też wstrzymał oddech. Hurkot spotężniał i przerodził się w łoskot. Szyny drgały i podskakiwały, napierały na kołki przytwierdzające je do ziemi. Pociąg dudnił głośniej i głośniej. W końcu Paul krzyknął. Jori drgnął. Kącikiem oka zobaczył, jak przyjaciel uderza głową o podskakujące szyny, jak prostuje się i z przerażeniem wyczołguje z jamy. Pauline spoglądała w ślad za bratem, najwyraźniej usiłując zwalczyć impuls nakazujący jej podążyć za nim. Niepewnie obróciła twarz ku Joriemu, ale było za późno, by coś powiedzieć lub choćby uśmiechnąć się krzepiąco. Pociąg zatrąbił i sekundę później zapadła ciemność. Lokomotywa przetoczyła się nad nimi z ogłuszającym łoskotem, od którego oboje się wzdrygnęli; Pauline chwyciła go za rękę – a może to on chwycił ją – ich palce splotły się w mroku i zacisnęły, gdy koła pociągu sypały iskrami tylko parę centymetrów od ich twarzy. Jori czuł przywierające do niego ramię dziewczynki, czuł, jak drży, i myślał, że na pewno zamknęła oczy. W rzeczywistości jednak tak samo jak on wpatrywała się z fascynacją w pasma światła rozbłyskujące niczym błyskawice tam, gdzie kończył się jeden wagon a zaczynał następny. I znów iskry. Drżenie ramion Pauline

przybrało na sile i Jori dopiero teraz zmiarkował, że dziewczynka się śmieje. Śmiała się głośno i był to śmiech pełen swobody, zachwytu, który nikł w hałasie pociągu, śmiech pełną piersią, trwający jeszcze, gdy ostatni wagon przetoczył się z dudnieniem nad nimi. Jori popatrzył na Pauline. Słońce świeciło jej w twarz. Nie mógł inaczej – musiał się przyłączyć do jej śmiechu. Rechotali oboje spiętą piersią, wyrzucając z siebie ulgę, podczas gdy w oddali cichły turkot i trąbienie pociągu. I wciąż trzymali się za ręce. – Niedługo będzie miała szesnaście lat – powiedział cicho Paul, kiedy szli przez łąkę, a Jori i Pauline nadal z uśmiechem rzucali sobie zawstydzone spojrzenia. Powiedział to poirytowany i tak, jakby Joriemu robiło to jakąś różnicę. W szkole właśnie poznawali regułę trzech i ułamki, a Jori był w tym dobry: wiedział, że kiedy skończy osiemnaście lat, Pauline będzie miała dwadzieścia dwa, a kiedy on będzie miał dwadzieścia, ona dwadzieścia cztery. Będzie wówczas starsza od niego już tylko o dwie dziesiąte. Dwie dziesiąte, tylko tyle. To dwa z dziesięciu kawałków tortu albo jedna z pięciu szklanych kulek. Jori nie zamierzał trzymać się ich za wszelką cenę. A w ogóle to po co komu szklane kulki? Zbiegli po porośniętym trawą zboczu – ostatni odcinek drogi powrotnej do miasta. Kobietę było czuć, zanim się ją zobaczyło. Jej uryna skapywała żółtymi kroplami z leżanki, na której ułożono ją dla celów pokazu; zapach niezdrowego kału przywitał dwunastu mężczyzn szyderczym objęciem. Jakże to było typowe dla Anabelle Bouchon. Za każdym razem, gdy salowe zabierały ją, by przygotować na odwiedziny, nie pozwalała wycisnąć ze swego chudego ciała choćby kropelki – nawet lewatywa nie mogła jej skłonić do oddania stolca. Lecz gdy tylko wyprowadzono ją na obchód z sali sypialnej, a mężczyźni zbliżyli się do leżanki, rewanżowała się im odpowiednio za ich zainteresowanie. Co bardziej eleganccy uczestnicy obchodu dyskretnie podsuwali pod nos nasączoną chlorem chusteczkę. Inni na siłę przybierali obojętne miny, ignorując fetor, jakby już dawno nawykli do tego rodzaju zapachów – zahartowani i doświadczeni lekarze, odporni na wszystko. Jednakże i oni