Anna Kaminska - Wanda. Opowieść o sile życia i śmierci. Historia Wandy Rutkiewicz.pdf

Spis treści Karta redakcyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Motto. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Prolog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 DOM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Tabu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Rarytas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Ojciec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Mary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Transfer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Wisielówka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Haus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Pocisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Szkoła. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Dynamit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Drive . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Pionierka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Matura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Amok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 GÓRY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Miłość. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Juka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

Rozbrat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Tatry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 Amanci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 Awanturka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Odwrót. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Alpy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Zryw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 Filar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186 Mąż . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 Wesele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 Pik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 Podstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 Hindukusz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 Wanda i Wanda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 Mord. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 Karabinki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238 „Siostry”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 Ladies. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246 Kino . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 Kożuchy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 Paszport. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 Samolot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 Skurczybyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272 Tajemnica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 Yeti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292 Wanda. Opowieść o sile życia i śmierci. Historia Wandy Rutkiewicz 4

Taktyka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302 Rajdy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 Prekursorka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 Kto pierwszy, ten lepszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316 Czyja kosa pierwsza, tego miedza szersza . . . . . . . . . . . . . 317 Pierwsze koty za płoty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322 Pierwej odważ, potem rozważ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324 Pierwsi bywają ostatnimi, a ostatni pierwszymi . . . . . . . . 329 Czar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337 Straconka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343 Sztab. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346 Andy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378 Plan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383 TAJEMNICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385 Karawana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386 Bomba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395 Hak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401 Omamy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406 Kokon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409 Fatum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416 Rytuały . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421 Cisza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426 Depesza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436 Atak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440 Próba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449 5 Anna Kamińska

Szambala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452 Epilog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461 PS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466 Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467 Informacje o autorach i źródłach fotografii oraz dokumentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468 Przypisy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470 Wanda. Opowieść o sile życia i śmierci. Historia Wandy Rutkiewicz 6

Opieka redakcyjna: KATARZYNA KRZYŻAN-PEREK Zespół redakcyjno-korektorski: PAULINA ORŁOWSKA-BAŃDO, MARIA ROLA, WOJCIECH ADAMSKI, EWA KOCHANOWICZ, ANNA RUDNICKA Opracowanie graficzne: OLGIERD CHMIELEWSKI, MAREK PAWŁOWSKI Projekt okładki: OLGIERD CHMIELEWSKI Portret Wandy Rutkiewicz wykorzystany na okładce pochodzi z archiwum Aleksandra Lwowa Redaktor techniczny: ROBERT GĘBUŚ Skład i łamanie: Infomarket Wydawnictwo Literackie bardzo dziękuje wszystkim osobom, które wypowiadają się w książce, za ich opowieści i prywatne wspomnienia – przywołują one pamięć o wyjątkowej i tajemniczej kobiecie – Wandzie Rutkiewicz. Dzięki nim jej portret jest tak bogaty, wielobarwny i intrygujący. © Copyright by Wydawnictwo Literackie, 2017 Wydanie pierwsze ISBN 978-83-08-05978-4 Wydawnictwo Literackie Sp. z o.o. ul. Długa 1, 31-147 Kraków tel. (+48 12) 619 27 70 fax. (+48 12) 430 00 96 bezpłatna linia telefoniczna: 800 42 10 40 e-mail: ksiegarnia@wydawnictwoliterackie.pl Księgarnia internetowa: www.wydawnictwoliterackie.pl Konwersja: eLitera s.c.

Jeśli igram ze śmiercią, widocznie tego potrzebuję. Kocham przygodę i ryzyko, one są częścią mojego życia. Wanda Rutkiewicz

PROLOG Tajemnicę mordu zdradzi dom. Willa, wzięta pod mikroskop, opowie metr po metrze o tym, co się stało. I obnaży zbrodnię, niczym przeszklona od frontu i rozświetlona po zmroku światłem lampy naftowej weranda. Dom na Wisielówce został zbudowany tak, by żyło się w nim z rozmachem. Kiedyś można było wejść do środka od strony ulicy, postawić kilka kroków na werandzie, a potem przebiec przez dom na przestrzał i trafić przez ganek do ogrodu. W ogrodzie rosły winogrona, z których robiło się wino. Gąsiory stały w piwnicy, gdzie do kilkudziesięciu butelek wlewało się wino i butelki ustawiało jedna obok drugiej. Półki w salonie uginały się pod ciężarem książek od Gebethnera i Wolffa, w których można było znaleźć odpowiedź na każde pytanie. Na strychu w zakurzonych skrzyniach ze zbieranymi przez lata książkami, czasopismami i szpargałami można było znaleźć już wszystko. Zbigniew Błaszkiewicz kochał ten dom. Wnętrza willi o wysokości trzech i pół metra dawały oddech. Okna i oszklona weranda wpuszczały do środka słońce. Grube mury latem chroniły przed upałem, a kaflowe piece stojące w pokojach ogrzewały zimą cały dom, dając mu potrzebne ciepło. W roku, w którym doszło do zbrodni, willa była już podzielona na pół. Dwa identyczne jak w odbiciu lustrzanym bliźniacze mieszkania przylegały do siebie i trwały w uścisku, który wydawał się gwarancją wzajemnej pomocy, czujnego oka i szansą na radość z życia pod jednym dachem. Dzień, w którym doszło do mordu, rozwiał złudzenia. Wszystko trwało około piętnastu minut. Grube mury sprawiły, że część

bliźniaka od strony rynku w Łańcucie tkwiła w tym czasie w milczeniu. Ściany nie przepuściły krzyku, trzasku siekiery, stukotu młotka ani dźwięku rozbijanego szkła. Nie odbijały ich jak echo. Nie pozwoliły nikomu nic podsłuchać. Gdyby mogły mówić, może opowiedziałyby, jak wyglądała budowa willi. Zdradziłyby, czy jej mieszkańcy się kochali. Szepnęłyby coś na temat dzieciństwa Zbigniewa Błaszkiewicza, który urodził się w 1910 roku, tym samym, w którym jego rodzice wprowadzili się na Wisielówkę. Zdałyby może nawet relację z wakacji jego córki Wandy, która spędzała często lato w Łańcucie. Zbigniew Błaszkiewicz odziedziczył w 1963 roku po rodzicach połowę willi. Nie zamierzał swojej połówki nikomu sprzedać i zapewniał rodzinę, że w domu na Wisielówce chciałby spędzić jesień życia. Chciał tu przycinać śliwy, robić nalewki z orzechów i ćwiczyć jogę. 6 grudnia 1972 w kuchni, w swojej części willi, otrzymał co najmniej jedenaście ciosów młotkiem, szklaną popielniczką i siekierą. Zaczął broczyć krwią po stole, kredensie, ścianach, zasłonach, a potem upadł na podłogę. Żył, gdy doskoczyła do niego kobieta z nożem kuchennym i czterokrotnie pociągnęła po jego szyi, dwa razy słabiej, dwa mocniej, po czym umarł. Ściany nie chciały mówić, ale nie pozwalały zetrzeć z siebie śladów krwi. Zaschnięte brunatne plamy nie dały się zamaskować i biły po oczach spod świeżo położonej farby, wyzierały ze szpar kredensu czy futryny drzwi między pokojem a kuchnią. I opowiadały historię zbrodni. Śmierć sześćdziesięciodwuletniego Zbigniewa Błaszkiewicza, ojca Wandy Rutkiewicz, została rozebrana na części pierwsze i wystawiona na widok publiczny podczas pokazowego procesu sądowego, którym na przełomie 1973 i 1974 roku żyły okolice Łańcuta i cały Rzeszów. Mord dał podwaliny pod teatr, sprawa, relacjonowana ze szczegółami Wanda. Opowieść o sile życia i śmierci. Historia Wandy Rutkiewicz 10

w prasie przyciągnęła do sądu tłumy i proces zamienił się w spektakl. Wanda Rutkiewicz odwiedzała dom dziadków na Wisielówce, zawsze kiedy przyjeżdżała na grób ojca pierwszego listopada na Wszystkich Świętych. „Zginę w górach” – mówiła w domu, w którym doszło do zbrodni. Dwadzieścia lat później, w 1992 roku, zaginęła na górze Kanczendzonga w Himalajach. Jej śmierci nikt nie widział, jej ostatniego słowa nikt nie słyszał, jej ciała nikt nie odnalazł. Jej odejście, tak jak wiele zdarzeń z jej życia, pozostaje do dziś tajemnicą. 11 Anna Kamińska

TABU Z górki! Przystanek nad rzeką Bobrungą, wdech, wydech... i znów pod górę. Wanda Błaszkiewicz stawia pierwsze kroki, wspinając się na górce za domem dziadków na Litwie. Dom stoi przy ulicy Dariaus ir Gireno 23 w Plungė, czyli w Płungianach [1] i jest położony na wzniesieniu. Część domu stoi na górce, a część nie i gdy się na niego patrzy, ma się wrażenie, że dom się zapada. To nie jedyne wzgórze w okolicy, cały teren wije się tu jak zygzak. Z domu przy Dariaus ir Gireno można zbiec prosto do rzeki Bobrungi, posłuchać, jak szumi, zadrzeć głowę, popatrzeć na dęby w parku, a potem wspiąć się z powrotem na wzgórze. Dom z drewna, zbudowany w 1896 roku na kamiennych fundamentach, z bielonymi oknami i spadzistym dachem, dziadek Wandy, Jan Pietkun, kupił z przylegającą do rzeki ziemią w 1924 roku za tysiąc litów. Kiedy 4 lutego 1943 roku Wanda przychodzi w tym domu na świat, dom ma drewniany ganek, strych z oknem wole oko, dwa wejścia, od strony ulicy i od strony łąki graniczącej z Bobrungą, oraz piwnicę z miejscem na przechowywanie lodu. Wanda rodzi się jako drugie dziecko Marii i Zbigniewa Błaszkiewiczów i nie jest to najlepszy moment na narodziny nie tylko w dziejach całej rodziny, lecz także w historii. Trwa wojenna zawierucha. W Płungianach, miasteczku w regionie żmudzkim koło Kłajpedy, nie ma już połowy mieszkańców. Kiedy w 1941 roku w mieście pojawili się Niemcy, zagnali wszystkich Żydów do rowów wykopanych za miastem, gdzie ich rozstrzelali. Na zajętej przez nazistów Litwie ciągle słychać o zbrodniach

dokonywanych na dzieciach. W listopadzie 1943 roku naziści posyłają na śmierć dzieci z getta w Šiauliai, czyli w Szawlach, a wiosną 1944 roku, 27 marca, dochodzi do Kinderaktion w obozie koncentracyjnym KL Kauen. W Kownie gestapo przeszukuje dom po domu. „Schwytano wszystkie dzieci do dwunastu lat i załadowano je na ciężarówki – wspominała Helene Holzman w swoim pamiętniku, opublikowanym po wojnie pod tytułem To dziecko musi przeżyć. – Matki zmuszono, by swe najmłodsze same zaprowadziły do samochodów. Wielkie psy policyjne obwąchiwały mieszkania, strychy, szopy. Były wytresowane do tego, by wytropić i przywlec dzieci. Kobiety, które broniły się przed oddaniem swoich dzieci i tłoczyły wokół ciężarówek, chcąc wyrwać je z powrotem, bito, a niektóre zastrzelono. Wiele matek chciało iść na śmierć ze swymi dziećmi. «Wy, świnie, musicie jeszcze popracować. Te bachory muszą zniknąć»” – zapamiętała słowa gestapo Helene Holzman [2] . W Kinderaktion w obozie w Kownie, oddalonym dwieście kilometrów od domu Błaszkiewiczów, zostaje zamordowanych około tysiąca trzystu dzieci i starców. Kiedy następnego dnia, 28 marca 1944 roku, kowieńscy Żydzi wracają po pracy do domów, zastają pustkę. Nie ma dzieci, osób starszych i chorych, jest cisza, wspominał Waldemar Ginsburg, który przeżył kowieńskie getto [3] . Wanda. Opowieść o sile życia i śmierci. Historia Wandy Rutkiewicz 14

Płungiany na Litwie, dom Pietkunów – dziadków Wandy Rutkiewicz, miejsce jej urodzenia, zdjęcia z 2007 r. 15 Anna Kamińska

Tej samej wiosny, dwa miesiące po wydarzeniach w Kownie, 28 maja 1944 roku, Maria i Zbigniew Błaszkiewiczowie udają się do kościoła ochrzcić córkę. Niosą dziecko do oddalonego o dziesięć minut drogi pieszo kościoła Świętego Jana Chrzciciela w centrum miasta. Córkę Błaszkiewiczów trzyma do chrztu zaprzyjaźniona z Marią Wanda Berezniewicz. To właśnie po niej dziewczynka otrzymuje imię Wanda. Jako drugie imię wybierają dla córki: Halina [4] . Wanda. Opowieść o sile życia i śmierci. Historia Wandy Rutkiewicz 16

Archiwalny plan okolic domu Pietkunów w Płungianach. Chrztu w kościele z dwiema strzelistymi wieżami, zbudowanym 17 Anna Kamińska

z czerwonej cegły, konsekrowanym w 1933 roku, udziela Wandzie Halinie ksiądz proboszcz Povilas Pukys. Musiał być dumny z tej murowanej świątyni, wznoszonej ponad trzy dekady, w sąsiedztwie domów z drewna, otoczonej czerwonym murem, przed którym rosną świerki. To jednak ostatnie chwile, kiedy proboszcz Pukys może się cieszyć zielonymi wzgórzami Płungian, miasteczkiem z drewnianymi chatami i przepływającą między pagórkami Bobrungą. Za rok – podobnie jak wielu mieszkańców Płungian – zostanie wywieziony na Sybir. Historia odciska też piętno na rodzinie w domu przy ulicy Dariaus ir Gireno 23. „Marian Pietkun, wujek Wandy, młodszy brat jej matki, w czasie okupacji Litwy poróżnił się politycznie i oddalił od rodziny” – mówi dziś kuzynka Wandy Eugenija Murauskienė, córka starszej siostry Marii Błaszkiewicz, Janiny. „Czarna owca” – szepcze o nim w czasie wojny rodzina. W 1944 roku po wejściu do Płungian Armii Czerwonej Marian Pietkun trafia do radzieckiego więzienia w Šilutė, czyli w Szyłokarczmie. Jego matce Barbarze Pietkun, babci Wandy, mimo prób, nie udaje się już z Marianem zobaczyć. Za współpracę z Niemcami zostaje zesłany w głąb ZSRR, a w 1946 roku do jego rodzinnego domu przy Dariaus ir Gireno dociera wiadomość, że opuchnięty z głodu, umarł w łagrze. O śmierci Mariana Pietkuna bliscy głośno nie mówią. Rodzina Pietkunów i Błaszkiewiczów w 1946 roku w zajętych przez Sowietów Płungianach, drżąc teraz o swój los, milczy. „Dziś o wuju prawie niczego nie potrafię powiedzieć. Wiem tylko o agonii w łagrze i o tym, że miał żonę i nie miał dzieci – mówi Eugenija Murauskienė. – W rodzinie na ten temat latami milczeliśmy. W czasach terroru baliśmy się wszyscy, że powiemy jedno słowo za dużo i czeka nas wywózka na śmierć. Zaczęliśmy rozmawiać otwarcie dopiero w 1990 roku, gdy Litwa odzyskała niepodległość”. W domu Wandy na Litwie nikt nie wspomina Mariana Pietkuna. Nikt nie staje nad jego grobem. Nikt nie odświeża na nim tabliczki z datą Wanda. Opowieść o sile życia i śmierci. Historia Wandy Rutkiewicz 18

śmierci. I nikt nie sadzi tam kwiatów. Historia wuja, czarnej owcy, staje się pilnie strzeżoną tajemnicą. Jego odejście w 1946 roku rozpoczyna jednocześnie serię tragicznych śmierci w rodzinie i zapowiada, że odchodzenie będzie w niej już zawsze tematem tabu. 19 Anna Kamińska

RARYTAS Terror trwa i tylko drzewa nic sobie z tych okropnych czasów nie robią. Kasztan przytula się do osiki coraz mocniej, a jej gałęzie rosną jak opętane. Pną się do góry z wrodzoną ambicją, wzbijają się w niebo i kręcą, nie tracąc sił witalnych, przekory i wigoru. I szczytują wysoko, coraz wyżej i wyżej. Park, który Wanda widzi w dzieciństwie po drugiej stronie Bobrungi, z okien swojego domu, otacza dziewiętnastowieczny pałac, należący przed pierwszą wojną światową do polskiej rodziny Ogińskich. Ta neorenesansowa budowla powstała w 1879 roku na zlecenie Michała Mikołaja Ogińskiego, wnuka Michała Kleofasa Ogińskiego, kompozytora, twórcy poloneza Pożegnanie ojczyzny. W przypałacowym parku, zwanym Plungės parkas, w czasach dzieciństwa Wandy rosną dęby, klony, osiki i kasztany. Dziecko może je oglądać jednak tylko z daleka, bo park od ziemi jej dziadków oddziela wijąca się jak wstążka Bobrunga.

Pałac Ogińskich w Płungianach, zdjęcie współczesne. Trzyletnia Wanda wspina się ze starszym bratem Jurkiem na górce za domem, a kiedy nie biega po wzgórzu, bawi się w domu dziadków. Jan i Barbara Pietkun, rodzice Marii, mają ogromny salon, który zajmuje połowę parteru, oraz dwa pokoje i kuchnię. Dom, należący do dziadków Wandy, wybudował w 1896 roku kuzyn księżnej Marii ze Skórzewskich Ogińskiej, W. Michałowski, wpisując się w ten sposób już na zawsze w historię rodziny Pietkunów. Jego nazwisko można jeszcze dziś wyczytać na kamiennej płycie w ruinach domu rodzinnego Wandy, turlając się z górki pod brązowe drzwiczki piwnicy. Dziadek Wandy zarządzał majątkiem książąt Ogińskich jako plenipotent do czasu, gdy rodzina Ogińskich na początku dwudziestego wieku wyjechała do Polski i ostatecznie pożegnała Płungiany. Teraz, w latach czterdziestych, mimo że Ogińskich nie ma już w sąsiedztwie 21 Anna Kamińska

prawie pół wieku, Jan Pietkun wciąż ma nadzieję, że właściciele wrócą kiedyś do pałacu, i nadal przechowuje u siebie na strychu ich meble. Widok na dom Pietkunów z pałacu Ogińskich. W domu przy Dariaus ir Gireno stoi też pianino z fabryki fortepianów Carla Bechsteina, które Jan Pietkun dostał w prezencie od księżnej Skórzewskiej-Ogińskiej, a w szafach są pochowane stroje dla muzyków. Dziadek Wandy, mężczyzna z sumiastym wąsem, sam jest muzykiem. Na przełomie dziewiętnastego i dwudziestego wieku przez pięć lat grał na skrzypcach w orkiestrze w pałacu Ogińskich razem z „litewskim Chopinem”, Mikalojusem Čiurlionisem, mieszkającym tuż obok kościoła, w którym była chrzczona Wanda. Jan Pietkun śpiewa też barytonem, akompaniując sobie na pianinie, ale tylko wtedy, gdy nikogo nie ma. W domu dziadek Wandy chodzi na paluszkach, przemykając niezauważalnie, tak by nikomu nie wejść Wanda. Opowieść o sile życia i śmierci. Historia Wandy Rutkiewicz 22

w drogę. „Niewidzialny” – mówi o nim wnuczka, Eugenija Murauskienė. Kuzynka Wandy pokazuje też fotografię, na której babcia Barbara ze skrzyżowanymi rękami siedzi w salonie obok pianina. Mina babci mówi wszystko, nie ma żadnych wątpliwości, kto rządzi w tym domu. Dziadek Wandy słucha żony Barbary, a słuch ma absolutny. Kiedy do domu przychodzi stroiciel pianina, Jan Pietkun zwraca mu uwagę, naciskając dwa klawisze, że nie brzmią jak należy, i każe mu nastroić instrument drugi raz, tym razem porządnie. Kuchnią zajmuje się już wyłącznie babcia Wandy. Barbara Pietkun, z domu Tyrszklewicz, jest rodowitą Żmudzinką. Uwielbia gotować, a rodzina lubi się u niej stołować. Babcia ma też krowę, kury i uprawia pole, które rodzi to, co potem składa się na dania serwowanej przez nią litewskiej kuchni: kołduny, bliny z konfiturą czy śleżyki. Ciekawe, czy przechowuje także, jak inne litewskie gospodynie, warkocze ciemnopomarańczowej odmiany ostrej w smaku cebuli i czy nad piecem chlebowym suszy jabłka, gruszki, śliwki albo białe sery posypane kminkiem. Czy wypiekany chleb układa wiosną na liściach tataraku? Czy warzy piwo z jęczmienia, które po dwóch kuflach zwala z nóg? Jej kuchnia pachnie wanilią, majerankiem czy rumem? Tego nie wiadomo, zapachy ulotniły się z biegiem lat jak pamięć członków rodziny. W opowieściach rodzinnych przetrwał tylko jeden szczegół z babcinej kuchni. Kiedy w latach czterdziestych do domu Pietkunów i Błaszkiewiczów przychodzą goście, babcia Barbara podaje im na deser bitą śmietanę z jagodami. I ten deser przechodzi do historii domu jako największy rarytas. 23 Anna Kamińska

Dziadek Wandy, Jan Pietkun (siedzi w drugim rzędzie, trzeci z prawej) wśród członków orkiestry grającej w pałacu Ogińskich, 1899 r. W domu w Płungianach żartuje się, że babcia tylko siedzi w domu i wymyśla te swoje specjały, bo mówi po żmudzku. Wprawdzie zna też polski, ale nie umie, tak jak wszyscy w Płungianach, rozmawiać po litewsku. Maria i Zbigniew, rodzice Wandy, uczą dzieci mówić po polsku, lecz przyjmują zasadę, że między sobą rozmawiają po litewsku. Nie chcą, żeby dzieci wiedziały, o czym mówią, kiedy prowadzą poważne dysputy. O czym mogą rozmawiać po litewsku? O wuju Marianie? O Ogińskich? O zawierusze wojennej? O pracy? Życiu? Podczas wojny „powszechne było politykowanie i zgadywanie, jak będzie przebiegać wojna i jak się ona Wanda. Opowieść o sile życia i śmierci. Historia Wandy Rutkiewicz 24

zakończy – pisał Józef Markuza, współautor książki Skąd Litwini wracali, który mieszkał na Litwie. – W Szawlach wielką popularnością cieszyła się wróżka umiejąca przewidywać przyszłość” [5] . Wróżka przewidziała w końcu to, co ciekawiło wszystkich Litwinów, że kiedy wojna się skończy, Litwa stanie się republiką, a pieniądzem rubel. O czym rodzice Wandy mogą rozmawiać po litewsku po zakończeniu wojny? O miłości? O śmierci? O dzieciach? O pierworodnym Jurku i jego długich rzęsach? A może o niesfornej Wandzie, która od małego demonstruje swą niezależność? Kiedy do domu w Płungianach przyjeżdża z wizytą ciocia Janina, starsza o rok siostra Marii, zwana Jańcią, trzyletnia Wanda nie pozwala się nawet wziąć na ręce. Daje ciotce i wujowi do zrozumienia, że jest już za duża na takie rzeczy. I ku zaskoczeniu ciotki nic jej nie przekonuje. W rodzinie mówi się, że Wanda, tak jak jej babka i matka, od małego jest uparta jak Żmudzin. 25 Anna Kamińska