Masaz.Punktowy.I.Inne.Metody.Refleksoterapii.pdf

Tadeusz Kasperczyk, Stanis aw Kmak MASA PUNKTOWY I INNE METODY REFLEKSOTERAPII KRAKÓW 2003

SPIS TRE CI owo wst pne ............................................................................................. 5 Rozdzia I Rys historyczny ..'. ......................................................................................... 9 U róde czyli w Chinach ......................................................................... 9 W Polsce .............................................................................................. 11 Rozdzia II Podstawy filozofii medycyny chi skiej ..................................................... 13 Tao ...................................................................................................... 13 Energia Qi i jej formy yang i yin .............................................................. 16 Prawo pi ciu elementów ....................................................................... 20 Meridiany g ówne i dodatkowe ............................................................. 27 Punkty chi skie i metody ich lokalizacji ................................................. 29 Rozdzia III Przebieg meridianow, po enie punktów i wskazania terapeutyczne .......................................................................... 34 Meridian p uc ....................................................................................... 34 Meridian jelita grubego ........................................................................ 37 Meridian dka ................................................................................. 42 Meridian ledziony i trzustki ................................................................. 51 Meridian serca ..................................................................................... 56 Meridian jelita cienkiego ...................................................................... 59 Meridian p cherza moczowego ............................................................. 63 Meridian nerek ..................................................................................... 73 Meridian osierdzia................................................................................... 79 Meridian potrójnego ogrzewacza ............................................................. 82 Meridian p cherzyka ciowego .......................................................... 87 Meridian w troby .................................................................................. 94 ówny regulator tylny ......................................................................... 99

4 SPIS TRE CI ówny regulator przedni ...................................................................... 103 Punkty pozameridianowe dodatkowe i nowe" ................................... 107 Rozdzia IV Podstawy diagnostyki................................................................................. 109 Diagnostyka kliniczna ................................................... .................... 109 Diagnostyka stanów chorobowych .................................................. ... 111 Diagnostyka narz dowa ....................................................................... 112 Diagnostyka meridian ............................................................................ 115 Poj cie recepty punktowej", podzia punktów pod wzgl dem funkcji ............................................... 119 Punkty ród owe ................................................................................... 120 Punkty zgodno ci (przychylno ci) .......................................................... 120 Punkty przepustowe (Luo) ................................................................... 121 Punkty tonizuj ce ................................................................................ 122 Punkty sedatywne ................................................................................ 122 Punkty zgodno ci przedniej (alarmowe) ............................................... 122 Punkty zgodno ci tylnej (alarmowe) .................................................... 123 Punkty Hua Tuo ................................................................................... 126 Punkty pozosta e .................................................................................. 126 Rozdzia V Akupresura i inne metody refleksoterapii ............................................. 127 Akupresura .......................................................................................... 127 Akupunktura ........................................................................................ 131 Przy eganie .......................................................................................... 132 Elektroakupunktura................................................................................ 132 Sonopunktura ...................................................................................... 132 Elektropunktura .................................................................................. 132 Magnetopunktura ................................................................................. 134 Laseropunktura .................................................................................... 136 Rozdzia VI Recepty punktowe ................................................................................... 138 Wykaz recept punktowych .................................................................... 138 Wskazania i przeciwwskazania w stosowaniu akupresury .................... 139 Recepty punktowe .............................................................................. 140 Punkty samodzielne ............................................................................. 197 Najcz ciej stosowane punkty w praktyce sportowej ............................ 204 Bibliografia .............................................................................................. 211 Za cznik .......................................................................... 213 Za cznik II .............................................................................................. 214 l

OWO WST PNE Troska o zachowanie w asnego zdrowia staje si wspó cze nie coraz powszechniejsza. Do wielu z nas dotar a wiadomo , e przeciwdzia anie chorobie to nie to samo co leczenie jej samej. Szukamy wi c takich sposobów post powania, które chroni nas od chorób. Strategiczne miejsce w systemie profilaktyki chorób przypada na odnow psychosomatyczn . Odnowa psychiki i odnowa biologiczna to dzia anie polegaj ce na przy- spieszaniu naturalnych procesów wypoczynkowych i regeneracji organizmu. Aby efekty te osi gn nale y pozna odpowiednie techniki stosowane w tym celu i ich teoretyczne uzasadnienie. Ogromn rol w tym wzgl dzie odgrywaj systemy profilaktyczne i terapeutyczne zbudowane na podstawie filozofii medycyny wschodu, np. joga, Zen, Qigong i inne. W ramach studiów na kierunku rekreacji w Akademii Wychowania Fizycz- nego w Krakowie realizowana jest specjalizacja z odnowy psychosomatycznej. Na program tej specjalizacji sk adaj si mi dzy innymi takie dzia y jak: masa klasyczny i punktowy, refleksoterapia, odnowa biologiczna i psychiczna, trening zdrowotny i dietetyka. Autorzy adresuj t ksi g ównie do studentów wspomnianego kierunku studiów jako podr cznik do masa u punktowego. Zak adamy, e b dzie ona pomocna tak e w zawodzie: lekarza, fizjoterapeuty, masa ysty i innych osób zainteresowanych zagadnieniami zdrowotnymi. Osoby bez przygotowania metodycznego, które zechc skorzysta z niej winni zdawa sobie spraw , e wiadomo ci g ównie w zakresie anatomii i patofizjologii, nale y uzupe ni we w asnym zakresie. Niniejszy podr cznik po wi cony jest przede wszystkim akupresurze. Przez akupresur rozumiemy tak form terapii, w której dzia aj c bod cem mechanicznym w formie ucisku palcem (lub pa eczk ) na okre lony punkt lub stref cia a wywo ujemy reakcj organizmu.

6 OWO WST PNE Akupresura wykonywana na punktach chi skich bywa nazywana masa em punktowym. Poj ciem szerszym od akupresury jest refleksoterapia. W refle- ksoterapii wykorzystuje si ró ne postacie bod ców: energi pr du elektrycz- nego, ciep a, sta ego i zmiennego pola magnetycznego, wiat a, itp. W tej ksi ce, obok akupresury wykonywanej na punktach chi skich omawiamy najpopularniejsze metody refleksoterapii tj. elektropunktur , mag- netopunktur i laseropunktur . Pierwowzorem tej publikacji jest nasza pierwsza ksi ka z tego zakresu pt: Leczniczy masa punktowy" . Szybkie wyczerpanie si nak adu ksi ki zach ci o nas do dalszego doskonalenia jej merytorycznej strony, a tak e szeregu zmian redakcyjnych. Najistotniejsze ró nice pomi dzy Leczniczym masa em punktowym" a Masa em punktowym i innymi metodami refleksoterapii" dotycz : 1. Szerszego potraktowania zagadnie teoretycznych podstaw masa u punktowego, a w szczególno ci filozofii taoistycznej i prawa pi ciu elementów w medycynie naturalnej. 2. czenia do rozdzia u Podstawy diagnostyki" oprócz diagnostyki stanów chorobowych i diagnostyki narz dowej, tak e diagnostyki klini- cznej i diagnostyki meridian. Pomimo szerszego potraktowania proble- matyki rozpoznania, ci gle aktualne, pozostaje za enie, e odbiorca tej ksi ki b dzie korzysta z gotowych recept punktowych". Postawienie diagnozy w konwencji tradycyjnej medycyny chi skiej jest spraw bardzo trudn i wymaga wszechstronnej wiedzy medycznej, a zatem i lat studiów koniecznych do jej zdobycia i zastosowania w praktyce. 3. Poszerzenia zakresu wykorzystania punktów samodzielnych" o punkty wykorzystywane w odnowie biologicznej sportowców. 4. Wszystkie punkty wchodz ce w sk ad recepty punktowej" a tak e punkty samodzielne" zilustrowano rycinami niezale nie od podania w tek cie lokalizacji punktów. / W tym miejscu zwracamy uwag czytelnika, e metodyka lokalizacji punktów nakazuje post powa wed ug nast puj cego toku: W pierwszej kolejno ci wykorzystujemy rysunek, który ukazuje topografi punktu, nast pnie nale y zapozna si z opisem jego po enia a ostatecznym potwierdzeniem w ciwej lokalizacji jest efekt de-Qi. * Kasperczyk T., KmakS.: Leczniczymasa punktowy. Comes, Warszawa, 1993.

OWO WST PNE 7 5. Zrezygnowano z umieszczenia tre ci dotycz cych obja nienia biologi- cznych mechanizmów dzia ania akupresury. Tym razem przyj li my za enie, e ksi ka w ca ci napisana b dzie w konwencji tradycyjnej filozofii medycyny wschodu. Jakkolwiek wiele zagadnie z zakresu tradycyjnej medycyny wschodu znalaz o obja nienie na gruncie nauk medycznych, to istniej jeszcze takie obszary, których w stopniu zada- walaj cym na gruncie medycyny konwencjonalnej nie sposób wyja ni . Z kolei szersze zaprezentowanie tej problematyki wykracza oby poza ramy tego wydawnictwa. Czytelników których te zagadnienia bardzo interesuj odsy amy do pozycji ksi kowych, których wykaz podano w Bibliografii". 6. Z metod refleksoterapeutycznych szerzej omówiono wykorzystanie pr du sta ego (elektropunktura), sta ego pola magnetycznego (magnetopunktura) i wiat a laserowego (laseropunktura). W tym miejscu pragniemy podzi kowa wszystkim tym, którzy podzielili si z nami swoimi uwagami i opiniami na temat Leczniczego masa u punktowego". Mamy nadziej , e i tym razem b dzie podobnie. Prosimy o uwagi i spostrze enia Pa stwa na adres autorów. Tadeusz Kasperczyk, Stanis aw Kmak Katedra Teorii Rekreacji i Sportów Wodnych Al. Jana Paw a II 78 AWF 31-571 KRAKÓW.

Rozdzia I RYS HISTORYCZNY Ten rys historyczny, wbrew pozorom, w wi kszo ci po wi cony jest nie dokonaniom w sferze akupresury, lecz akupunktury, któr potocznie zwie si starsz siostr " masa u punktowego. Wynika to z trudno ci jakie napotyka si ju na wst pie docieka maj cych na celu okre lenie historii akupresury. Aby wiarygodnie przedstawi problem nale oby przeprowadzi gruntowne studia materia ów dotycz cych chi skiej medycyny. Nie to jednak jest tematem niniejszego opracowania. Poni szy rys historyczny nie pretenduje do roli wszechstronnego opracowania rozwoju tej dziedziny medycyny chi skiej w uj ciu historycznym. Celem tego rozdzia u jest podanie w formie kalenda- rium najwa niejszych dat i faktów dotycz cych rozwoju akupunktury i przy e- gania, które traktujemy jako minimum niezb dnej wiedzy w tym zakresie. Szersze omówienie historii rozwoju akupunktury znajdzie zainteresowany Czytelnik w podr cznikach autorów polskich i zagranicznych, których du y zestaw zamieszczono na ko cu ksi ki. U róde , czyli w Chinach Pocz tki akupunktury, za kolebk której uznajemy Chiny, si gaj oko o 5000 lat p.n.e. Nazwy Zhen - tzn. nak uwanie i Tsju - tzn. przy eganie pochodz z czasów staro ytnych. yj cy oko o 3000 lat p.n.e. cesarz Chin, nazwany w przekazach historycznych tym Cesarzem - Huang Ti, nakaza lekarzom zaniechania leczenia tradycyjnego, tj. w rozumieniu wspó czesnym farmakologicznego, a zaleci leczenie nak uwaniami za pomoc cienkich igie , które kieruj przep ywem energii yciowej (Qi) i w ten sposób przywracaj zdrowie. Z tego wynika, e wówczas metoda ta musia a by ju do powszechnie znana, a filozofia zwi zana z uzasadnieniem jej skuteczno ci rozwini ta.

10 RYS HISTORYCZNY Jednym z najstarszych opracowa po wi conych akupunkturze jest dzie o pt. Huangdi-Nei-Jing", czyli Przyroda i ycie", nazwane tak e Kanonem Medycyny Wewn trznej". Prawdopodobnie dzie o to powsta o w latach 475- 221 p.n.e. Jest prac zbiorow sk adaj si z 10 tomów w 2 cz ciach, z których druga cz po wi cona jest akupunkturze i przy eganiu (Ling shu - Kanon Akupunktury). W dziele tym zamieszczono map z topografi 295 punktów, w tym 25 nieparzystych. Znajdziemy tam omówienie teorii pi ciu elementów (drzewo-ogie -ziemia-metal-woda) oraz pogl dy na energi ycio- Qi i jej formy yang i yin. yj cy w latach 141-208 n.e. lekarz - uwa any za pioniera chirurgii chi skiej - Hua Tuo jako pierwszy wykorzysta akupunktur do znieczulenia przed zabiegiem chirurgicznym. W latach 215-282 n.e. lekarz chi ski - Huang Fou-Mi, który w 285 r. og osi dzie o pt. Kia-yi-king", co w t umaczeniu na j zyk polski znaczy: O akupunkturze i przy eganiu" (te sposoby w Chinach rozwija y si jedno- cze nie). Autor opisa ju 649 punktów: 300 parzystych i 49 nieparzystych. Inny wybitny lekarz - Souen Ssen-Mo (581-682) napisa dzie o, z one z 30 tomów, pt. Tsien-kin-fang", czyli Tysi c Z otych Recept". Dwa z owych 30 tomów po wi cone s akupunkturze i przy eganiu. Podr cznik ten przez ugie lata s do nauki akupunktury i przy egania nie tylko lekarzom chi skim, ale tak e korea skim i wietnamskim. W okresie 618-907 powsta y w Chinach szko y akupunktury jako wydzia y szkó medycznych. To dla celów szkoleniowych w 1027 r. na polecenie Cesarza Chin, lekarz Wang-Wei-Jin zleci odlanie z br zu modeli naturalnej wielko ci ludzkich postaci, pustych w rodku. Na powierzchni ka dej z dwóch figur (odlano tylko 2 modele zwane Tang-Jen) zaznaczono przebieg 12 meri- dian i 649 punktów. Wspomniany lekarz jest autorem podr cznika pt. Ilustro- wany podr cznik o punktach akupunktury i przy egania na odlanym modelu z br zu". Kolejny krok w rozwoju metody leczenia akupunktur przypad na rok 1303. To z tego roku pochodzi zapis autorstwa lekarza Hu-Te-Pina o kolej- nych 2 kana ach (meridianach): g ównym tylnym i g ównym przednim. cznie mamy ju w XIV wieku 14 meridianów i 693 punkty. Od tamtego - jak e odleg ego czasu - nie zmieni a si liczba kana ów, dodaje si jedynie nowe punkty. Czasy renesansu przynios y dalszy rozwój metod leczenia i nowe dzie a naukowe. W 1601 roku ukaza o si Kompendium akupunktury i przy egania" - dzie o porz dkuj ce posiadan na ten temat wiedz ówczesnych. Znajdujemy w nim opis dziewi ciu igie oraz terapeutyczne w ciwo ci kana ów i punktów.

RYS HISTORYCZNY 11 Powtórnie zosta y odlane modele z br zu, tym razem trzy: m czyzny, kobiety i dziecka. Modele te s y g ównie celom szkoleniowym. W rozwoju akupunktury w Chinach nast pi pewien regres. W XVIII w. w Chinach powsta y wy sze uczelnie na wzór europejski. Wielu lekarzy powróci o z Europy po okresie studiów i stali si oni przeciwnikami tradycyj- nej chi skiej medycyny uznaj c j za nienaukow . Zastój ten przypad na lata 1664-1930. W latach wojen, jakie z przerwami toczy y si w Chinach od 1924 r. a do ko ca II wojny wiatowej akupunktura by a wykorzystywana do leczenia rannych nierzy i to sprawi o, e nast pi jej powtórny rozkwit i pe na rehabilitacja. Ponownie metoda ta zosta a zrównana z innymi metodami leczenia. Z Chin akupunktura rozprzestrzeni a si na ca y Daleki Wschód i tam, z pewnymi zmianami, by a szeroko stosowana. W Polsce Je eli nie bra pod uwag udzia u Micha a Boyma w dziele popularyzacji akupunktury w Europie, to pierwsze dokumenty, wiadcz ce o zainteresowa- niu si lekarzy t metod leczenia w Polsce, pochodz z lat 1828 i 1830. Data 1828 wi e si z uzyskaniem przez lekarza Antoniego Baranowskiego stopnia doktora medycyny na Uniwersytecie Wile skim za prac napisan po acinie, a po wi con japo skiej moksie (przy eganiu). Tytu rozprawy po acinie brzmi: De moxa japonica ac sinensi dissertatio inauguralis chirurgico-practica quam in Caesarea Litteraturum Universitate Vilnensi ad gradum doctoris medicinae vito obfinendum publice defendet Antonius Baranowski Lithauanus Medicinae Magister". W dwa lata pó niej inny Polak - Józef Domaszewski na Uniwersytecie Jagiello skim broni rozpraw doktorsk cz ciowo po wi con akupunkturze; tytu rozprawy: De Hydrocephale interno chronice item de acupunctura. Dissertatio inauguralis medico-chirurgica". * Micha Boym (1612-1659). Polski jezuita, urodzony we Lwowie, jako misjonarz wyjecha do Chin (1644 r.). Pobyt w Chinach, obok dzia alno ci misyjnej, M. Boym po wi ci na studiowanie medycyny chi skiej. Mia ku temu dobre podstawy wyniesione jeszcze z domu rodzinnego - ojciec Micha a, Pawe Boym, by nadwornym lekarzem Zygmunta III Wazy. Poza tym znajomo j zyka chi skiego pozwala a mu na szybkie zg bienie tajemnic chi skich ksi g medycznych i t umaczenie ich na j zyk aci ski. Pozostawi po sobie dzie a: Flora Sinesis (Flora Chin), wydane w 1656 r. w Wiedniu, Clavis Medica ad Chinarium Doctorinam de Pulsihus (Klucz medyczny), wydane w 1686 r. w Norymberdze; ponadto kopisy prac Chi ski medyk i Ksi gi chi skich receptur, wydane ju po mierci przez Andreasa Cleyera oraz Wilhelma Ten Rhyne. Zmar w Chinach w 1659 roku.

12 RYS HISTORYCZNY Jako ciekawostk podajemy, e ta cz pracy, która zosta a po wi cona akupunkturze zawiera zaledwie 9 stron druku, ma charakter pracy pogl dowej i oparta by a na 12 wspó czesnych publikacjach zagranicznych. Niemniej zawarto w niej zadziwiaj co du o tre ci: rys historyczny akupunktury, opis igie , obja nienia mechanizmu dzia ania nak uwa , zastosowanie i warto ci lecznicze tej metody. Pomi dzy rokiem 1830 a poni ej sporz dzonym wykazem dat wa niej- szych wydarze dotycz cych akupunktury istnieje olbrzymia przepa . Wydaje si , e jest to niemo liwe, aby przez ca e dziesi ciolecia w Polsce nie znano, nie interesowano si akupunktur . Je eli podr czniki z tego okresu nic na ten temat nie mówi , to oprócz hipotezy, e rzeczywi cie nic istotnego w tym zakresie si nie dzia o mo na tak e przypuszcza , e nie odkryto i nie opisano jeszcze tych co si tym zagadnieniem interesowali. Uznajemy zatem, e histori polskiej akupunktury, któr mo emy zaliczy do m odych dziedzin medycyny, wyznaczaj nast puj ce daty: 1972 - powsta a w Gliwicach Poradnia zwalczania Bólu (za spraw dr med. Boles awa Rutkowskiego), w której stosowano g ównie akupunktur i elektroakupunktur . 1978 - w Warszawie utworzono pierwsz w Polsce instytucj maj nazw akupunktura w swoim szyldzie: Poradnia Akupunktury. 1981 - rozpocz a prac Sekcja Refleksoterapii przy ZG Polskiego Towa rzystwa Lekarskiego. 1983 - ukaza o si czasopismo Akupunktura polska". 1985 - powo ano Krajowego Specjalist do spraw Akupunktury. 1987 - utworzono samodzieln organizacj : Polskie Towarzystwo Aku- punktury (w miejsce wspomnianej Sekcji Refleksoterapii). 1988 - powsta o Sto eczne Centrum Akupunktury. 1982 i 1984 - odby y si krajowe konferencje akupunktury. Przy omawianiu historii akupunktury w Polsce i jej osi gni doby wspó - czesnej nie sposób nie wspomnie o roli i zas ugach jakie na tym polu po Prof. dr med. Zbigniew Garnuszewski, którego uznaje si powszechnie za ojca polskiej akupunktury.

Rozdzia II PODSTAWY FILOZOFII MEDYCYNY CHI SKIEJ Tao Omówienie zagadnienia dotycz cego poj cia Tao wymaga odniesienia si do a historyczno - filozoficznego okresu w którym si ono pojawi o za spraw chi skiego lekarza i filozofa nazwiskiem Lao-Tsy (lub Lao-Tzu), czyli stary mistrz". Powstaje w tym czasie utwór filozoficzny pt. Tao - te King" (IV albo III w. p.n.e.). To w nim opisane jest po raz pierwszy poj cie Tao. Przez Tao rozumie si - drog , metod , sposób w jaki wszech wiat znajduje si w ci ym ruchu, zasady dotycz ce regularno ci pewnych zjawisk w nim wyst puj cych, inaczej mówi c wszelkie prawid owo ci wiata przyrody i praw nim rz dz cych. Zak ada si , e koncepcja Tao zrodzi a si g ównie z obserwacji corocznego nast powania po sobie pór roku, prowadz cego do rozwoju, odnowy i rozk adu. Cz owiek cz sto zastanawia si nad pot przyrody i zdawa sobie spraw ze swej bezwzgl dnej od niej zale no ci. W ten sposób zrodzi o si w ludziach przekonanie, e aby istnie i we wzgl dnej szcz liwo ci, powinni post powa zgodnie z zasadami natury - przystosowa si do jej praw. Gdyby czyny cz owieka by y w jakim momencie niezgodne z wszechmocnym Tao, wówczas z pewno ci nast pi by konflikt, w którym strona zdecydowanie s absza - czyli cz owiek musia by ponie pora . Tego rodzaju rozwa ania prowadzi y ludzi do badania i odkrywania prawid owo ci Tao oraz kszta towania w oparciu o nie swojego post powania. Innymi s owy, cz owiek pojmuj c wszech wiat jako co o ywionego, zmuszaj cego go do bezwzgl dnego pos usze stwa, stara si poznawa jego rol by móc w ciwie j wype ni . Taoizm jako system filozoficzno-religijny powsta w epoce Chou (XI - III w. p.n.e.), w tej samej w której inny wybitny filozof tej epoki Konfucjusz (551^79 r. p.n.e.). Filozof ten wywar ogromny wp yw na my l filozoficzn i spo eczn tej epoki.

14 PODSTAWY FILOZOFII MEDYCYNY CHI SKIEJ Nale y nadmieni , e w epoce tej w Chinach panuje jeszcze system patriarchalny - w adz sprawuje król, a ziemia i ludzie j uprawiaj cy pozostaj jego w asno ci . Wtedy jeszcze uznawano, e obok Tao nieba i ziemi istnieje jeszcze Tao - droga króla. Tak rozumiano sposób post powania nieba i króla. Król co jaki czas schodzi z nieba na ziemi przebywa w poszczególnych komnatach pa acu - wi tyni. Mia on g ównie za zadanie kierowa adem spo ecznym. Bez w tpienia pogl dy te mia y s zachowaniu okre lonego adu spo ecznego i norm moralnych, a wi c pozwoli rz dzi ludem bez zak óce . Konfucjusz jakkolwiek w wielu kwestiach wyra wiat y pogl d, w tych trzyma si tradycyjnych pogl dów i akceptuje istniej ce stosunki spo eczne. Zarówno Konfucjusz (który jednak e nie napisa adnego dzie a) jak i yj cy po nim wspomniany ju Lao-Tsy znali teori pi ciu elementów. Zosta a ona opisana w rozdziale Wielki Kanon" w utworze Ksi ga pism" i zak ada si , e zosta a napisana w pierwszej po owie pierwszego tysi clecia p.n.e. (a wi c przed urodzeniem si obu filozofów). Lao-Tsy wyklucza ju w swoich za eniach o Tao ingerencj czynnika ludzkiego w prawa natury i wszech wiata. G osi pogl d, e Tao wszech wiata sk ada o si z 2 zasadni- czych cz ci: Tao nieba (Chien-tao) oraz Tao ziemi (Kun-tao). Tao nieba by o otoczone wi ksz czci ni Tao ziemi. Uwa ano, e dzi ki ciep u i deszczom jakie niebo zsy o na biern , ciemn i such ziemi móg nast powa proces tworzenia. W zwi zku z tym niebo by o najwi kszym bóstwem, a coroczne odradzanie si ycia w przyrodzie by o uwa ane za spontaniczne dzia anie nieba i ziemi w oparciu o odwieczne zasady Tao. Równolegle do Tao wszech wiata istnia o Tao cz owieka. Cz owiek winien kierowa si w swoim yciu jednostkowym i spo ecznym porz dkiem obowi - zuj cym w wiecie natury. W my l tej filozofii kto kto jest zdrowy jest cz owiekiem znaj cym sw wewn trzn natur , widz cym siebie w swoim wn trzu. Cz owiek taki uwa any jest za zdrowego, poniewa zna swój umys . A wi c zdrowie nie mo e by w aden sposób oddzielone od duchowego rozwoju. Rozwa aj c problem po ywienia wiadomo, e je li nie b dzie ono odpowiednie mo e doprowadzi do tego, e cz owiek zacznie zachowywa si neurotycznie. Wspieraj c swoje w asne zdrowie poprzez dba o wszystko co jest wokó nas, o bezpiecze stwo innych ludzi, rozwijaj c w ten sposób swoje otoczenie - powodujemy, e to wraca do nas niejako podtrzymuj c nasze zdrowie. Kiedy pracujecie nad swoim umys em, starajcie si o to by panowa nad swoimi negatywnymi uczuciami, nad emocjami, gniewem, niech ci , a wówczas staniecie si zdrowsi.

PODSTAWY FILOZOFII MEDYCYNY CHI SKIEJ 15 Staro ytna filozofia chi ska uwa a, e cz owiek jest male kim wszech- wiatem, zbudowanym z tych samych elementarnych cz stek materialnych na obraz i podobie stwo wszech wiata. yje i dzia a pod wp ywem tych samych si , które rz dz przyrod i podlega tym samym regu om. Cz owiek wyró nia si jednak posiadaniem rozumu, zdolno ci odczuwania i poznawania otaczaj cego wiata. Lekarze chi scy wychodz c z tych ogólnych za filozoficznych odpowiednio interpretowali zgromadzone wiadomo ci z anatomii, patologii i fizjologii oraz ustalali zasady teorii naukowych i metody post powania, które uleg y stopniowej przemianie ewolucyjnej. Budowa cz owieka i procesy yciowe przebiegaj wed ug zasad si yin i yang, oraz regu 5 elementów. Aktywno cz owieka to jest yang, jego sen to yin, górna po owa cia a - yang, dolna - yin, ramiona - yang, nogi yin. Tzw. puste narz dy systemu trawiennego: jelita, dek s aktywnymi producentami energii i dlatego yang. Rozwini cie teorii yin-yang zawarto na dalszych stronach ksi ki. Nie wdaj c si w dalsze rozwlek e opisy poj cia Tao, przedstawiamy 7 twierdze uniwersalnych i 12 zasad wzgl dno ci, które wystarczaj co szczegó owo ujmuj istot zagadnienia. (Królicki 1994) Twierdzenia te i zasady stwarzaj dobr okazj do refleksji i medytacji i jako takie s podstaw kontemplacji w zakresie ró nego rodzaju praktyk psychoterapeutycznych wywodz cych si z my li taoistycznej. Siedem twierdze uniwersalnych 1. Wszystko jest rezultatem zró nicowania. Niesko czono ci. 2. Wszystko podlega ustawicznym zmianom. 3. Ka da rzecz i ka de zjawisko posiada swoje przeciwie stwo. 4. Ka da rzecz i ka de zjawisko ma dwa oblicza. 5 Nie istnieje identyczno . 6. Im mocniejsza jest cecha danej rzeczy, tym wi ksze jest przeciwie stwo tej cechy. 7. Cokolwiek ma pocz tek musi dobiec ko ca. Dwana cie zasad wzgl dno ci 1. Jedna jedyna Niesko czono manifestuje si ci przemian dope - niaj cych i antagonistycznych tendencji yin i yang.

16 PODSTAWY FILOZOFII MEDYCYNY CHI SKIEJ 2. Yin i yang przejawiaj si nieustannie we wszystkim dzi ki odwiecznemu ruchowi niesko czonego Tao. 3. Yin reprezentuje si od rodkow , yang si do rodkow i wspólnie tworz energi Qi i wszystkie zjawiska. 4. Yin przyci ga yang, yang przyci ga yin. 5. Yin odpycha yin, yang odpycha yang. 6. czone w ró nych proporcjach yin i yang tworz ró ne zjawiska, które s do siebie podobne. Zachodz cy pomi dzy rzeczami i zjawiskami objaw przyci gania i od- pychania jest wprost proporcjonalny do zawartych w nich si yin i yang. 7. Wszystkie zjawiska s zmienne, nieprzerwanie zmieniaj , swoj konsty- tucj stanowi z enie si yin i yang. Yin ulega przemianie w yang, yang przemianie w yin. 8. Nic nie sk ada si wy cznie z yin lub wy cznie z yang. Wszystko stanowi komponent obydwu tendencji o zró nicowanym stopniu nasycenia. 9. Nie istnieje neutralne, w ka dym zjawisku przewa a yin lub yang. 10. Wielkie yin przyci ga ma e - yin, wielkie yang przyci ga ma e yang. 11. Skrajne yin wytwarza yang, skrajne yang wytwarza yin. 12. Wszystkie reakcje fizyczne s natury yang w swym wn trzu, natury yin na powierzchni. Energia Qi i jej formy yang i yin Jednym z podstawowych poj chi skiej filozofii medycyny jest poj cie energii Qi. Wszystkie procesy, stany, zdrowie rozpatruje si w kategoriach braku, nadmiaru lub równowagi Qi. Qi - jest to niewidzialna energia - si a yciowa, która istnieje i kr y w ka dym organizmie ywym, a nawet ka dej materii posiadaj cej struktur chemiczn warunkuj c jego prawid owe funkcjonowanie. Ka da komórka i narz d maj wi kszy lub mniejszy zasób Qi. Suma wszystkich Qi stanowi o potencji yciowej ca ego organizmu. Kr enie owej energii ma charakter ci y i odbywa si ustalonymi szlakami, które nazywamy kana ami, po udnikami lub meridianami. Nale y jednak podkre li , e jednoznaczne t umaczenie Qi przy pomocy owa energia" w kr gach cywilizacji europejskiej mo e prowadzi do wielu mylnych interpretacji. Dzieje si tak dlatego, e poj cie energii jest na gruncie nauk przyrodniczych ci le zdefiniowane. Dlatego powinni my pami ta

PODSTAWYFILOZOFIIMEDYCYNYCHI SKIEJ 17 o pewnej umowno ci tego znaczenia, a ju na pewno unika jego fizycznych interpretacji. Ca a medycyna chi ska to w zasadzie studiowanie i analiza energii Qi i jej rodzajów. Zachodzi pytanie sk d ta energia si bierze. ród em jej s rodzice i jest to energia odziedziczana. Przez ca e swoje ycie cz owiek uzupe nia i wydatkuje swoj Qi. Uzupe nienie nast puje poprzez oddychanie i czerpanie jej z powietrza jak te poprzez spo ywanie pokarmów. Qi jest te pobierana z kosmosu poprzez skór . Cz owiekowi s niezb dne do prawid owego fun- kcjonowania ró ne rodzaje Qi - typu yang z kosmosu, typu yin z ziemi z po ywienia i oddychania, ta odziedziczona, i ró ne inne nabywane innymi sposobami. cz si one przenikaj c wzajemnie, tworz c w ciele cz owieka wewn trzne Qi" lub ma e Qi" uwa ane za podstawowy czynnik yciowy. Z istnieniem wielkiej ilo ci Qi, lub jej wyczerpywaniem si , wi zano poziom aktywno ci yciowej cz owieka. Wewn trzne Qi by o tym, co decydowa o o powodzeniu danej dzia alno ci, nie metoda dzia ania by a najwa niejsza, lecz ilo Qi, której cz owiek móg u do wykonywania okre lonej czynno ci. Energia ta w trakcie pracy wyczerpuje si ale podlega bardzo szybko odnowieniu. Ruch energii jest ci y i wielostronny. Nawi zuje do tego nast puj cy obrazowy opis: ka de dzia anie powinno by jak woda, która najpierw sp ywa po zboczach gór strumieniami w doliny, a potem w postaci mgie i chmur unosi si ponad szczyty gór, by spa na nie w postaci deszczu i sp yn z powrotem po ich zboczach. Cz sto podkre la si , e woda zatrzymana w swoim biegu zarasta zielskiem, zamula si i zmienia w niezdrowe bagno, wystarczy jednak umo liwi jej dalszy ruch, by sta a si znów przejrzysta i zdrowa. Ka da aktywno je eli tylko nie jest zbyt jednostronna powoduje przep yw Qi, stwarzaj c pomy lne warunki zarówno dla podejmuj cego j , jak i dla jego otoczenia. Aktywno powoduje równie gromadzenie si energii Qi. Niebezpieczny jest zarówno zastój energii, jak i jej gwa towne wyczerpanie si . Utrata kontroli i brak mo liwo ci regeneracji zapasów Qi grozi chorob , a w skrajnych stanach mierci . Z rozwa nad Tao wiemy, e yang i yin to dwie formy energii Qi (ryc. 1). Formy te s przeciwstawne sobie, to dwa bieguny, które istniej tylko razem, (nie mog istnie samo- dzielnie). Egzystuj we wzajemnym powi zaniu - harmonii. Zachwianie równowagi mi dzy nimi ma wp yw na równowag ustroju, na jego zdolno do Ryc. i. znak Tao, symbol samoregulacji. W poj ciach starochi skiego systemu energii Q\ - yang i yin. filozoficznego nie ma we wszech wiecie organizmu,

18 PODSTAWY FILOZOFII MEDYCYNY CHI SKIEJ gdzie nie by oby konkurencji i walki przeciwie stw. Dlatego te formy energii yang i yin okre la si jako prawo jedno ci lub walki przeciwie stw. Te obie formy energii zmieniaj si i zachodz na siebie. Przedstawia to najlepiej monada chi ska gdzie kolor jasny to yang, a ciemny - yin. W ciemnym jest cz stka jasnego i odwrotnie (ma e yang i ma e yin). Wed ug tej filozofii wszystko co nas otacza, a tak e jest w nas, daje si zaliczy do yang, lub yin. Yang to: wiat o, s ce, niebo, ogie , ciep o, dzie , lato, rodzaj m ski, ruch, rado , czerwie , opadanie i inne. Yin to: ciemno , noc, ksi yc, zimno, woda, rodzaj ski, sta , smutek, bezruch, purpura, przestrze , wznoszenie si i inne. Z faktu, e co jest yang a co yin nie wynika, e co jest lepsze a co gorsze. W przyrodzie nie wyst puje poj cie dobra i z a i nie stosuje te ona takiego warto ciowania. Jest to wytwór intelektualny cz owieka dobry i s uszny tylko w sferze, wytworzonych przez niego zasad moralnych. Dla przyrody zarówno to co z e, np.: drapie nik, jak i to co dobre np.: jagni , s potrzebne i równie wa ne dla niezak óconego jej stanu. Rozwa ania o istocie prawa jedno ci, lub walki przeciwie stw maj ogromne znaczenie praktyczne. W yciu codziennym w sposobie pracy i cza- sie wolnym, przy wyborze towarzystwa lub partnerów, przy dobieraniu ciwej diety czy leku, najwa niejsze jest czenie pierwiastków na zasadzie przeciwie stw i pami tanie, e ca y otaczaj cy nas wiat zawsze d y do równowagi i pe nej homeostazy. W dalszych rozwa aniach dotycz cych energii Qi i jej form skupimy uwag na tych wiadomo ciach, które wykorzystane b dla omówienia mechanizmu akupresury. Wspomniano te powy ej, e energia Qi w organizmie kr y nieustannie swoimi utartymi szlakami czyli meridianami. Jeden cykl kr enia energii Qi trwa dob (24 godz.) i rozpoczyna si od serca i do serca wraca. Wysoko fali przep ywu energii w danym meridianie zale y od poziomu Qi w meridianie przed nim le cym. Je eli z przyczyn chorobowych poziom Qi w danym narz dzie zwi zanym z meridianem jest niski to fala p yn ca do narz du nast pnego b dzie równie niska. Zadzia anie na przyk ad poprzez ucisk (akupresur ) lub nak ucie ig ami (akupunktur ), lub inn technik na okre lone punkty meridianu chorego narz du - czyli os abionego energetycznie - wyrównuje w nim poziom energii, a przez to podnosi fal p yn do narz du nast pnego. Narz dy cia a ludzkiego wykazuj ró ny stopie aktywno ci w ci gu doby, co daje podstawy do podzia u ich na narz dy: dzienne, dzienno-nocne i nocne (ryc. 2).

PODSTAWY FILOZOFII MEDYCYNY CHI SKIEJ 19 Ryc. 2. Dobowycykl kr enia energii Qi worganizmie cz owieka. Narz dy dzienne - maksimum energii wyst puje w nich w godzinach od 7.00 do 15.00, s to: 1. dek 2. ledziona z trzustk ( ledziona i trzustka w tradycyjnej medycynie chi skiej, uwa ane s za jeden narz d) 3. serce 4. jelito cienkie Narz dy dzienno-nocne: godz. 15.00-19.00 i 3.00-7.00, s to: 1. uca 2. jelito grube 3. cherz moczowy 4. nerki Narz dy nocne: od 19.00 do 3.00, s to: 1. osierdzie 2. potrójny ogrzewacz 3. cherzyk ciowy 4. troba Zdrowym jest ten cz owiek, u którego energia Qi cyrkuluje w organizmie w sposób niezak ócony.

20 PODSTAWY FILOZOFII MEDYCYNY CHI SKIEJ Istota leczenia w medycynie starochi skiej, polega na udro nieniu przep ywu energii Qi w ustroju, by ta przep ywa a w sposób niezak ócony. W tym celu stosuje si ró ne techniki oddzia ywania na punkty chi skie le ce na przebiegu meridianu. Prawo pi ciu elementów Wed ug tradycyjnej filozofii medycyny chi skiej u podstaw organizacji wszech wiata le y cykliczno . Przyj to, e sposób organizacji wszech wiata jest uniwersalny, tzn. e elementy owej organizacji w takim samym stopniu dotycz ca ci (wszech wiata) jak i sk adowych cz ci tej ca ci, np. istot ywych oraz ka dej fizjologicznej funkcji. W ten sposób podporz dkowano wszystkie zjawiska pi ciu elementom. Teoria ta t umaczy materialne zjawiska i procesy zachodz ce w tkankach, tak e stany psychiki, oraz wszelkie zale no ci mi dzy fizjologi , patologi i rodowiskiem. Te pi elementów (pierwiastków) to: 1. drzewo (D) 2. ogie (O) 3. ziemia (Z) 4. metal (M) 5. woda (W) Pomi dzy tymi elementami zachodz relacje, które mo na okre li ogólnie jako prawa przemiany i istnienia. Tak wi c przez prawo pi ciu elementów Wu Sing rozumie si symbole pod które podstawia si równowa niki odnosz ce si do cz owieka, jego otoczenia, a tak e do wiata przyrody (tab. 1). Tab. 1. Odpowiedniki pi ciu elementów Odpowiedniki DRZEWO OGIE ZIEMIA METAL WODA I Narz d pe ny troba serce osierdzie ledziona uca nerka Narz d pusty cherzyk ciowy jelito cie . polrójny ogrzewacz dek jelito gr. cherz moczowy Zmys oczy - wzrok zyk - mowa wargi - luzówka dotyk nos - w ch ucho - s uch

PODSTAWY FILOZOFII MEDYCYNY CHI SKIEJ 21 Odpowiedniki DRZEWO OGIE ZIEMIA METAL WODA Tkanka mi nie, ci gna, paznokcie cera - ukrwienie, naczynia tnicze cia o - mi nie, tkanka czna skóra, w osy cia a ko ci, mózg, osy g owy Wydaliny zy pot lina luz mocz Osobowo spokojny aktywny zrówno- wa ony prawy, nieugi ty ruchliwy Emocje gniew, z , nienawi rado troska, zmartwienie, wspó czucie smutek strach, depresja Sk onno do wzywania - krzyku do miechu do piewu do p aczu do st kania Wyczerpuje nadu ycie oczu obserwacja, dzia anie poznawcze siedzenie le enie stanic Zapach zje cza y spalenizna przyjemny gryz cy zgni y Smak kwa ny gorzki odki ostry ony Rozwój urodzenie wzrost dojrza starzenie si zej cie - mier Kolor zielony czerwony ty, ot>bia y, srebrny czarny, niebieski Mi so kura (drób) baranina wo owina konina wieprzowina, ryby Ziarno pszenica yto kukurydza owies, ry fasola Metoda konserwacji Fermentacja, kiszenie dzenie w cukrze w ostrych przyprawach, w pró ni solenie, zamra anie Sposób gotowania krótkie zaparzanie bez przykrycia na ogniu z drzewa pieczenie (ruszt), sma enie z obracaniem duszenie pod przykryciem w ma ej ilo ci wody, t uszczu nic miesza , piec w glowy pod ci - nieniem, kuchnia elektryczna gotowa w du ej ilo ci wody, miesza Pora dnia rano po udnic po po udniu wieczór noc Pora roku wiosna lato pó ne lato jesie zima Wp yw bioklimatu wiatr gor co wilgo sucho zimno Strona wiata wschód po udnic rodek zachód pó noc

22 PODSTAWY FILOZOFII MEDYCYNY CHI SKIEJ Istniej wzajemne wi zi mi dzy tymi pi cioma elementami. S to: 1. Wi twórczo-pobudzaj ca (od ywcza) Drzewo pobudza (w znaczeniu rodzi) ogie , ogie pobudza (ogrzewa) ziemi , ziemia daje metal, metal daje wod , woda ywi drzewo (ryc. 3). Nadmiar pobudzania jednego z 5 elementów prowadzi do zaburzenia równo- wagi pomi dzy nimi. 2. Wi destrukcyjno-hamuj ca Drzewo hamuje (podrywa korzeniami) ziemi , ziemia wypija wod , woda gasi ogie , ogie topi metal, metal tnie drzewo (ryc. 3). Je eli okre lony element np. woda wykazuje s abo , to inny np. ogie zaczyna dominowa , przybiera form ataku a do jego ca kowitego zniszczenia. Ryc. 3. Schemat przedstawiaj cy prawo pi ciu elementów. Z powy szych wi zi wywodzi si jedno z prawide recepty punktowej nazwane prawid em matka-córka", (lub ojciec-syn"). Element drzewa, który ma zwi zek z w trob jest matk " elementu, ognia. Ogie ma zwi zek z sercem. W przypadku chorej w troby nie jest ona w stanie dostarczy energii Qi sercu i serce wykazuje niesprawno . Do wykorzystania w praktyce tego prawid a b dziemy powraca jeszcze na dalszych stronach ksi ki. *» wzajemne pobudzanie > wzajemna akcja destrukcyjna > przeciwdzia anie

PODSTAWY FILOZOFII MEDYCYNY CHI SKIEJ 23 Patologia mi dzy pi cioma elementami Zdrowie zawdzi czamy energii Qi, która sprawia, e organizm dysponuje odpowiednimi si ami obronnymi zarówno przed patogennymi czynnikami zewn trznymi jak i wewn trznymi. Mechanizmy obronne ustroju, dzi ki dynamicznej równowadze pomi dzy yang i yin naszego cia a zachowuj stan zdrowia. Utrzymuje si on dopóki silny czynnik atakuj c nie naruszy tego stanu lub b c s abym nie natrafi na obni on niewydoln wewn trzn si energii patogennej. Czynnikiem atakuj cym mo e by nag e pogorszenie si pogody jak np. przenikliwe zimno i je eli natrafi na obni on odporno na ten czynnik mo e doj do choroby. Choroba mo e trwa krótko przy dobrych si ach obronnych ustroju, wytwarza si podwy szona ciep ota (gor czka) i poty, które przeciwdzia aj atakowi agresji. Je eli organizm na skutek zak ócenia energii yang-yin nie upora si z atakiem w krótkim czasie, to choroba przewleka si . W tradycyjnej chi skiej medycynie istnieje poj cie pe no ci gdy nadmiar patogennego czynnika atakuje powierzchni odpornego organizmu (Pincel 1994). Objawami pe no ci jest nag y pocz tek choroby, ostry jej przebieg, wysoka gor czka, poty, szybkie t tno. Jest to tzw. zespó wewn trzny yang-nadmiar czyli Shi. Drugie poj cie to pusto , jest ona przy s abej obronno ci organizmu i wnikni ciu g biej czynnika szkodliwego. Objawami pusto ci s : przewlekanie si choroby, brak gor czki i zwolnione t tno. Stan ten to zespó wewn trzny yin- niedobór czyli Xu. Leczenie ma wzmocni stan niedoboru lub os abi nadmiar. Ze wzgl du na pochodzenie czynnika patogennego dzieli sieje na: 1. Patogenne czynniki zewn trzne; zimno, ciep o, wiatr, susza, wilgo , wp ywy kosmiczne, urazy i zaka enia. 2. Patogenne czynniki wewn trzne; z , troska, smutek, strach, rado , przeci enie prac narz dów wewn trznych, b dy w od ywianiu i inne. Meridiany i punkty zwi zane z elementami Meridiany g ówne czyli narz dowe posiadaj odpowiedni równowa nik w zakresie elementów i tworz bardzo ciekawy uk ad, którego cechami szczególnymi s : wyst powanie tego samego elementu w parze jak tworz poszczególne meridiany typu yang (narz dy puste) i yin (narz dy pe ne). Zmiana elementu wyst puje zawsze b przy uk adzie yang-yang, b yin- yin. Element ognia wyst puje 4-krotnie, a pozosta e tylko po 2 razy.

24 PODSTAWY FILOZOFII MEDYCYNY CHI SKIEJ Ryc. 4. Schemat obrazuj cy powi zania pomi dzy meridianami a pi cioma elementami. Oprócz obiegu energii w meridianach tworz cych pary (ryc. 4) i maj cych po czenia pomi dzy sob poprzez punkty przepustowe (Luo) istniej te po czenia, które okre lamy jako du e po udniki. Wyodr bniamy trzy du e po udniki typu yang; i trzy typu yin. Du e po udniki typu yang tworz : 1. jelito cienkie (meridian r czny) i p cherz moczowy (meridian no ny) - Tai yang 2. potrójny ogrzewacz (meridian r czny) i p cherzyk ciowy (meridian no ny) - Shao yang 3. jelito grube (meridian r czny) i dek (meridian no ny ) - Yang Ming Du e po udniki typu yin tworz : 1. uco (meridian r czny) i ledziona-trzustka (meridian no ny) - Tai yin 2. osierdzie (meridian r czny) i w troba (meridian no ny) - Yueh yin 3. serce (meridian r czny) i nerka (meridian no ny) - Shao yin Du e po udniki i ich funkcje mo emy przedstawi w nast puj cy sposób: Tai yang - zimno Shao yang - ciep o Yang Ming - sucho Tai yin - wilgo Yueh yin - wiatr Shao yin - ogie

PODSTAWY FILOZOFII MEDYCYNY CHI SKIEJ 25 Strza ki cz ce du e po udniki wskazuj wzajemne oddzia ywania na siebie du ych po udników. Ka da para w ten sposób jest w stanie wyrówna powstaj ce w wyniku dzia powy szych czynników zaburzenia. Przyk ad: atak zimna na powierzchni cia a zadzia a na le cy zewn trznie du y po udnik Tai yang. Tai yang tworz meridian jelita cienkiego (ciep o) i cherza moczowego (zimno). Podczas ataku zimna na po udnik p cherza moczowego b dzie d no ze strony jelita cienkiego do wyrównania zimna swoim ogniem. Przy ataku suszy na Yang Ming ratunek nast pi przy pomocy wilgoci ze strony dka. Tak wyrównane s mi dzy innymi codzienne wahania klimatyczne. Poja- wienie si deficytu energii w wyrównuj cym sk adniku utrudnia likwidacj ataku patogennego czynnika prowadz cego do zaburzenia. W pierwszym przyk adzie atak zimna dotknie po udnik Tai yang, a w drugim sucho , po udnik Yang Ming. Zaburzenie równowagi w tych podwójnych, du ych po udnikach niezlikwi- dowane w ich obr bie, mo e by wyrównane, jak wskazuj strza ki, przez drugi du y po udnik wspó pracuj cy. I tak Tai yang otrzyma pomoc ze strony ognia Shao yin rozpraszaj cego zimno, a Yang Ming od Tai yin dostarczyciela wilgoci. Zale no ci te s wzajemne, tzn. e je eli wewn trzny ogie b dzie uszkadza Shao yin, wtedy Tai yang dostarczy zimna. W terapii gdy zimno uszkodzi Tai yang, trzeba u punktu Luo po udnika jelita cienkiego dla zaopatrzenia go w ogie od serca z równoczesnym rozproszeniem punktu ród a na po udniku serca. Takie post powanie na pocz tku choroby mo e wspomóc zlikwidowanie szkodliwego zimna na po udniku Tai yang. Jak wida z tego, du e po udniki maj wa ne praktyczne znaczenie (Pincel 1994).