Leksykon legend słowiańskich.pdf

SŁOWIANIE - BOGOWIE I DEMONY BOGOWIE Dadźbóg SwaroŜyc - najwaŜniejszy z całego panteonu, Bóg słońca (swar - słońce), ognia, zsyłający szczęście, Bóg nieba i spraw ziemskich (bóg - w języku dawnych Słowian oznaczało bogactwo). ZaleŜnie od rejonu Prasłowiańszczyzny nosił róŜne miano: Świętowit, Swaróg, Trzygłów. Przedstawiany był jako wąsaty męŜczyzna z rogiem u pasa, często na białym koniu. Perun - władca błyskawic i gromów (perun - piorun), bóg wojny i wojów. Odpowiednik greckiego Zeusa i skandynawskiego Odyna. Przedstawiano Peruna w postaci przystojnego męŜczyzny z łukiem i strzałami w ręku. Wierzono, Ŝe lecznicze właściwości mają tzw. "gromowe strzały", czyli kamyki przedziurawione uderzeniem pioruna. Dobrym znakiem był takŜe pierwszy grom wiosenny - działanie lecznicze i zdrowotne. Wełes(Wołos) - najstarszy bóg dostatku ("skotij bog" - bóg bydła - bydło dawniej - wyznacznik bogactwa), opiekun kupiectwa i artystów, ale równieŜ bóg zmarłych (vele - dusze zmarłych), strzegący prasłowiańskiej krainy szczęśliwości Nawi. Rod i Rodzanice - personifikacją losu i przeznaczenia był bóg Rod - dawca Ŝycia. Towarzyszące kaŜdym narodzinom Rodzanice były boginiami płodności i zwykle występowały parami, jak bliźnięta. Świętowit - bóg naczelny plemion zamieszkujących Rugię, czasem utoŜsamiany z Perunem, a czasem ze SwaroŜycem. Mokosz - patronka kobiecej strefy działalności, przędzenia i tkactwa; troszczyła się o wodę: deszcz, strumienie, rzeki ("mokry"), Bogini - Matka. Jaryło (Jarowit) - bóg wiosny, miłości i namiętności, symbol męskiej płodności i siły ("jary" - silny, namiętny, gniewny) Kupajło - bóg letniego słońca, namiętnej miłości Perepłut - bóg piwa i miodu, pan tańca i libacji, prawdopodobnie bóg wody Simargł - bóg ziemi, pan Ŝyta i Ŝniw

Perperuna (Dodola) - towarzyszka Peruna, jej rola jest nieznana Porewit - bóg siły Strzybóg - bóstwo wiatrów Chors - księŜyc, nocny odpowiednik Swaroga. Pochwist - bóg niepogody Nyja - bogini świata podziemnego, towarzyszka Welesa, obiecuje ponowne narodziny po śmierci DEMONY Ałbosty (Ruś Wielka) - demony Ŝeńskie zbliŜone do mamun, anioły - demony o rodowodzie chrześcijańskim, wyobraŜane jako piękne istoty antropomorficzne ze skrzydłami, odziane w biel. Anioły stróŜe - rodzaj aniołów, które towarzyszą kaŜdemu człowiekowi, których zadaniem jest ochrona przed niebezpieczeństwami i pokusami oraz walka o zbawienie jego duszy. atwory (Mazury) - demony opiekuńcze przynoszące pieniądze pod postacią komety Baba Jaga - wyjątkowo zła i przebiegła czarownica wyróŜniająca się węŜową skórą i złotymi zębami, jest kulawa na jedną nogę babule (Rzeszowskie) - inaczej mamuny, baby grochowe (Podlasie) - Ŝeńskie demony charakterem i zachowaniem odpowiadające mamunom Ŝyją w grochu i w tą roślinę się przyodziwają, Baby-jagi - Ŝeńskie demony o charakterze wybitnie negatywnym zsyłające choroby Baby wodne - rodzaj rusałek wodnych o odrzucającym wyglądzie babuk - inaczej bobo bannik (Ruś Wielka) - demon opiekuńczy występujący w łaźniach barstuk (Litwa, Prusy) - demon opiekuńczy mieszkający w bzie Bazyliszek - 1. potwór podobny do koguta z koroną na głowie, węŜowym ogonem i Ŝabimi oczyma którymi zabijał. Rodził się z koguciego jaja. - 2. topielec bezkosty - upiory pozbawione kości, bielon (Kaszuby) - inaczej diabeł biesy - najprawdopodobniej demony leśne; protoplaści diabłów błędy (Małopolska Wschodnia) - demony leśle powodujące błądzenie ludzi w lesie poprzez wabienie ich na bezdroŜa.

błędnica inna nazwa błęda lub świcka bobo - mały poczwarny demon potrafiący zamieniać się w sowę i uwielbiający dręczyć dzieci bołgoń - inna nazwa świcka boginki Ŝeńskie - demony przybrzeŜne, mniej groźne od rusałek i topców borowy - demon leśny; straŜnik lasu wyganiający z niego obcych lub mylący im drogi ale za to opiekuńczy w stosunku do dzieci borowiec - inaczej borowy boruta - demon lasów sosnowych, z czasem równieŜ imię własne diabła. Brodarice, wiły wodne; brzeginie - określenie rusałki wodnej lub górskiej bzionek inaczej skrzat Chlapy nocne (BełŜyce) inaczej boginki; Chmurnicy, płanetnicy, lub ludzie walczący ze złymi płanetnikami; chobołdy (Warmia i Mazury) - rodzaj krasnolodków, inaczej kłobuki; Chowańce - rodzaj demonów domowych o diabolicznym charakterze, róŜniących się od wszelkich innych skrzatów tym Ŝe w zamian za dostarczanie im Ŝywności nie robiły nic. taki diabełek - darmozjad Cicha - groźny demon o wyglądzie małej dziewczynki zabijający dzieci. por. morowice. cioty - inaczej czarownice Czarna pani - demon polny zbliŜony do południcy ale mniej niebezpieczny Czarownice - Ŝeńskie półdemony, które dzięki kontaktom z diabłem potrafiły czarować, czasem zwano teŜ tak wszelkie rusałki a czasem nawet i krasnoludki Czarownicy - męski odpowiednik czarownic, równieŜ inne określenie płanetników. czarty inaczej biesy czetlice (Litwa) - rusałki morskie ćma (Wielkie Księstwo Poznańskie) - widmo nocne, dusza pokutująca. diabły - złe duchy zaczerpnięte z demonologii chrześcijańskiej didki - krasnoludki leśle, inaczej łełeki dieduszki inaczej krasnoludki; Dobrochoczy - demon leśny o charakterze pozytywnym dola - przedchrześcijański demon przeznaczenia

domowe - duchy opiekuńcze związane z danym gospodarstwem, wywodzące się z dusz zmarłych; Domowniki inaczej domowe; Domowoje - domowe, czasem nie są duszami zmarłych; dziadki - krasnoludki porywające dzieci drzewice - demony drzew, które dochowały się do początków XX w. duchy - ogólne określenie ludzi powracających z zaświatów, duch to równieŜ dawny synonim duszy ludzkiej. Duchomówcy - płanetnicy wywodzący się z dzieci zmarłych przed chrztem. dusiołek - męski odpowiednik zmory, w czasie gdy dusi wstrzymuje pracę serca i zaraŜa chorobami. dusznica (Mazowsze) patrz zmora dziady - dusze przodków; wywodzą się z pierwotnych wierzeń słowiańskich czasem opiekowały się gospodarstwem jako demony domowe; Dziw (Ruś) - pradawny demon leśny o diabolicznym głosie, potrafi latać. DziwoŜony - porywaczki dzieci, a czasem i dorosłych dziwcząt; erliś (Kaszuby) inaczej świcek gajowicy (poj. gajowik) inaczej borowy Gnieciuchy (Małopolska) inaczej zmory Gradownicy - płanetnicy specjalizujący się w przenoszeniu lub odpędzaniu chmur gradowych; Gumienniki (Ruś Wielka) - demony opiekujące się przechowywanym zboŜem hoduny (Białystok) - inaczej skrzatki; inkluzy - 1. demony zaklęte w amulecie przynoszące poŜytek osobie go noszącej; 2. inaczej skrzatki; inkuby - demony męskie współŜyjące fizycznie z kobietami jaroszki - demony w postaci drobnej zwierzyny łownej, których hobby stanowi ściąganie ludzi na bagna, choć daje się je równieŜ oswoić jędze - dawniej słowiańskie demony chorób, później synonim czarownic, por. leśne jędze julki (Łabusz, Jamno) - sprzyjające podróŜnym karzełki. kaduki - diabły lub demony zsyłające padaczkę kauki inaczej krasnoludki; kazytki inaczej rusałki wodne

kikimory - inna nazwa zmór, lub bliŜej nie znane straszydła z Rusi Klabaterniki - duchy opiekuńcze statków czasem widzialne jako ogniki lub karzełki Kleklimontki (Śląsk Opolski) inaczej południce kogi (Kraków i okolice) inaczej zmory kołbuki (lub kłobuki) - domowe demony opiekuńcze, zbliŜone do krasnoludków; na codzień wyglądają jak zmokły kurczak, kradły co się dało sąsiadom i znosiły swojemu gospodarzowi, w czasie tych "wizyt" miały płonące ogony Konopielki - odpowiednik rusałek Ŝytnich, pilnują konopii, lnu i warzyw kózytki - inaczej rusałki Ŝytnie kręciek (Warmia i Mazury) - demon związany z wirem powietrznym Krasnoludki - demony opiekuńcze pomagające w pracach domowych, gospodarczych, a czasem w kopalniach, zapewniają gospodarzowi dostatek nie oglądając się na nagrody, lub w zamian za wyŜywienie; Krzatowie Inaczej skrzatki; Laskowiec patrz boruta latańce inaczej kołbuki; latawce - 1. (lub latawice) demony utoŜsamiane ze spadającą gwiazdą; demony męskie lub Ŝeńskie (czasem zwane latawicami) uwodzące ludzi płci przeciwnej, czasem ich prześladujące; 2. Dusze nie chrzczonych dzieci i porońców latające wraz z wiatrem lub burzą w postaci ptaków; 3. demon opiekuńczy, rodzaj diabolicznego skrzata znoszącego bogactwa. lejin (Wieluńskie) - demon leśny w postaci jelenia, sprowadzał ludzi na bezdroŜa lub z wyjątkową furią atakował lesawik (Białoruś) - demon leśny zbloŜony do naszego borowego leszy lub lesz, jednooki demon leśny zbliŜony do borowego, zmieniał rozmiary w zaleŜności od wysokości drzew. Leśne jędze (Mazowsze, Kujawy, Wielkopolska, Pomorze Gdańskie) - Ŝeńskie demony leśne wywodzące się z dusz kobiet zmarłych przy porodzie, bardzo agresywne i niebezpieczne licho inaczej diabeł; określenie szeroko stosowane dla innych demonów, głównie leśnych luzony (Ruś) inaczej ludzie morscy, lud mieszkający w głębinach morskich mający rybie ogony zamiast nóg łauma (Litwa) demon zbliŜony do boginki, w litewskich kronikach

pentagram nazywany jest krzyŜem łaumy. majówki inaczej południce; małoludy, małpy inaczej mamuny; mamuny Porywają dzieci zostawiając na ich miejsce swoje własne - odmieńca; są całe owłosione; Ŝyją w rzekach; mary - inaczej zmory lub morowe panny. matrony (rzeszów) inaczej mamuny; mądrzyce inaczej czarownice MęŜykowie inaczej dziadki miawki inaczej rusałki; mierniki - Świcki lub południki wywodzące się z dusz nieuczciwych mierniczych morskie panny inaczej boginki morowe panny (lub morowe dziewice) inaczej morowice morowice - groźne demony rozsiewające zarazę, niszczące zboŜa i palące trawy. chude, brzydkie kobiety odziane w biel. morusy inaczej morowice mory inaczej zmory lub morowice mrzélc (Kaszuby) - kudłaty i wąsaty demon obrośnięty soplami, będący personifikacją mrozu mumacze (Kaszuby) inaczej utopce nawka - 1. prasłowiańskie określenie duszy zmarłego; 2. dusza człowieka zmarłego tragicznie zwłaszcza przed chrztem powracająca do świata Ŝywych w rozmaitych postaciach Niedusznik (Kaszuby) inaczej utopce niewiasty (Wielkopolska) - Ŝeńskie demony zarazy nocnice - 1. zmory prześladujące niemowlęta, nie duszą na śmierć, po prostu dręczą i nie dają spać; 2. demony powodujące błądzenie ludzi (zwłaszcza tych w stanie wskazującym na spoŜycie) w ciemnościach; 3. demony uosabiające śmieć. nocule inaczej nocnice nykus (ŁuŜyce) - męski demon wodny w zielonej czapeczce, człekokształtny i cały owłosiony oblakinie - wiły powietrzne; Obłocznicy (Beskid Śląski) inaczej płanetnicy; omentry inaczej świcki oćwiary inaczej boginki; ogniany inaczej świcki

omany (Kaszuby) - leśne demony świecące latarnią ludziom kradnącym cudze drewno Ondyny (Litwa, Białoruś) inaczej rusałki wodne; Opoldy (okolice Raciborza) inaczej południce; Opyrowie (Pokucie) - męski odpowiednik czarownicy, rzadko spotykany, aczkolwiek dysponujący większą mocą Panki (Tatry) poj. Panek, demony antropomorficzne z czarnymi twarzami, bez dziurek od nosa i z wilczymi łapami zamiast rąk Piwosznik - demon zaciągający ludzi do karczem, gdzie ci się spijali i wszczynali burdy Plonki (środkowa Polska, Śląsk) - diabelskie skrzatki znoszące róŜne dobra w zamian za zaprzedanie im duszy; Płaczki inaczej boginki; Płaneciarze (Zagłębie Dąbrowskie) - lokalna nazwa płanetników; Płanetnicy - półdemony noszące na ramionach chmury burzowe, bądź potrafiące nimi kierować, potrafią strzelać piorunami, znają się na czarostwie; Płynniki inaczej utopce Pochwiściele inaczej kręćki Podciepy (Śląsk) - prasłowiańskie demony podmieniające niemowlęta, z wyglądu "stary diaboł w postaci dziecka i mo bardzo duŜą głowę". Połoz - hrubieszowski bazyliszek, od krakowskiego kuzyna odróŜnia go zdolność zabijania wzrokiem nawet przez mury Południce - demony polne m.in. powodujące udary słoneczne; Południki - męskie demony polne zbliŜone do południc Poświętniki (Mazury) inaczej świcki Potarczuki (Ukraina, następnie Polska) - demony podobne do wielkich drapieŜnych ptaków, wywodzące się z dusz ludzi zmarłych w sposób gwałtowny Potopiciele inaczej utopce Potopłenniki inaczej utopce Powietrznice patrz latawce (2) Prowadniki (Wieluńskie) - demony sprowadzające na błęne szlaki PrzyłoŜnik inaczej inkub Przypołudnice (Sieradzkie) inaczej południce; purtk (Kaszuby) pot. demon, diabeł Rachmany (Ukraina, Pokucie) - demony podziemne związane ze światem zmarłych, Ŝywiące się ofiarami ze skorupek jaj

Rodzanice - pradawne słowiańskie demony przeznaczenia towarzyszące bogu Rodowi; rusałki - demony Ŝeńskie, topią lub załaskotują na śmierć młodych męŜczyzn; Rusałki leśne (Pd.-Wsch. Polska) - rusałki rekrutujące się z dusz dziewczyn powieszonych w lesie; Rusałki polne (Białystok i okolice) - demony zbliŜone do południc, mniej od nich groźne, pilnują zboŜa; Rusałki Ŝytnie inaczej południce; RŜane baby inaczej południce; Samowiły inaczej zagorkinie; sidule inaczej mamuny; siodełka inaczej zmory skarbniki - demony Ŝyjące najczęściej w kopalniach, mające wrodzony dar do znajdowania skarbów, czasem teŜ prowadzące górników na manowce Skarbówc (Kaszuby) - demon pilnujący skarbów człowieka, który zapisał mu duszę po śmierci skrzaki - 1. demony w postaci kota, z którego przypominającego miotłę ogona sypią się iskry. Ścigany obsypuje goniącego - w zaleŜności od uznania - złotem lub wszami. skrzatki - domowe demony opiekuńcze; zapewniają dostatek tak długo jak zapewni im się warunki Ŝyciowe; skrzeki inaczej plonki; Słonecznice (Podhale) - demony Ŝyjące w promieniach słońca i powodujące udary smoki - 1.wielkie jaszczuropodobne stwory, czasem z kilkoma głowami, skrzydłami nietoperza etc.; 2. Atmosferyczne demony opiekuńcze w stylu plonków; 3. inaczej Ŝmije, sotony (Śląsk Cieszyński) inaczej zmory sporysze - demony zboŜowe, podobne do chomików z małymi woreczkami, zapewniające obfite plony. Rodzaj skrzatów srale (Zagłębie Dąbrowskie, Kraków) - diaboliczne demony utoŜsamiające wiry powietrzne stichije (Bułgaria) - Ŝeńskie demony Ŝyjące w głębiach rzek i jezior, duszące ludzi. Potrafią łapać i oplątywać swoimi długimi włosami. stolemy (Kaszuby) - wielkoludy, po których pozostałością są wielkie głazy pośrodku pól (którymi to głazami rzucały przewaŜnie w ramach

współzawodnictwa) stradcze (poj. stradcza lub stradczę) - demony rekrutujące się z dzieci zmarłych przed chrztem, ich głównym celem egzystencji jest doprowadzenie do swego chrztu, o co potrafią prosić grzecznie, w postaci aniołka, ale rozdraŜnione mogą się objawiać "w kształcie potwornych i straszliwych widziadeł" strzygi - 1. nocne, Ŝeńskie demony duszące ludzi i Ŝywiące się ich krwią; potrafią zmieniać się w sowę lub czarnego ptaka, zbliŜone do upiorów; 2. demony niszczące ubrania poprzez ich cięcie lub gryzienie Strzygonie - męskie strzygi bądź upiory; czasami teŜ pozbawione cech wampirycznych istoty roznoszące zarazę; sybiele inaczej mamuny; swisty (Kaszuby) - demony atmosferyczne lubiące ciepłe kominy domostw, jak trafiają na zimny to ze złości wywołują wichury szalince (Kaszuby) - demony gwałtownych wichur Szporychy inaczej sporysze Szrurychy inaczej skrzatki; świcki - demony bagienne najczęściej mają postać płomyków; zaleŜnie od humoru albo pomagają przejść przez bagna albo mylą drogi, topią i parzą Świeczniki inaczej świcki topce inaczej utopce topielice - Ŝeńskie utopce topilniki inaczej utopce ubohenki inaczej mamuny; uboŜęta inaczej domowe; upiory (lub upirz, upir etc), ludzie oŜywający po śmierci i snujący się po nocach; straszą, duszą ludzi, piją ich krew; utopce - półdemony wodne najczęściej wywodzące się z ludzi którzy utonęli; jego głównym zajęciem jest topienie pływających wampiry inaczej upiory, wąpierze - wampiry, patrz teŜ upiory wieszcze - półdemony zbliŜone do upiorów; włazi na kościelną dzwonnicę, dzwoni i wykrzykuje imiona, a kto usłyszy swoje ten umiera Wieszczyce inaczej rodzanice, czasem czczone jako boginki wilkołaki - ludzie zmienieni, lub potrafiący się zmieniać w wilki lub istoty do nich zbliŜone;

wiły - trzydzieści demonów zbliŜonych do rusałek; wirniki, utopce - związane z wirami wodnymi wodniki inaczej utopce wupary - białoruskie wampiry; ich cechą charakterystyczną jest to, Ŝe wysysają krew przy pomocy języka-Ŝądła wbijanego w klatkę piersiową wypiory - inaczej upiory Zagorkinie - wiły górskie zmory - demony duszące ludzi w czasie snu, czasem pijące ich krew; są teŜ zmory zwierzęce - prześladujące konie lub bydło Ŝmije (smoki) - demony chmur, wylegują się na nich odbierając moc słońcu. W późniejszych czasach uŜywane do dźwigania chmur przez płanetników Ŝytniczki inaczej południce