Jagiełło M. - Sposób na maturę. Biologia.pdf

Sposób na maturę BIOLOGIA Małgorzata Jagiełło Wydawnictwo Szkolne OMEGA Kraków 2008

Spis treści Wstęp............................................................................................................................................ 7 Kilka słów o egzaminie maturalnym z biologii w latach 2008 i 2009 .................................. 9 Typy zadań występujących w arkuszach egzaminacyjnych............................................11 Przykładowe zadania egzaminacyjne z omówieniem sposobu ich rozwiązywania......................................................................15 1. Zadania otwarte ......................................................................................................... 15 2. Zadania zamknięte.....................................................................................................16 Grupa zadań sprawdzających wiadomości.........................................................................19 Grupa zadań polegających na porównywaniu cech, obiektów, struktur, organizmów...........................................................................................41 Grupa zadań polegających na odczytywaniu informacji bezpośrednio z tekstu, tabeli, rysunku, wykresu.........................................................................................49 Grupa zadań polegających na przetwarzaniu informacji przedstawionych w różnej formie na informacje innego rodzaju................................................................... 59 1. Przetwarzanie tekstu na schemat............................................................................59 2. Rysowanie wykresu, diagramu słupkowego lub wykresu liniowego na podstawie danych w tabeli lub danych tekstowych.......................................64 3. Konstruowanie tabeli na podstawie danych tekstowych.................................. 69 4. Tworzenie opisu na podstawie analizy rysunku lub schematu....................... 74 Grupa zadań polegających na porządkowaniu informacji wg wskazanego kryterium.......................................................................................................79 5

Grupa zadań polegających na analizie i interpretacji informacji podanych w tabeli, tekście, na schemacie lub na wykresie oraz polegających na analizie rodowodów i zapisywaniu krzyżówek genetycznych................................89 1. Analiza i interpretacja informacji podanych w tabeli, tekście, na schemacie lub wykresie........................................................................................89 2. Analiza i interpretacja rodowodów i zapisywanie krzyżówek genetycznych.............................................................104 Grupa zadań polegających na formułowaniu argumentów lub uzasadnieniu za pomocą argumentów swojego wyboru, sądu, opinii na podstawie analizy danych z tekstu, wykresu, schematu, rysunku lub tabeli...............................................113 1. Podawanie argumentów uzasadniających w ybór...........................................113 2. Wyrażanie swojej opinii .........................................................................................120 Grupa zadań polegających na formułowaniu prawidłowości, zależności lub wniosków.......................................................................................................127 Grupa zadań polegających na planowaniu obserwacji, doświadczenia, formułowaniu problemu badawczego lub hipotezy.........................139 1. Planowanie obserwacji...........................................................................................139 2. Planowanie doświadczenia ...................................................................................141 3. Formułowanie problemu badawczego............................................................... 144 4. Formułowanie hipotezy badawczej.....................................................................147 Zasady oceniania zadań egzaminacyjnych........................................................................153 Bibliografia .................................................................................................................................. 159

Wstfp Prezentowane materiały powinny pomóc w pracy nad doskonaleniem umie­ jętności sprawdzanych na obu poziomach kształcenia, a zawartych w standardach wymagań egzaminacyjnych. W publikacji tej znajdziecie: ►H opis zasad egzaminu maturalnego z biologii, ►M opis konstrukcji zadań i arkuszy egzaminacyjnych, ►N szczegółowe omówienie różnych typów zadań egzaminacyjnych wraz z podaniem sposobu ich rozwiązywania, ►W omówienie typowych błędnych rozwiązań, ►W opis zasad oceniania zadań i arkuszy egzaminacyjnych. Publikacja ta powinna pomóc w dobrym przygotowaniu się do egzaminu zarówno przyszłorocznym maturzystom, jak i tym, którzy chcieliby ponownie przy­ stąpić do egzaminu w celu podwyższenia uzyskanego wcześniej wyniku. Dzięki niej porównacie swoją wiedzę i umiejętności z wymaganiami egzaminacyjnymi, a po­ przez analizę zadań, modeli odpowiedzi oraz zasad ich oceniania udoskonalicie umiejętność udzielania trafnych odpowiedzi. 7

Kilka słów o egzaminie maturalnym z biologii w latach 2008 i 2009 Forma i zasady egzaminu zmieniają się od roku 2002, kiedy to po raz pierw­ szy odbył się on w nowej formule - wprowadzono jednakowe w całej Polsce arkusze. Dotychczas odbyły się cztery sesje egzaminacyjne wiosenne (2002, 2005,2006 i 2007), jedna zimowa (2005) oraz kilka egzaminów próbnych (różnych w zależności od okręgowych komisji egzaminacyjnych, lecz w podobnym czasie - czerwiec i listopad 2004, grudzień 2005, listopad 2006). Egzamin maturalny z biologii jest egzaminem zewnętrznym i ma tylko formę pisemną. Może to być egzamin zdawany jako przedmiot obowiązkowy i wte­ dy zdaje się go na dwóch poziomach: podstawowym lub rozszerzonym albo jako przedmiot dodatkowy, zdawany tylko na jednym poziomie: rozszerzonym. Egzamin zdawany jako przedmiot obowiązkowy na poziomie podstawowym trwa 120 minut i polega na rozwiązaniu zadań z arkusza do poziomu podstawowego. Egzamin zdawany jako przedmiot obowiązkowy lub jako przedmiot do­ datkowy na poziomie rozszerzonym trwa 150 minut i polega na rozwiązaniu zadań z arkusza do poziomu rozszerzonego. Do zaliczenia egzaminu maturalnego należy zdobyć 30% punktów moż­ liwych do uzyskania z przedmiotu obowiązkowego: na poziomie podstawowym - 15 punktów lub na poziomie rozszerzonym - 18 punktów. Wyniki egzaminu będą zapisane na świadectwie w skali procentowej dla każdego arkusza oddzielnie. Laureaci i finaliści olimpiady biologicznej są zwolnieni z egzaminu matural­ nego z biologii. Na świadectwie dojrzałości będą mieli informację o uzyskanym na olimpiadzie tytule, a zamiast wyniku zostanie wpisane „zwolniony". Zadania egzaminacyjne zawarte w arkuszach egzaminacyjnych są jedna­ kowe w całej Polsce i co roku wybiera je Centralna Komisja Egzaminacyjna. W każdym arkuszu egzaminacyjnym znajduje się test złożony z zadań spraw­ dzających opanowanie umiejętności z zakresu trzech obszarów standardów do pozio­ mu podstawowego lub rozszerzonego. Arkusz do poziomu podstawowego składa się z 25-30 zadań egzaminacyj­ nych, sprawdzających wiedzę i umiejętności opisane standardami wymagań egza­ minacyjnych dla poziomu podstawowego. Za rozwiązanie zadań z tego arkusza można maksymalnie uzyskać 50 punktów. 9

Sposób na maturą Arkusz do poziomu rozszerzonego składa się z 30—40 zadań egzaminacyj- nych, sprawdzających wiedzę i umiejętności opisane standardami wymagań egza­ minacyjnych dla poziomu podstawowego i rozszerzonego. Za rozwiązanie zadań z tego arkusza można maksymalnie uzyskać również 60 punktów. Zgodnie z nową formułą arkusze maturalne niezależnie od poziomu głównie (prawie w 50%) sprawdzają: ►H rozumienie wiedzy biologicznej; ►N umiejętność wykorzystywania i przetwarzania informacji podanej w for­ mie graficznej (rysunki, schematy, wykresy, tabele); ►►I rozwiązywanie problemów, formułowanie hipotez, planowanie obser­ wacji lub doświadczeń, formułowanie wniosków i zależności; ►H umiejętność oceniania, interpretacji, porównywania, analizowania danych; a dopiero na końcu: ►►I sprawdzanie wiadomości dotyczących np. terminologii biologicznej. Szczegółowy opis standardów wymagań egzaminacyjnych znajduje się w Informatorze maturalnym od 2005 roku. Biologia oraz w późniejszych jego uzu­ pełnieniach, tzn. w Aneksie do informatora maturalnego od maja 2007 roku wydanym w 2006 roku i Informatorze o egzaminie maturalnym od 2008 roku wydanym w 2007 roku. Wersje elektroniczne wszystkich wyżej wymienionych dokumentów znajdują się na stronach internetowych Centralnej Komisji Egzaminacyjnej, www.cke.edu.pl i poszcze­ gólnych okręgowych komisji egzaminacyjnych, np. krakowskiej www.oke.krakow.pl. Każdy informator maturalny jest podstawowym źródłem wiedzy o egza­ minie. Zawierają one: ►►I opis egzaminu z biologii, ►N standardy wymagań egzaminacyjnych z biologii oraz szczegółowe wymagania egzaminacyjne, ►M przykładowe arkusze i schematy oceniania, ►M przykłady arkuszy egzaminacyjnych rozwiązanych przez uczniów i ocenionych przez egzaminatora. Źródłem informacji o egzaminie może być także internet. Na strome Centralnej Komisji Egzaminacyjnej dyrektor CKE ogłasza, na dwa miesiące przed egzaminem, m in- z jakich pomocy można skorzystać na egzaminie maturalnym. Na stronie inter­ netowej Ministerstwa Edukacji Narodowej, pod adresem www.men.gov.pl, można znaleźć wszystkie ważne akty prawne dotyczące egzaminu maturalnego. 10

Typy zadań występujących w arkuszach egzaminacyjnych Każdy z arkuszy egzaminacyjnych składa się głównie z zadań otwartych i niewielkiej liczby zadań zamkniętych. Zadania w arkuszach egzaminacyjnych z biologii Najczęściej zadanie testowe składa się z trzech następujących po sobie części (elementów) zadania: 1. Wprowadzenie do polecenia, czyli opis sytuacji zadaniowej - niektóre polecenia poprzedza krótkie (zwykle jednozdaniowe) wprowadzenie, często niezbędne do przedstawienia sytuacji, której dotyczy zadanie. 2. Materiał źródłowy (nie zawsze obecny w każdym typie zadania) - w for­ mie rysunku, wykresu, tekstu itp., którego analizy należy dokonać (nie­ kiedy materiał źródłowy jest wspólny dla kilku następujących po sobie zadań). 3. Polecenie, które jest zasadniczą częścią zadania; wskazuje bezpośrednio na czynność, którą należy wykonać. Najważniejszą częścią polecenia jest użyty w nim czasownik operacyjny, który wskazuje na charakter polecenia, czyli sposób jego realizacji. 11

Sposób na maturę P rzykłady czasowników operacyjnych i ich znaczenie ►W Podaj nazwę, cechę, funkcję itd.; wymień przykłady - podanie wyłącznie trafnego określenia, bez żadnego opisu. ►W Zaznacz, wybierz z..., przyporządkuj, połącz w pary - tylko te, które spełniają warunki polecenia lub dobierz parami odpowiadające sobie elementy. ►H Określ, przedstaw - przedstaw (krótko, zwięźle) przebieg zjawiska, pro­ cesu z uwzględnieniem terminologii biologicznej, ale w wymaganym zakresie. ►W Wyjaśnij, udowodnij, uzasadnij, wykaż - najczęściej za pomocą jednego lub dwóch argumentów, a więc bardzo zwięźle, związki przyczynowo-skut­ kowe we wskazanym zakresie; jeżeli dotyczy to wyjaśnienia np. zjawiska to bez opisu jego przebiegu. ►W Porównaj - opisz podobieństwa i (lub) różnice między wskazanymi obiektami. ►N Oceń prawdziwość, oceń słuszność, ustosunkuj się do - wydaj opinię, skon­ struuj logiczną, spójną i samodzielną opinię w oparciu na podanych lub posiadanych informacjach. ►N Opisz - przedstaw w kilku zdaniach opis obiektu, zjawiska przedsta­ wionego w innej formie np. rysunku lub schematu. ►N Narysuj - wykonaj rysunek (schemat lub jego fragment); narysuj diagram lub wykres; skonstruuj tabelę wg podanych lub znanych, jak w przy­ padku wykresów, zasad. Przy każdym zadaniu jest podana liczba punktów możliwych do uzyskania za jego prawidłowe rozwiązanie. 12

Biologia Js^ilka ogólnych zasad rozwiązywania zadań 1. Należy przemyśleć każdą odpowiedź i pisać wyłącznie na temat, gdyż ocenie podlegają nie tylko zawarte w niej wiadomości, ale również spo­ sób ich przedstawienia (szczególnie w przypadku zadań problemowych, wymagających odpowiedzi pełnymi zdaniami). 2. Każdą odpowiedź należy pisać poprawnie językowo, zwięźle i logicznie, gdyż ocenie podlega tylko tyle elementów wypowiedzi, ile było podanych w poleceniu. Za dodatkowe elementy nie ma dodatkowych punktów, a wręcz przeciwnie: można narazić się na popełnienie błędów merytorycz­ nych, które spowodują negatywną ocenę całości zadania. 3. Budując odpowiedź, należy zadbać, aby jej poszczególne elementy składowe były ułożone w logicznym porządku oraz jedne wynikały z drugich. 4. W poleceniach do zadań wieloczynnościowych można znaleźć wska­ zówki, co do sposobu realizacji polecenia. Należy bezwzględnie się ich trzymać, gdyż najczęściej każdy wskazany w poleceniu element jest oddzielnie punktowany. 5. Rozwiązując zadania „z luką", trzeba wpisać w wolne miejsca w tekście, schemacie, rysunku (luki) brakujące wyrazy, symbole. Należy pamiętać, że takie zadanie wymaga precyzyjnej odpowiedzi (zwykle poprawna jest tylko jedna), dlatego, udzielając jej, nie należy sugerować się długością pozostawionej luki. 6. Ocenie podlega właściwe stosowanie terminów biologicznych, co ozna­ cza, że jeżeli nie mamy pewności, co do ich poprawnego brzmienia lub pisowni, lepiej użyć np. synonimicznego określenia. 7. Nie powinniśmy szukać pułapek, gdy polecenie wydaje się zbyt łatwe, a odpowiedź oczywista, gdyż w każdym zestawie maturalnym muszą być zadania i łatwe, i trudne. 13

Przykładowe zadania egzaminacyjne z omówieniem sposobu ich rozwiązywania Wyboru zadań dokonano poprzez selekcję dostępnego materiału z lat 2002-07, zwracając uwagę na czasowniki operacyjne stosowane w poleceniach oraz standardy wymagań egzaminacyjnych. Wybrane zadania zostały pogrupowane i dobrane tak, aby były jak najbardziej różnorodne treściowo i formalnie. W każdej grupie zadań omówiono najpierw zadania otwarte, a potem zamknięte. Do każdego zadania zostały dołączone: informacja, z którego arkusza egza­ minacyjnego pochodzi dane zadanie, standard i wymaganie egzaminacyjne, do któ­ rego zostało ułożone. W omówieniu podano: ►W przykładową odpowiedź (zwykle jedną, ale czasem więcej), ►N omówienie sposobu rozwiązywania zadania, ►H schemat punktowania, ►W przeanalizowano często popełniane błędy wraz z przykładami. 1. Zadania otwarte Zadania otwarte w arkuszach egzaminacyjnych to przede wszystkim zada­ nia krótkiej odpowiedzi. Wymagają one udzielenia odpowiedzi albo w formie jed­ nego lub kilku prostych zdań, albo wyliczenia lub wymienienia pojedynczych określeń (wyrazów). Odpowiedzi takie powinny być krótkie i trafne, w zależności od polecenia. Do tej grupy należą zadania wymagające np.: ►N podawania, wymieniania wiadomości; ►►I planowania obserwacji, pomiaru, eksperymentu; ►M formułowania problemu, hipotezy, wniosku, określania tendencji zmian; ►►I formułowania argumentów za i przeciw, uzasadnienia, wyjaśnienia; ►W porównania, ustalenia kryterium; ►M rozpisywania krzyżówek genetycznych. Są to także zadania dotyczące przekształcenia jednego rodzaju informacji na inne, np.: ►W danych liczbowych na wykres lub na odwrót, ►W tekstu na dane zawarte w tabeli lub na odwrót, ►►I tekstu na schemat, rysunek lub wykres. 15

Sposób na maturą Zadania otwarte „z luką" występują pojedynczo w arkuszach egzaminacyj­ nych. Wymagają analizy materiału źródłowego albo sprawdzają opanowanie wiado­ mości. Są to zadania polegające np. na wypełnieniu (uzupełnieniu) rubryk w tabeli, podpisaniu wskazanych elementów schematu lub rysunku, rzadziej wymagające uzupełnienia pozostawionych luk w tekście, a czasem poprawienia błędnych infor­ macji wprowadzonych do tekstu, rysunku czy schematu. 2. Zadania zamknięte Zadania zamknięte - w zależności od konstrukcji - mogą sprawdzać wyłącznie stopień opanowania wiadomości lub także niektóre z umiejętności (poza zupełnie praktycznymi z przetwarzania danych na wykresy, rysunki lub schematy). Zadania zamknięte zawierają zawsze gotowe do wykorzystania informacje, w celu dokonania wyboru, przyporządkowania lub dobierania. Spośród podanych informacji można wybierać np. te, które są prawdziwe lub fałszywe, można je przyporządkowywać jedną do drugiej, łączyć w pary lub uporządkować wg jakiegoś kryterium. Wśród zadań zamkniętych wyróżnia się: ►N zadania na dobieranie, ►M testowe wielokrotnego wyboru, ►W typu prawda - fałsz. Zadania zamknięte na dobieranie można podzielić na: ►H przyporządkowanie - odpowiedzi wymagają połączenia wg wskazane­ go kryterium informacji umieszczonych najczęściej w dwóch kolumnach. Może to być połączenie w pary (równa liczba informacji) lub dobranie odpowiednich informacji z większej ich liczby; ►►I klasyfikacja - odpowiedzi wymagają znajomości zasad klasyfikacji orga­ nizmów; ►►I uporządkowanie - odpowiedzi wymagają umieszczenia lub podania wy­ mienionych elementów (nazw struktur, procesów lub zjawisk) w okreś­ lonej kolejności. Uwaga: Bardzo często pojawiają się w arkuszach zadania mieszane - do jednego źródła z podpunktami; gdy w ślad za poleceniem typu: wybierz, zaznacz, podkreśl pojawia się pytanie o: wyjaśnienie, uzasadnienie, argumentację do dokona­ nego wyboru. 16

Biologia Zadania zamknięte testu wielokrotnego wyboru wymagają trafnego wybo­ ru jednej z co najmniej czterech odpowiedzi: prawdziwej lub fałszywej. Sprawdzają one najczęściej stopień opanowania wiadomości, ale coraz częściej mogą też spraw­ dzać opanowanie umiejętności dotyczących: wnioskowania, wyboru trafnych argu­ mentów, trafnej hipotezy lub problemu badawczego, prawidłowego odczytania informacji. Zadania zamknięte typu prawda - fałsz sprawdzają stopień opanowania nie tylko wiadomości, ale i umiejętności analizy danych źródłowych. W arkuszach maturalnych są bardzo rzadko wykorzystywane. 17

Grupa zadań sprawdzających wiadomości Zadania tego typu sprawdzają znajomość, rozumienie i stosowanie termi­ nologii biologicznej, pojęć, praw oraz sposób przedstawiania lub wyjaśniania pro­ cesów i zjawisk biologicznych. Są to zadania sprawdzające wymagania standardu I, zarówno otwarte, krót­ kiej odpowiedzi, jak i różne rodzaje zadań zamkniętych. g a d a n ie 1. (1 p.) (Informacje o zadaniu: arkusz podstawowy, maj 2007 rok. Wymaganie egzaminacyjne: Podanie przykładów chorób dziedzicznych człowieka - standard 14) c)/poziom podstawowy1.) Niektóre choroby genetyczne u ludzi można zdiagnozować już w pierwszych dniach życia dziecka. Podaj przykład takiej choroby genetycznej człowieka, której objawy mogą być łagodzone dzięki zastosowaniu specjalnie dobranej diety, o ile ta choroba zostanie odpo­ wiednio wcześnie rozpoznana. J-^rzykłady prawidłowej odpowiedzi ►M Fenyloketonuria, ►N Galaktozemia, ►W Tyrozynemia. (^)mówienie sposobu rozwiązywania zadania Analizując wstęp do tego zadania, należy przypomnieć sobie najpierw wia­ domości dotyczące chorób genetycznych, a następnie wyselekcjonować spośród nich tylko takie, które możliwie szybko można zdiagnozować zaraz po urodzeniu się dziecka. Spośród takich chorób należy następnie wybrać genetycznie uwarunko­ wane choroby metaboliczne, których skutki mogą być łagodzone specjalnie do­ branymi dietami. Na przykład wiadomo, że w polskich szpitalach w pierwszych dniach życia dziecka wykonuje się badanie krwi pod kątem fenyloketonurii (jednej z genetycznie uwarunkowanych chorób metabolicznych). 1 Wskazanie poziomu (podstawowy lub rozszerzony) odnosi się zawsze do wymagania egzamina­ cyjnego, a nie do rodzaju arkusza, z którego pochodzi wybrane zadanie. 19

Sposób na maturą ^ ch em at punktowania W zadaniu 1 punkt można było otrzymać za wymienienie tylko całkowicie poprawnej nazwy choroby. ^^m ówienie często popełnianych błędów wraz z przykładami W przypadku tego zadania do najczęściej popełnianych błędów należało podawanie błędnej nazwy choroby np. zespół Downa lub hemofilia (obie o podłożu genetycznym, ale nienależące do chorób metabolicznych). Często też podawane były nazwy innych chorób: albo trudnych do zdiagno- zowania zaraz po urodzeniu (otyłość), albo zupełnie niemających genetycznego podłoża (anemia lub cukrzyca, które rzadko mają podłoże genetyczne). 2^adanie 2. (2 p.) (Informacje o zadaniu: arkusz podstawowy, maj 2006. Wymaganie egzaminacyjne: Rozpoznawanie, podawanie nazwy i wymienianiefunkcji elementów budowy skóry człowieka - standard I I ) a) c)/poziom podstawowy.) Podaj nazwy strukturoznaczonych literamiA iB oraz określ,jakąfunkcję pełni każda z nich.

Biologia J-^rzykład prawidłowej odpowiedzi A - Gruczoł łojowy - wydziela łój/substancję tłuszczową. B - Gruczoł potowy - wydala/usuwa pot. (^m ów ienie sposobu rozwiązywania zadania Odpowiedzią na pierwszą część polecenia jest prawidłowe rozpoznanie obu gruczołów skórnych. Następnie należy trafnie określić funkcję każdego z nich. Moż­ na to zrobić poprzez wskazanie bezpośredniej funkcji (co jest najbardziej prawi­ dłowe), czyli wydzielanie łoju dla A i usuwanie potu dla B, lub można podać pośrednią funkcję danego gruczołu, np. dla gruczołu potowego - bierze udział w termoregulacji organizmu/jego wydzielina ochładza powierzchnię skóry, a dla gruczołu łojowego - natłuszcza włosy. ^ch em at punktowania Jest to przykład zadania, w którym po 1 punkcie można było otrzymać dopiero za wykonanie w całości prawidłowo dwóch czynności (podanie nazwy struktury i określenie jej funkcji). dom ów ienie często popełnianych błędów wraz z przykładami Najczęściej popełnianym błędem było nietrafne podawanie funkcji gruczo­ łów łojowych, np. nawilżanie skóry. 21

Sposób na maturą 2jad an ie 3. (3 p.) (Informacje o zadaniu: arkusz I, czerwiec 2004 - matura próbna OKE Kraków. Wymaganie egzaminacyjne: Rozpoz­ nanie i podanie nazw elementów budowy organizmu człowieka oraz określenie ichfunkcji - standard 11) a) c)/poziom podstawowy.) Na schemacie przedstawiono budowę układu pokarmowego człowieka. Podpisz wskazane strzałkami narządy oraz przedstaw rolę tych narządów odpowiednio albo w trawieniu cukrów, albo w ich magazynowaniu. |-*rzykład prawidłowej odpowiedzi ►W Wątroba - magazynuje cukry w postaci glikogenu. ►M Trzustka - wydziela do dwunastnicy amylazę trzustkową - enzym trawiący cukry. 22

Biologia (^m ów ienie sposobu rozwiązywania zadania W zadaniu najpierw trzeba rozpoznać, potem odpowiednio podpisać wska­ zane na rysunku strzałkami dwa narządy układu pokarmowego człowieka: wątrobę i trzustkę. Następnie należy określić ich rolę odpowiednio w trawieniu (rola trzustki) lub magazynowaniu (rola wątroby) cukrów. Jeżeli ktoś nieuważnie czyta polecenie, na tym etapie może popełnić błąd, pisząc o roli obu narządów w ogóle, a nie roli każdego z nich w tym konkretnym przypadku. ^jchemat punktowania W tym zadaniu można było otrzymać aż 3 punkty. Pierwszy za podanie obu prawidłowych nazw narządów. A dwa pozostałe za trafne przedstawienie roli każ­ dego z nich. J-^rzykłady często popełnianych błędów wraz z omówieniem Najczęściej spotykane błędy to nietrafne rozpoznanie jednego z narządów lub - przy ich prawidłowym podpisaniu - udzielanie niepełnych odpowiedzi doty­ czących ich roli. Przykłady niepełnych odpowiedzi: „Sok trzustkowy trawi cukry." - w tej odpowiedzi brak jest informacji o wy­ dzielaniu przez trzustkę enzymu - amylazy trzustkowej trawiącej cukry. Sam sok trzustkowy jest mieszaniną różnych substancji, więc tak sformułowana odpowiedź nie jest precyzyjna ijest nietrafna w odniesieniu do roli trzustki w trawieniu cukrów. „Wątroba magazynuje węglowodany." - w tej odpowiedzi brakuje informacji o glikogenie, który jest formą magazynowania glukozy. W tym przypadku ogólna nazwa „węglowodany" jest nietrafna, gdyż ani cukry proste, ani dwucukry nie są magazynowane w wątrobie. Rzadziej pojawiały się odpowiedzi przedstawiające - inną niż wskazana w poleceniu - rolę (prawidłowo określoną, lecz nietrafną) obu narządów w układzie pokarmowym, odnoszącą się np. do trawienia lipidów. 23

Sposób na maturą 2 ] a<łanie 4. (2 p.) (Informacje o zadaniu: arkusz rozszerzony, maj 2007 rok. Wymaganie egzaminacyjne: Wyróżnianie rodzajów narządów zmysłóio w organizmie człowieka - standard II) c)/poziom podstawowy.) Ze względu na rodzaj odbieranego bodźca receptory dzielimy na następujące grupy: a) fotoreceptory, b) chemoreceptory, c) mechanoreceptory, d) elektroreceptory. Określ, do których z wymienionych grup należą receptory umożliwiającefunkcjonowanie: I - narządów smaku i węchu, II - narządu słuchu i równowagi. Praw idłow e odpowiedzi I b)/chemoreceptory. II c)/mechanoreceptory. (^m ów ienie sposobu rozwiązywania zadania Jest to typowe zadanie zamknięte na dobieranie = przyporządkowanie, w którym do dwóch podanych grup określeń dobiera się po jednym prawidłowym, wybieranym spośród czterech podanych. Zadanie to sprawdza opanowanie wia­ domości dotyczących funkcjonowania narządów zmysłów i odbieranych przez nie bodźców fizycznych. Aby dokonać prawidłowego przyporządkowania, należy najpierw zdefi­ niować nazwy wszystkich podanych rodzajów receptorów, czyli wskazać w każ­ dym przypadku rodzaj działającego bodźca fizycznego. Następnie należy określić rodzaj bodźca, który pobudza receptory w podanych narządach i porównać te informacje. ^ch em at punktowania Za każde z dwóch właściwych przyporządkowań można było otrzymać po 1 punkcie. 24

Biologia J-^rzykłady często popełnianych błędów wraz z omówieniem W odpowiedziach występowało często podwójne przyporządkowanie, co może świadczyć o tym, że zdający źle zrozumieli polecenie. Na przykład najczęściej dla grupy I - podawane były dwie odpowiedzi: a) i b), natomiast dla grupy II - c) i d). Często też narządy słuchu i równowagi zaliczane były nieprawidłowo do elektroreceptorów. 2^adanie 5. (1 p.) (Informacje o zadaniu: arkusz podstawowy, maj 2007 rok. Wskazywanie nazwy elementu morfotycznego krwi na podstawie podanych informacji - standard I I ) c)/poziom podstawowy.) Poniżejprzedstawiono charakterystykęjednego z elementów morfotycznych krwi człowieka. Są to wysoce wyspecjalizowane, krótko żyjące komórki, o kształcie dwuwklęsłych krążków. Po procesie dojrzewania nie mająjądra komórkowego. Biorą udział w transporcie tlenu zpłuc do tkanek. Zaznacz prawidłową odpowiedź. Powyższa charakterystyka odnosi się do A. płytek krwi. B. limfocytów. C. monocytów. D. erytrocytów. J-^rawidłowa odpowiedź Zaznaczenie odpowiedzi D. (^m ów ienie sposobu rozwiązywania zadania Jest to typowe zadanie testu wielokrotnego wyboru, gdzie tylko jedna z poda­ nych odpowiedzi jest prawdziwa. Sprawdza ono wiadomości dotyczące budowy i funkcji składników morfotycznych krwi, a w szczególności erytrocytów. Kluczową informacją, która stanowi podpowiedź, że są to właśnie erytrocyty, jest podanie w cytowanym tekście informacji, że transportują one tlen (czego żaden inny z pozo­ stałych składników krwi nie potrafi zrobić). 25

Sposób na maturą ^ch em at punktowania W zadaniu punkt można otrzymać tylko za zakreślenie jednej prawidłowej odpowiedzi. P rzykłady często popełnianych błędów wraz z omówieniem Zdający zaznaczali różne odpowiedzi. Stosunkowo najczęściej były to płytki krwi (A) lub limfocyty (B), o których była mowa w kolejnym zadaniu. Prawdopo­ dobną przyczyną udzielania takich odpowiedzi mógł być brak podstawowej wiedzy na temat budowy i roli elementów morfotycznych krwi, uniemożliwiający poprawne wskazanie nazwy opisywanej krwinki. g a d a n ie 6. (2 p.) (Informacje o zadaniu: arkusz rozszerzony, maj 2007 rok. Wymaganie egzaminacyjne: Przedstawianie budowy ifunkcjonowania głównych narządów w układzie pokarmowym człowieka - standard I I) c)/poziom podstawowy.) Z podanych niżej zdań zaznacz dwa, które zawierają prawdziwe informacje dotyczące pro­ cesów zachodzących w układzie pokarmowym człowieka. A. Enzymy trawienne są wydzielane w każdym z odcinków przewodu pokarmowego. B. Żółć jest enzymem powodującym zmniejszenie napięcia powierzchniowego i emul- gację tłuszczów. C. W przewodzie pokarmowym wytwarzane są hormony pobudzające wydzielanie so­ ków trawiennych. D. W przewodzie pokarmowym człowieka wydzielane są enzymy umożliwiające roz­ kład celulozy z pokarmów roślinnych. E. Trypsynogen wytwarzany jest przez trzustkę i uwalniany do dwunastnicy. Praw idłow a odpowiedź Zaznaczenie zdań C, E. (^m ów ienie sposobu rozwiązywania zadania Jest to przykład zadania sprawdzającego wiadomości dotyczące funkcjono­ wania układu pokarmowego człowieka. Analizując każdą z podanych informacji, należy ją ocenić w kategorii prawda - fałsz, a następnie znaleźć i zaznaczyć dwie informacje prawdziwe. Pierwsze zdanie jest fałszywe, gdyż enzymy nie są wy­ dzielane w przełyku. W drugim zdaniu błędna jest informacja, że żółć to enzym. 26

Biologia Trzecie zdanie jest prawdziwe, bo przykładem takiego hormonu jest np. gastryna. W czwartym zdaniu podano błędną informację o możliwości trawienia celulozy w przewodzie pokarmowym człowieka, natomiast ostatnie, piąte zdanie jest w ca­ łości prawdziwe. ^ch em at punktowania W zadaniu po jednym punkcie można było otrzymać za każdą z dwóch poprawnie wskazanych odpowiedzi. Do najczęściej popełnianych błędów należał wybór przez zdających odpo­ wiedzi B zamiast C, co prawdopodobnie wynika z braku ugruntowanych wiado­ mości dotyczących natury chemicznej żółci lub jej roli w organizmie człowieka. (Informacje o zadaniu: arkusz II, maj 2005 rok. Wymaganie egzaminacyjne: Charakteryzowanie przemian meta­ bolicznych - standard 14) a)/poziom rozszerzony.) Schemat przedstawia gospodarkę ATP w organizmie. Uzupełnij schemat, wpisując w zaznaczone kropkami miejsca wyrazy: wysoki lub niski. wraz z omówieniem wzrost intensywności oddychania w mitochondrium poziom ATP poziom ATP wzrost intensywności pracy mięśni - zużycia energii 27

Sposób na maturą Praw idłow a odpowiedź niski pozii wzrost intensywności (^m ów ienie sposobu rozwiązywania zadania Jest to przykład jednego z rodzajów zadań „z luką", w którym do przygo­ towanego schematu należy wpisać podane określenia. Kluczem do udzielenia pra­ widłowej odpowiedzi jest umiejętność wykorzystania: wiadomości dotyczących roli AT? w organizmach żywych albo informacji o jego wytwarzaniu podczas procesu oddychania wewnątrzkomórkowego w mitochondriach. W pierwszym przypadku jest to podpowiedź do wpisania określenia niski - jako skutku wzrostu intensywnoś­ ci pracy mięśni, w drugim przypadku podpowiedź do wpisania określenia wysoki - jako skutku wzrostu intensywności oddychania w mitochondriach. ^ch em at punktowania W zadaniu jeden punkt można było otrzymać tylko za w całości prawidłowe uzupełnienie w schemacie obu luk. J~^rzykłady często popełnianych błędów wraz z omówieniem Nieliczne błędne odpowiedzi prawdopodobnie wynikały z pobieżnej analizy schematu bądź braku odpowiednich wiadomości. 28