Kopaliński Władysław - Słownik symboli.pdf

WSTĘP ..śyjemy w świecie symboli, a świat symboli Ŝyje w nas." Jean Cheyalier Termin symbol pochodzi od st.gr. symbolon, oznaczającego pierwotnie niewielki, rozłamany na pół przedmiot z metalu, kości, wypalonej gliny, drewna, jak np. pierścień czy tabliczka. Połówki te stanowiły znak rozpoznawczy dla dwóch osób, które łączył jakiś interes, wiązała umowa, kojarzyło pokrewieństwo, jednoczyły obowiązki przymierza, przyjaźni, gościnności czy pomocy. Gdy przybywał z odległych stron ktoś nieznajomy, syn, przyjaciel, wspólnik czy rządca drugiej osoby, przywoŜąc z sobą połówkę pierścienia czy tabliczki, wystarczyło przypasować do siebie (gr. symballein) krawędzie obu części, aby mieć pewność, Ŝe przybysz jest godny zaufania. Wyrazu ,,symbol" uŜywano w róŜnych znaczeniach. I dziś nie przestał być terminem wieloznacznym. Całkiem z grubsza, praktycznie, symbole dzieli się zazwyczaj na: 1) znaki konwencjonalne (jak flagi, herby, litery, cyfry, znaki fabryczne, drogowe, matematyczne itd.) oraz 2) przedmioty, pojęcia, wyobraŜenia, przeŜycia związane jakimś wewnętrznym stosunkiem (współbrzmiące, kojarzące się, mające ,,wspólny rytm") z innym przedmiotem, pojęciem itd. Tylko ten drugi rodzaj symbolu jest tu przedmiotem naszego zainteresowania. Na obszarach tych samych lub pokrewnych tradycji kulturowych czy religijnych pewne rzeczy, wyrazy i znaki przywoływały w umysłach, uczuciach i wyobraźni naszych przodków inne rzeczy, wyrazy i znaki. W zjawisku tym istotne jest nie to, jakie są rzeczywiste związki między tymi rzeczami i pojęciami, ale to, w co wierzono i jak kojarzono. Związki te mogą być do dziś Ŝywe i oczywiste w naszej kulturze: lew symbolizuje królewskość i odwagę; lis — chytrość; dom — schronienie, bezpieczeństwo; chleb i sól — gościnność. Ale mogą teŜ być dla nas trudne do zrozumienia, a nawet zgoła niepojęte, gdyŜ gromadzone przed wiekami przez dawne, często nie istniejące juŜ kultury.

RównieŜ definiowanie tego zjawiska było zawsze kłopotliwe, utrudniał je bowiem nieodłączny od symbolu element tajemniczości. TakŜe rozszerzanie się czy zawęŜanie zakresu związków symbolicznych nie da się przewidzieć. Wydają się one „naturalne" dopiero po fakcie. „Analizować symbol rozumowo to obłuskiwać cebulę, aby odnaleźć cebulę" (Pierre Emmanuel). JuŜ w swym pierwotnym greckim znaczeniu symbolon zawierał tak charakterystyczną dla siebie do dziś dwoistość, zasadę dzielenia i łączenia, rozstawania się i spotykania, zapominania i ponownego rozpoznawania. Te cechy znacznie się jeszcze wzbogaciły: wszystko, co symboliczne ma skłonność do wielowartościowości, do stałości i zmienności, do wyraŜania dobra i zła, Ŝycia i śmierci, rozkwitu i więdnięcia, wznoszenia się i opadania, jest zarazem ezoteryczne i egzoteryczne, zasłania i odsłania. Właściwością symbolu jest niedookreśloność, mglistość; jest często płynny, migotliwy, pełen sprzeczności, nieraz dostępny tylko wtajemniczonym. Historia, teoria i filozofia kultury, estetyka, językoznawstwo, plastyka, medycyna, psychologia, prahistoria, etnografia, socjologia, religioznawstwo interesują się Ŝywo działaniem, wpływami i wykładnią symboli. Czynią to takŜe we własnym, dobrze zrozumianym interesie, polityka, propaganda, marketing i reklama. Symbole stały się równieŜ przedmiotem zainteresowania osób nie trudniących się zawodowo Ŝadną z tych dziedzin. Spowodowało to pojawienie się w ciągu ostatnich lat licznych dzieł popularnych z tego zakresu — w Europie i Ameryce. * * * Słownik niniejszy nie zamierza być przewodnikiem po labiryncie naukowych i pseudonaukowych, zwalczających się teorii symboli. SłuŜyć ma tylko jako praktyczna pomoc dla niespecjalisty szukającego rozeznania w głównych kierunkach symboliki jakiegoś przedmiotu czy pojęcia. Nie wprowadza teŜ ścisłych podziałów między (nieostrymi zresztą) pojęciami symbolu, metafory i alegorii, które to rozróŜnienia niezbyt by obeszły uŜytkownika, choć mogą być istotne dla specjalisty. Symbole nie pozwoliły się dotychczas w sposób przekonywający usystematyzować i sklasyfikować, nie dały się uporządkować ani chronologicznie, ani pod względem waŜności. Stąd konieczność zastosowania innych, znacznie elastyczniejszych, bardziej literackich metod prezentacji niŜ te, jakich normalnie uŜywają leksykony i encyklopedie. Spośród wielu moŜliwych układów Słownika wybrano taki, jaki wydawał się najwłaściwszy dla pierwszej tego rodzaju próby w literaturze

polskiej: zakres dość szczupły (około trzystu haseł), ale wybór dający pierwszeństwo hasłom przynoszącym bogaty plon odniesień. Aby uniknąć symboliki wielopiętrowej i tautologii pominięto większość haseł, które same juŜ funkcjonują głównie jako symbole. Ograniczono teŜ znacznie materiały spoza kręgu kultury bliskowschodniej, śródziemnomorskiej i europejskiej. Szeroko potraktowano natomiast symbolikę przejętą z tradycji folkloru, z baśni i mitu przez literaturę. Władysław Kopaliński

SKRÓTY a. albo amer. amerykański ang. angielski Ap. Apostoł, Apostolskie Apok. Apokalipsa (Objawienie św.Jana) arab. arabski aram. aramejski archit. architektura b. bardzo babil. babiloński bryt. brytyjski celt. celtycki chin. chiński chrześc(ij). chrześcijański cyt. cytowane(y) cz. część czes. czeski dawn. dawniej, dawny Deut. Deuteronomium • dł. długość dosł. dosłownie dpn. dopełniacz egip. egipski europ, europejski Ew. Ewangelia Ex. Exodus fenie, fenicki fiz. fizyczny flam. flamandzki fr. francuski Gen. Genesis germ. germański gł. głównie, główny gr. grecki hebr. hebrajski hist. historyczny hiszp. hiszpański hol. holcniicrski i in. i iniK ind. indyjski indiań. indiański indoeurop. indoeuropejski irań. irański irl. irlandzki iron. ironicznie isl. islandzki jap. japoński jw. jak wyŜej kat. katolicki Kor. (List do) Koryntian kość. kościelny, kościół Ks. Księga (Biblii) Lev. Leviticus lit. literacki litew. litewski l.mn. liczba mnoga l.pój. liczba pojedyncza lud. ludowy łac. łaciński, łacina Luk. Łukasz M. Morze Mat. Mateusz mat. matematyczny med. medycyna m.in. między innymi mit. mitologia Mł. Młodszy muz. muzyczny muzułm. muzułmański n. nowo-, nowy n.e. naszej ery nm. niemiecki norw. norweski np. na przykład Num. Numeri O. Ocean ok. około pers. perski pierw. pierwotnie piast, plastyka płd. południowy płn. północny p.n.e. przed naszą erą

pocz. początek poet. poetycki poi. polski polit. polityczny pop. popularnie, popularny por. porównaj port. portugalski pot. potocznie późn. późno-, późny prawdop. prawdopodobnie przen. w przenośni przest. przestarzały przysł. przysłowie publ. publiczny relig. religijny roś. rosyjski rozdz. rozdział rz. rzymski rz.-kat. rzymskokatolicki sanskr. sanskryt skand, skandynawski skr. skrót Słowian, słowiański społ. społeczny st. (St.) staro-, stary. (Starszy) staroŜ. staroŜytny szer. szeroki śrdw. średniowieczny, średniowiecze św, święty tj. to jest H. tłumaczenie tur. turecki tzn. to znaczy ur. urodzony w. wiek, wiersz wewn. wewnętrzny węg. węgierski wg według wł. włoski właśc. właściwie woj. wojenny wsch. wschodni zach. zachodni zał. załoŜony zazw. zazwyczaj zdrobn. zdrobniały zewn. zewnętrzny zm. zmarły zob. zobacz zwt. zwłaszcza Ŝart. Ŝartobliwy, Ŝartobliwie Ŝyd. Ŝydowski

ALOES Aloes symbolizuje gorycz, troskę, nieszczę- ście, zmartwienie, rozczarowanie w przyjaźni; pogardę; przesąd; cięŜkie doświadczenie; pokutę, umartwienie, wstrzemięźliwość; perfumę, zapach; miłość, płodność; balsa- mowanie; dom pielgrzyma. Aloe, alona — sok z liści aloesu, b. gorzki, silnie przeczyszczający, odstraszający owady, zawierający aloiny i Ŝywice alonowe; przej- rzysty barwnik stosowany w malarstwie mi- niaturowym. ,,Aloes" biblijny to prawdop. nie Aloe z rodziny liliowatych, o grubych mięsistych liściach z kolczastymi brzegami i barwnych kwiatach, ale wysokie wsch.indyjskie drzewo Aguitaria agillocha przypominające tuję; w Biblii nie występuje sam, ale wraz z innymi sokami, Ŝywicami, balsamami, głównie z mirrą. Aloes — gorycz. „Plus aloes quam mellis habet" łac. 'ma (ona) więcej aloesu (w sobie) niŜ miodu' (Satyry 6,181 Juwenala), więcej goryczy niŜ słodyczy charakteru. Aloes — zapach, perfuma. Mówi kobieta lekkich obyczajów: „Pokropiłam pościel swą mirrą i aloesem, i cynamonem" (Ks. Przypo- wieści 7,17). „Wszystkie twoje szaty (królu) pachną mirrą, aloesem i strączyńcem" (Psalm 44 9). Oblubienica to: „nard i szafran, trzcina i cynamon, z (...) mirrą i aloesem, ze wszystkimi wybornymi balsamami" (Pieśń nad pieśniami 4,14). Aloes — płodność. „JakŜe piękne są (...) twoje siedziby, Izraelu! (...) Jak aloesy, które zasadził Pan (...) Potomstwo jego wzbierze w wody wielkie" (Num. 24,5—7). Aloes — balsamowanie. Aloesem i mirrą utartymi na proszek wypełniano całun i obwiązywano z wierzchu. „Przybył teŜ i Nikodem (...) niosąc mieszaninę mirry i aloesu około stu funtów. Wzięli więc ciało Jezusa i obwiązywali je z wonnościami w prześcieradła" (Ew. wg Jana 19,39—40). „Tak Egipcjanin w liście z aloesu obwija zwiędłe umarłego serce, na liściu pisze zmartwychwstania słowa; chociaŜ w tym liściu serce nie oŜyje, lecz od zepsucia wiecznie się zachowa, w proch nie rozsypie" (Lamhro 4,126—131 Słowackiego). „Niech przyjaciele moi w nocy się zgromadzą i biedne serce moje spalą w aloesie" (Testament mój 17—18 Słowackiego). Gałązka aloesu — dom hadŜiego. Mu- zułmanin, który odbył przepisową piel- grzymkę do Mekki, zawiesza nad drzwiami swego domu gałązkę aloesu. ARKA Arka symbolizuje ochronę, mieszkanie, schron(ienie), twierdzę, azyl, przetrwanie; Synagogę, Kościół, Matkę Boską, zbawienie, „święte świętych"; pielgrzymkę, wygnanie, cierpienie; burzę, potop; nadzieję, odrodzenie; przymierze, świętą świadomość; duszę, myśl, umysł; nasienie; zasadę Ŝeńską, macicę, tajne miejsce; serce; puchar. Arka Przymierza (hebr. aron ha-Berit), arka MojŜesza, skrzynia Boga izraelskiego, skrzynia moŜności, skrzynia Pańska, skrzynia Przymierza BoŜego, skrzynia świadectwa, skrzynia święta — ozdobna, złocona skrzynia drewniana czczona przez śydów jako przybytek Boga, najwaŜniejszy z przedmio-

tów kultu, które Jahwe nakazał sporządzić {Ex. 25—28), będący „wizerunkiem rzeczy niebieskich" (List do śydów 9.23), dany Izraelitom jako symbol przymierza z Bogiem oraz znak pomocnej i przywódczej obecności Pana. Nie był to jednak, w przeciwieństwie do egipskich przedmiotów kultu, które lud Izraela obserwował przez trzysta lat niewoli, wizerunek bóstwa, ale tylko „podnóŜek" tronu Pańskiego (Psalm 98 5). Na arce klęczały, twarzami do siebie, dwa złote posągi modlących się cherubinów z rozpostartymi skrzydłami; zawierała tablice praw, laskę Aarona i złote naczynie z manną. śydzi w okresie koczowniczym wędrowali z arką i zabierali ją na pola bitewne, aŜ na koniec znalazła schronienie w pierwszej świątyni jerozolimskiej. Święta arka (hebr. aron ha-kodesz) — arka Prawa, w synagogach i bóŜnicach Ŝyd. ozdobna szafa wykonana na wzór Arki Przymierza, zawierająca święte zwoje Tory słuŜące do publicznego kultu. Arka Noego — korab zbudowany przez Noego na rozkaz Boga, który postanowił spuścić potop na ziemię, „aby wytracić wszelkie ciało, w którym jest duch Ŝywota" (Gen. 6,17), oszczędzając tylko Noego z ro- dziną (razem osiem osób) i po parze zwierząt. Jest to takŜe Arka Przymierza, symbol potopu zakończonego pierwszym biblijnym przymierzem — Boga z Noem, jego rodziną i potomstwem (Gen. 9,9); emblemat istoty Ŝycia zawartej w nasieniu umieszczonym w macicy, Ŝeński symbol schronienia dla zaląŜka Ŝycia; schronienie, azyl, sanktuarium; wiąŜe się ściśle z barkami a. koszami, w których słoneczne niemowlęta, puszczane na wodę, aby umarły z głodu, ratowane były przez bogów lub obcych ludzi (np. indyjski Manu uratowany przez Rybę-Wisznu, król Sargon I, MojŜesz, Per- seusz i Danae, Romulus i Remus, Neleus i Pelias, półmityczny poeta walijski Taliesin z VI,w.). Przymierze z Bogiem wyobraŜane jako jajo świata — łuk łodzi-arki na dolnym oceanie i łuk tęczy na górnym niebie. Arka przymierza między dawnymi a no- wymi laty — wieść gminna, pieśń gminna, pieśń ludowa (Konrad Wattenrod, Pieśń Wajdeloty 177—186 Mickiewicza). Arka ludu — Polska. „O, święta ziemio polska! Arko ludu!" (Lilia Weneda 3,6.525 Słowackiego). „Arka, w której mieszczą się zdobycze kilkunastu, jeŜeli nie kilkudziesięciu wieków cywilizacji" — ParyŜ (Lalka 2,1 Bolesława Prusa). Arka w powodzi — ,,chałupa rozświecona. grająca muzyka w noc ciemną, (...) jako arka, na kształt czarów łodzi" (Wesele 1,18, 529— 532 S. Wyspiańskiego), słowa Racheli. Arka polskiego słowa — Słownik Lindego (Słowa cienkie i grube T. Boya-Zeleń-skiego). W wolnomularstwie: arka i kotwica — uzasadniona nadzieja; przykładny Ŝywot. BARWA (Kolor, Maść) RóŜne barwy miały i mają w rozmaitych kulturach odmienne, niekiedy przeciwne znaczenia symboliczne, poczynając od barw fresków na ścianach jaskiń paleolitycznych, od kolorowych pigmentów wcieranych w skórę ciała przez prymitywne plemiona aŜ do barw heraldycznych i ubiorów sakralnych oraz do kolorów znaków drogowych. Np. kolor biały moŜe oznaczać radość i wesołość lub śmierć i smutek. Czerwień moŜe być barwą kapłańską, liturgiczną, reprezentującą Ŝycie i śmierć. W chrześcijaństwie symbolika barw wiąŜe się z Rokiem Kościelnym, w buddyzmie z obrazem świata, u przed-kolumbijskich Majów ze stronami świata: wschód — czerwień, zachód — czerń, północ — biel, południe — Ŝółcień. RównieŜ symbolika metali i drogich kamieni wiąŜe się z ich barwą. Barwy symbolizować mogą nadzieję, otuchę, optymizm, entuzjazm, obja- wienie; bladość i rumieniec; upór i poddanie się; prawdę i fałsz; honor, godność, emblemat, godło; bezstronność, zmienność, niepewność. Barwy proste, których rozróŜnia się tra- dycyjnie siedem, a niekiedy sześć lub pięć, symbolizują prostotę, uczucia podstawowe, wraŜliwość dziecka. Przeciętny człowiek współczesny operuje schematem kolorów opartym na barwach tęczy (zob.), jednak dla malarzy i chemików barwy proste to: Ŝółta, czerwona i niebieska, a dla fizyków: czerwona, zielona i fioletowobłękitna. Zob. teŜ: Biały, Błękit, Brązowy, Czarny, Czerwień, Fiolet, Niebieski, Szary, Tęcza, Zieleń, Złoto, śółcień. Mieszanina barw, róŜnobarwność, oznaczać moŜe wyŜszy stopień kultury, kom

plikację, złoŜoność albo pstrą błazeńskość, cyrkowość, jarmąrczność, widowisko comme- dia delfarte, Pierrota itd. Symbolika barw w staroŜ. sztuce egipskiej: czarna — nieśmiertelność duszy i przetrwanie ciała; zielona — zdrowie, młodość, roślinność; błękit — powietrze; Ŝółta — złoto, ciało bogów; biała — pomyślność, wesele; czerwona — gwałtowność, zło, zły omen. W staroŜ. Babilonii siedem barw stało się, prawdop. po raz pierwszy, emblematami siedmiu „planet" (ciał niebieskich oznaczo- nych imionami bogów; ciała te poruszają się na tle gwiazd stałych): Szamasz (Słońce) — złota (Ŝółta), Sin (KsięŜyc) — srebrna (biała), Nebo (Merkury) — błękitna (zielona), Isztar (Wenus) — Ŝółta (turkusowa, modra), Nergal (Mars) — czerwona, Marduk (Jowisz) — pomarańczowa (purpurową, modra), Ninip (Saturn) — czarna. KaŜde piętro świątyń babilońskich (zikkuratów) reprezentowało inną „planetę" i kryte było odpowiednim dla niej kolorem. Zgodnie z poleceniami Jahwe na opony i przykrycia świętego przybytku i szaty kapłańskie uŜywano złota, białego bisioru, błękitu, purpury, karmązynu i skór farbo- wanych na czerwono i fioletowo (Ex. 36,8; 36,19; 39,1—5). Według Józefa Flawiusza barwy te reprezentowały: biały bisior — ziemię (na której uprawiano len), purpura — morze (z gruczołów morskich mięczaków-- brzuchonogów otrzymywano słynną purpurę tyryjską), błękit — powietrze, karma-zyn — ogień. Barwy dwunastu plemion izraelskich: Aszer, Zebulon — purpura, Beniamin, Dań, Efraim — zieleń. Gad — biel, Issachar, Naftali — błękit. Juda — szkarłat, Manas-se — barwa cielista, Reuben — czerwień, Symeon — Ŝółcień. W staroŜ. Grecji i Rzymie trzy barwy miały szczególnie waŜne znaczenie sakralne — biała, czarna i czerwona (wraz z purpurą, szkarłatem, a nawet fioletem). Biały był kolorem świątecznym, radosnym, związanym z dobrą wróŜbą, z ofiarami (białej barwy) składanymi bogom olimpijskim; był to kolor odzieŜy na radosne okazje; maść koni uŜywanych w czasie wielkich świąt i obchodów albo zaprzęganych do rydwanu rzymskiego trium- fatora. Czarna barwa, przeciwnie, wiązała się z bogami chtonicznymi i Ŝałobą, ze zmarłymi (strój erynii), choć np. w Argos barwą Ŝałoby była biel. Czerwień kojarzy ła się z krwią, śmiercią, światem pozagro- bowym, ale teŜ, jako Ŝe krew jest źródłem Ŝycia, ze zdrowiem (rumieńcem na twarzy), z płodnością, z opieką, kanikułą. W teatrze gr. purpurą przetykana złotem oznaczała króla, czerwień — bohatera, czerń lub brąz — ubóstwo; w teatrze rzymskim matowa, „przełamana" czerwień — ubóstwo, szkarłat — wojsko, Ŝółcień — prostytucję, barwy pstre — rajfurów i stręczycielki, biała — starość lub młodość. Wczesne chrześcijaństwo dodało do tego systemu symboli nowe wykładnie: biel — czystość, dziewiczość, anielskość; purpura — męczeństwo (krew i ogień); karmazyn — mi- łość; błękit — sklepienie niebieskie. Maści koni czterech jeźdźców Apokalipsy (Apok. 6,1—8), biała, czerwona, wrona i płowa, reprezentują nieszczęścia wojny: Zabór, Mord, Głód i Śmierć. Późniejsze chrześcijaństwo łączyło równieŜ kolor biały z Ojcem, błękit z Synem, a czerwień z Duchem Sw.; zieleń wyraŜała nadzieję, biel — wiarę i czystość, czerń — skruchę i pokutę, czerwień — miłość i miłosierdzie. Kanon barw Kościoła katolickiego zarysował dopiero traktat De sacra altaris mysterio 1,65 (l 198) Lotaria hrabiego Segni, późniejszego Innocentego III; kanon ten, który zresztą ulegał przemianom, oparty na śrdw. symbolice mistycznej, wiązał wraŜenia wywołane przez barwy z treścią i nastrojem świąt i Roku Kościelnego. Są to kolory: biały, czerwony, zielony i czarny, a później doszedł jeszcze fiolet; biały reprezentował czystość, czerwony — krew i płomienie, czarny — Ŝałobę, post, pokutę, mszę za zmarłych, fioletu uŜywano jako złagodzenia czerni, zieleń — kolor kompromisowy. Późniejsze średniowiecze uŜywało teŜ innych barw: niebieskiej (w pewne święta Najświętszej Marii Panny) i róŜowej (jako złagodzenia fioletu); w 1868 zezwolono na złote ornaty zamiast białych, czerwonych i zielonych. W XX w. porzucono symbolikę śrdw. i dopuszczono do większej swobody. Barwy w sztuce europejskiej (A — barwy czyste, pomyślne, B — nieczyste, niepomyśl- ne): czarna — A nieugięte postanowienie, B śmierć, rozpacz, zło, noc, grzech; niebieska — A stałość, bóstwo, niebo, prawda, sprawiedliwość, B zniechęcenie, zwątpienie; zielona — A Ŝycie, powodzenie, roślinność, płodność, nieśmiertelność, nadzieja, B za-

zdrość, zawiść; pomarańczowa (a. złota) — A małŜeństwo, gościnność, Ŝyczliwość, ogień, Duch Sw., wiedza doczesna, B diabeł, zło, niechęć; purpurowa — A królewskość, lojal- ność, miłość prawdy, męczeństwo, B Ŝałoba, Ŝal; czerwona — A patriotyzm, odwaga, krew, miłość, B wojna, pasja; srebrna (biała) — A dzień, czystość, niewinność, doskonałość, B noc, księŜyc, białość, duch, obłuda; Ŝółta (złota) — A słońce, bóstwo, najwyŜsze wartości, wiedza; brązowa — B zima, pokuta, bezpłodność, wyrzeczenie się; szary — B zima, śmierć, pokuta, rezygnacja, bezpłodność, rozpacz. Zimne i ciepłe barwy w plastyce. Zimne, o najmniejszej długości fal: fioletowa, indy-go, błękitna, niebieska, przez rozszerzenie — czarna, to barwy bierne, pomagają w kon- centracji, powściągają pasje, uspokajają, zwal- niają tętno, działają nasennie i znieczulająco. Ciepłe, o największej długości fal: czerwona, pomarańczowa, Ŝółta, przez rozszerzenie — biała, to barwy aktywne, podniecające, poprawiające samopoczucie, przyśpieszają tętno. Bywają jednak takŜe ciepłe błękity i chłodne czerwienie. Zieleń jest kolorem przejściowym, relaksującym. Nazwy są aluzją do kolorów wody (zimne) i ognia (ciepłe), Kolor — barwa; barwnik, farba; (w. l.mn.) rumieńce; dawn. wstąŜka, szarfa damy serca noszona przez rycerza; mundur formacji wojskowej; znak kaŜdego z czterech zespołów kart w talii: karo, kier, pik, trefl, dawn. dzwonek, czerwień, wino, Ŝołądź. Tycja- nowski kolor włosów — złotorudy, ulubiony przez weneckiego malarza Tiziano Ve-cellio (1488—1576), kolor włosów kobiet na obrazach Tycjana. Synestezja: odczucie towarzyszące; subiek- tywne odczucie wraŜenia (np. barwy) po- chodzącego od innego zmysłu (np. słuchu) niŜ ten, który otrzymał bodziec zewnętrzny. „A czerń, E biel. I czerwień, U zieleń, O błękity" (fr. A noir, E blanc, I rouge, U vert, O bleu. początek wiersza Yoyelles 'Samogłoski' Arthura Rimbauda, tłum. A. Wa-Ŝyka). „Powinowactwo barwy i uczucia, światła i duszy (...). Krzepiąca zieleni, siostro nadziei! Zuchwała czerwieni, draŜniąca Ŝądze, gniew i bunt wspaniały! śółci, bliźnia-czko zawiści i chwały! I ty, błękicie, namiocie spokoju, wyrazie marzeń i snu (...). O barwy smutku i barwy wesela! Nie jestŜe kaŜda barwa zadumana, rozumna tajną myślą, w brzaskach rana i zorzach zmierzchu, w koronie łodygi świeŜej i zwiędłej?" (Hymn do barw 136—152 L. Staffa). „Niebiańskich lśnień roztwory, bursztyny i fosfory, nie-dofiolety ciepłe w przeźroczym szkleniu wklęć i alkohole sine, przez które widać śmierć, i płomień w ciemnym płynie, i promień w czarcim winie, i cięŜka blaska rtęć" (W Barwistanie 17—25 Juliana Tuwima). Czarny i biały kolor, tj. brak barw i suma wszystkich barw, symbol przeciwieństwa, dualizmu bytu, złego i dobrego charakteru, Ziemi i Słońca, czarnego kruka i białej gołębicy Noego (Gen. 8, 7—8), związany z liczbą dwa, z Bliźniętami, z walką między czarnym i białym rycerzem, z kolejnym następstwem zjawisk w przyrodzie, z początkiem (podziemnym stadium kiełkowania w ciemnościach, zimowym zejściem Kory do Hadesu) i końcem (dojrzewaniem w blasku dnia), z czasem i ponadczasowo-ścią (wiecznością). Czarność jest emblematem Nocy (wiąŜącej się z niebieskością morza), a biel — Słońca, zwłaszcza wschodzącego (wiąŜącego się z barwą Ŝółtą); w pozytywnym, duchowym aspekcie wyraŜa ona intuicję i transcendencję (dlatego święte rumaki staroŜytnych kultów były zwykle białe); w tradycyjnej kosmologii chińskiej czerń i biel to współdziałające ze sobą przeciwieństwa jin i jang: zasada Ŝeńska, negatywna, i męska, pozytywna. Ubiór o tych dwóch barwach, para zwierząt oparta o siebie grzbietami lub zwrócona do siebie wzajem albo dwaj rycerze, tancerze, dwa rumaki, czarny i biały, wyraŜają przeciwstawienie dwóch sił: nocnej, ujemnej, regre-sywnej z dzienną, dodatnią, rozwojową. U średniowiecznych muzułmanów wschodnich kolorem Ŝałoby był czarny, u zachodnich (Maurów w Hiszpanii) — biały. „W czynieniu sprawiedliwości potrzeba, iŜby białe białym zwano, a czarne czarnym" (Dzieje w Koronie Polskiej Łukasza Górnickie-go). Przysłowia: Białe przy czarnym znaczniejsze. Ani czarno, ani biało — ani tak, ani owak. Czarne (czarno) na białym — na piśmie, dowód oczywisty. Widzieć, co czarne, a co białe — odróŜniać fałsz od prawdy, zło od dobra. „Oni robią z czarnego białe" (tac. „Nigrum in candida vertunt"; Satyry 3, 30 Juvenala). Biali i Czarni (wł. Bian-chi, Neri) dwie frakcje stronnictwa gwelfów

utworzone we Florencji po wygnaniu gibe- linów w XIII w. Biały i czerwony, zestawienie o charakterze Ŝeńskim: w staroŜytności boginią Górnego Egiptu była biała Nechebet o głowie sępa, wyrazicielka-Wielkiej Matki, skrzydlata straŜ- niczka faraonów, a boginią Dolnego Egiptu — czerwona Pani Nieba, kobra, Udjat (Edjo, Buto), Królowa Bogów. W alchemii zderzenie przeciwieństw, koniunkcja Słońca i KsięŜyca, biała i czerwona róŜa, przedstawiające związek wody i ognia; zob. RóŜa (czerwona i biała). Orzeł dwugłowy, jako symbol człowieka o dwóch głowach, przedstawiany był zwykle w kolorach białym i czerwonym, co miało być sublimacją przeciwieństwa bieli i czerni; mistycznym wyobraŜeniem bieli i czerwieni były: biała lilia i czerwona róŜa. „Miły mój jest biały i rumiany" mówi Oblubienica w Pieśni pochwalnej (Pieśń nad pieśniami 5, 10). Barwy narodowe polskie nawiązują do barw (tynk-tur) godła (biały orzeł na czerwonym polu) wg zasad heraldyki. W czasie powstania listopadowego, 7 II 1831, Sejm uchwalił ustawę o barwach narodowych biało-czerwo-nych, które w 1919, po odzyskaniu niepodległości, stały się oficjalnymi barwami państwowymi Polski. „»Miej czyste myśli!" biały kolor znaczy, »Nieś krew za wolność!" — czerwony tłumaczy" (Jeszcze pieśń 3—4 Antoniego Góreckiego). Czerwoni i Biali — obozy polityczne działające w Królestwie Polskim w 1861—63, przygotowujące powstanie styczniowe: demokraci, zwolennicy bezpośredniej akcji zbrojnej, i stronnictwo zachowawcze. Czerwony, biały i zielony wyobraŜają mi- łość, Ŝycie i śmierć, np. kwiaty mające te trzy barwy; w chrześcijaństwie: miłosierdzie, wiara i nadzieja; w mistycznej procesji Czyśćca (29, 121—8) w Boskiej Komedii Dantego: „wiodły skoczne tany trzy Młód-ki: jednej barwa purpurowa (...); drugiej tancerki cielesna osnowa jakby szmaragdu urobiona wzorem; trzeciej tak biała jak śnieŜna ponowa" (tł. E. Porębowicza). Czarny, biały i czerwony — wstępująca sekwencja barw. W religiach ludów prymi- tywnych biel oznacza często światłość, pokój i Ŝycie (takŜe sok rośliany i spermę), czerń — niebezpieczeństwo i nieszczęście, a czerwień — krew i witalność; zasadą tej symboliki jest zespolenie w dostępnym zmy słom kształcie doświadczeń materialnego świata przyrody z zewnętrznym moralnym i wyobraŜeniowym doświadczeniem człowieka. Mityczne ptaki w legendach: czerwone reprezentują natchnienie, białe — miłość seksualną, czarne — sprawy nadprzyrodzone. Czarny (niewidzialny) KsięŜyc znaczył wróŜbę śmierci, biały (na nowiu) — narodziny i wzrastanie, czerwony (pełnia) — miłość i walkę. „Czerwone i czarne" (fr. Le Rouge- et !e Noir, tytuł powieści Stendhala), tj. wojsko i kler. Nazwa hazardowej gry w karty (fr. rouge et noir), inaczej ,,30 i 40" (fr. trenie et guarante). Niebiescy i Zieloni dwa rywalizujące ze sobą gangi uliczne w Bizancjum, których burdy i skandale doszły do szczytu w VI w. n.e.; nazwy od barw woźniców rydwanów wy- ścigowych. Niebiescy i Szarzy — nazwa Ŝołnierzy Unii i Konfederacji (od barw mundurów) podczas wojny secesyjnej Stanów Zjednoczonych (1861—65). W alchemii trzy główne fazy Wielkiego Dzieła symbolizującego rozwój duchowy to: materia prima (kolor czarny) — stan fermentacji, gnicia, okultacji (zasłonięcie mniejszej gwiazdy podwójnej przez większą), skrucha, samotność pustelni, skryte odro- dzenie, zmartwienie; rtęć (kolor biały) — oświecenie, niewinność, szczerość, wznoszenie się, objawienie, łaska, zadowolenie; siarka (czerwień) — krew, cierpienie, rany, na- miętność, miłość, sublimacją, uniesienie pro- wadzące do otrzymania kamienia filozoficz- nego (złoto — chwała). Skala przeciwna (schodząca): Ŝółtość (zaprzeczenie złota), błękit (nieba), zieleń (przyrody), czarność (upadek). W symbolice wolnomularskiej barwa biała oznacza mądrość, łaskę, zwycięstwo; czarna — królestwo; niebieska — nieboskłon, świątynię, koronę, piękno, fundament; czer- wona — chwałę, inteligencję i surowość. Barwy heraldyczne — tynktury uŜywane w herbach, przeniesione (w okresie ich po- wstawania w XII w.) z chorągwi. Były 4 tynk- tury podstawowe: czerwona, błękitna, zielona i czarna; dodatkowo Ŝółta i biała, reprezentujące złoto i srebro. Od XVII w. oznaczano barwy równieŜ przez szrafowanie (zakreślanie pola równoległymi albo krzyŜującymi się liniami).

Barwy narodowe — barwy flagi państwo- wej. Barwy — dawn. mundur, umundurowanie, uniform. Przy barwie — w mundurach, w strojach dworskich. Barwa — liberia, ubiór dla słuŜby. Farba Iow. i pot. — krew, posoka, jucha. Puścić farbę — wygadać się, zdradzić się z se- kretem. Malować coś ciemnymi, czarnymi, mocnymi farbami — przedstawiać ujemne, przykre, niepomyślne strony człowieka, rzeczy, sprawy. BAZYLISZEK Bazyliszek symbolizuje zło, grzech, diabła, Antychrysta, karę boŜą, groźbę; człowieka złego, zawistnego, podstępnego, „złe oko", złośliwe spojrzenie, straŜnika skarbu; władzę królewską uśmiercającą kaŜdego, kto nie oddaje jej czci; cztery pory roku; kobietę rozwiązłą niszczącą męŜczyzn (fr. femme fatale), ladacznicę. Zwierzę legendarne, wymienione w Biblii kilkakrotnie, ale w wielu przekładach wy- stępujące jako jadowity wąŜ lub Ŝmija. ,,Z korzenia węŜowego wyjdzie bazyliszek, a płodem jego będzie smok latający" (Iza-jasz 14,29). „Bo oto ja puszczę na was węŜe bazyliszki, na które nie ma zaklęcia, i'pokąsają was, mówi Pan" (Jeremiasz 8,17). „Po Ŝmiji i bazyliszku chodzić będziesz i po-depczesz lwa i smoka" (Psalm 91 13). Zwierzęta te wyobraŜają niebezpieczeństwa czyhające na człowieka wierzącego. Bazyliszek występuje w podaniach hellenistycznych i rzymskich w postaci małego węŜa (moŜe egipskiej kobry) zwanego po gr. basiliskos, zdrobn. od basileus 'król', który zabijał wzrokiem lub oddechem ludzi i zwierzęta, oprócz łasicy, wydzielającej skuteczny przeciw niemu jad. Według Pliniusza (Historia naturalna 8) bazyliszek to wąŜ z Cyrenaj-ki, którego syk zmusza inne węŜe do ucieczki. Oddech jego pali trawę, niszczy krzewy, rozsadza kamienie. Gdy jeździec ugodzi go włócznią, jad bazyliszka pobiegnie po włóczni i zabije jeźdźca wraz z koniem. Bazyliszek ginie od oddechu łasicy i od piania koguta, a posuwa się naprzód z uniesionym do połowy ciałem (prawdopodobnie mowa tu o kobrze królewskiej, zwanej teŜ okularnikiem lub węŜem Kleopatry, i o jej pogromcy — ichneumonie, czyli manguście). Nazwa bazyliszka pochodzić ma według Pli- niusza od białej plamki na łebku. Według poglądów średniowiecznych nazwa pochodzić ma od złotej korony, jaką bazyliszek zwykł nosić jako władca smoków i węŜów. Zabić go moŜna było za pomocą lustra, gdyŜ podobnie jak Meduza, sam się wtedy zabijał wzrokiem; inny, ryzykowny sposób to zawieszenie szklanej kuli nad łbem potworka — wtedy ginie od własnego oddechu; inny — dzwonienie szklanym dzwonkiem. W średniowiecznym chrześcijaństwie był symbolem zła, diabła. Szatana, Antychrysta, przy czym łasica reprezentowała Chrystusa, a szklana kula — Madonnę. Na wizerunkach owych czasów Chrystus depce bazyliszka (podobnie jak na innych — smoka, Ŝmiję lub lwa) przedstawianego często z grzebieniem o trzech szpicach albo potrójnym ogonem (inwersja Trójcy Świętej); bazyliszek poŜerający sam siebie od ogona (por. Smok, WąŜ) reprezentował cykliczne nawroty pór roku. W średniowiecznej Historii Aleksandra Wielkiego (tł. polskie 1510), w rozdziale pt. Jako Aleksander wszedł w padół ciemny, a tam nalazi bazyliszka, król zabił gada za pomocą lustrzanej tarczy. W alegoriach sztuk wyzwolonych bazyliszek był emblematem Dialektyki. Od początku XVII w. bazyliszek zaczął juŜ występować jako potworek wykluty z gnoju albo z koguciego jaja wysiedzianego przez węŜa, a kształty jego łączyły tułów koguta lub indyka z głową węŜa lub ropuchy i ogonem Ŝmii. Ginie jak dawniej, od zapachu łasicy lub piania koguta. Bazyliszek wyobraŜeniem kobiety-wampa. „Człowiek ujść moŜe stryczka i kulki, niejeden przeŜył leków pigułki, lecz ginie kaŜdy, kto się tknie kobiety; ten bazyliszek zabija, niestety" (Opera Ŝebracza 2, 8, aria 26 Johna Gaya). W legendach polskich bazyliszki wykluły się w XVI w. w piwnicach kilku domów: w Warszawie na Starym Mieście, w Wilnie i w krakowskich Krzysztoforach, wszystkie zabite przez śmiałków za pomocą zwierciadła. Wzrok, spojrzenie bazyliszka, oczy jak u bazyliszka — zabójcze, przenikliwe, zło- wieszcze. „i-sa to zadrŜał Asesor, puścił z rąk kieliszek, utopił w Tadeuszu wzrok

jak bazyliszek" (Pan Tadeusz l, 724—5 Mickiewicza). Krew bazyliszka zwana teŜ krwią Saturna miała przynosić szczęście i była amuletem przeciw czarom; recepty na nią nie dochowały się w farmakopei. W alchemii: ogień dokonujący transmu-tacji metali. W heraldyce: groźba. Nazwę bazyliszka nadano nadrzewnej ja- szczurce z rodziny legwanów, zwanej teŜ kapturnikiem. BERŁO (Sceptr) Berto symbolizuje potęgę stwórczą. Mesjasza, konsekrację; przysięgę; panowanie, władzę, wysoki urząd, królewskość; chwałę, honor, autorytet, ambicję; dowództwo wojskowe; zwycięstwo; decyzję, postanowienie; karanie, nagradzanie; tyranię, despotyzm; światło; oś świata, Ŝycie, roślinność, urodzaj, fallusa, płodność; magię; namowę; bogactwo; prawo, prawość, sprawiedliwość, cnotę; czystość, oczyszczenie; radość, spełnienie Ŝyczeń; por. Fallus, Laska, Maczuga, Młot (Thora), Piorun. Berło (łac. ferula) — bogato zdobiona laska, noszona w czasie niektórych ceremonii przez władców jako godło ich władzy i panowania. Grecy, Rzymianie i Ger-manowie uŜywali krótkiego berła; królowie dynastii karolińskiej wprowadzili berło długie, noszone wraz z krótkim, wzorowanym na rzymskim. Od X w. były więc dwa rodzaje berła w uŜyciu przy konsekracji monarchów europ. W XX w. uŜywa się tylko jednego berła, z wyjątkiem Anglii, gdzie nadal stosuje się dwa berła: jedno zwieńczone krzyŜem, drugie gołębiem (krzyŜ — potęga władzy doczesnej, gołąb — spra- wiedliwość). Berło jest dziś takŜe oznaką władzy rektorów uniwersytetów. Berło — przedłuŜenie ręki, oznaka władzy i potęgi, atrybut bóstw narodzin, wzrostu, śmierci i zmartwychwstania, Hermesa przynoszącego dary, wprowadzającego trzy Charyty. symbole urodzaju, atrybut cesarzy, królów, kapłanów, sędziów, wieszczów. Berło — siły rozrodcze świata roślinnego, płodność, oś świata, fa)lus; atrybut Ozy-rysa, Zeusa (Jowisza), Kybele i Mitry. Berło magiczne bogiń egip. — radość. Berło zwieńczone głową boga Seta — płodność; nieubłagany gniew, niszczący wro- gów Egiptu; berło faraonów. Berło z trzema poprzeczkami — atrybut egip. boga Ptaha; potęga; Ŝycie. Berło zwieńczone dudkiem (w Egipcie) — cnotliwa miłość. Berło — Mesjasz. „(Jakub do synów:) Nie będzie odjęte berło od Judy, ani laska spomiędzy nóg jego, póki nie przyjdzie ten, czyje jest berło i któremu narody będą posłuszne" (Gen. 49.10). „(Proroctwo Balaa- ma:) Wzejdzie gwiazda z Jakuba, powstanie berło z Izraela i pobije ksiąŜęta Moabu" (Num. 24,18). Berło — łaska królewska. „Wszyscy słudzy króla i wszystkie krainy, które są pod jego mocą, wiedzą, iŜ jeśli by kto, czy to męŜczyzna, czy niewiasta, nie będąc wezwany, wszedł do wewnętrznego przedsionka królewskiego, ma być niezwłocznie zabity, chyba Ŝeby król wyciągnął ku niemu swe złote berło na znak łaski, i tak mógłby Ŝywym zostać" (Ks. Estery 4, 11). Berło — moc, panowanie, władza króla. „(Pan rzekł:) Dam ci narody w dziedzictwo (...). Będziesz nimi rządził laską Ŝelazną (tj. berłem)" (Psalm 2 8—9). „Berło mocy twojej ześle Pan z Syjonu: panuj wśród nieprzyjaciół twoich!" (Psalm 109 2). „Jego (monarchy) berło ukazuje moc doczesnej potęgi, jest atrybutem grozy i majestatu, które niosą strach i lęk przed królami" (Kupiec wenecki 4, l Szekspira). Przysłowie: Miłość i berło nie chcą kompanii (towarzystwa). Berło — władanie światem, atrybut Wielkiej Matki Bogów Gai. Berło Boga — prawość, sprawiedliwość. „Berłem prawości jest berło królestwa Two- jego" (Psalm 44 7). Berło — atrybut Melpomeny, Sprawiedli- wości, Hartu ducha. Dobrego i Złego Rządu, Filozofii, Europy jako jednej z czterech części świata. Berło zwieńczone kukułką — atrybut Hery (Junony), zdradzanej Ŝony. Berło — potęga czystości dziewiczej, atry- but Hestii. Berło — prawo, sprawiedliwość, przysięga. Przysięgano na berło, zob. Fallus (organ rozrodczy); atrybut Temidy, bogini spra- wiedliwości. Berło zwieńczone orłem — atrybut Zeusa (np. na posągu dłuta Fidiasza w Olim-

pii); władza konsula rzymskiego; triumf zwycięskiego wodza. Berło i pierścień — władza i sprawiedli- wość. Berło trzcinowe — szyderstwo z rzekomego króla. śołnierze namiestnika „uplótłszy koronę cierniową, włoŜyli na głowę jego, a berło trzcinowe dali w prawicę jego. A klękając przed nim, naigrawali się z niego, mówiąc: Bądź pozdrowiony, królu Ŝydowski!" (Ew. wg Mat. 27,29). Berła nauczycielskie — rózgi, pręty. „I niech odpoczną owe berła pedagogów, posępne pręty" łac. „faeruleque tristes, scep-tra pedagogorum, cessent" (Epigramy 10,62,10 Marcjalisa). Berło w lewej ręce — mądrość serca jako siedliska rozsądku. Berło zwieńczone otwartą dłonią — prawo karania i nagradzania. Berło zwieńczone kwiatem lilii (fr. fleur de lis) — światło, oczyszczenie; władza króla Francji; atrybut archaniołów Gabriela i Michała. Berło i korona (u stóp Ludwika z Tuluzy, 1274—97, króla Neapolu) — zrzeczenie się tronu (na korzyść brata, Roberta). Berło na martwych naturach — Vanitas (łac. 'PróŜność'), obok korony, klejnotów, mieszka, monet, reprezentuje potęgę i bogactwa świata tego, które śmierć zabiera. Berło — dowództwo wojskowe, oznaka władcy, podobnie jak buńczuki, buławy itp. Rozszczepione berło herolda a. sędziego — pokój, zgoda; zgodność przeciwieństw. Berło zwieńczone błyszczącym okiem — atrybut Umiarkowania i Skromności. Berło — zwycięstwo. „Berło albo grób!" (Henryk VI ci. 1,4 Szekspira). Berło — bezpłodność, jałowość. „(Cza- rownice) wsadziły mi w rękę jałowe berło, mające plonować komuś obcemu, nie moim potomkom" (Makbet 3,1 Szekspira, tł. J. Paszkowskiego). Berło — tyrania. „Eripuit coelo fulmen, mox sceptra tyrannis" łac. 'wydarł niebu piorun, a berta tyranom' (napis na popiersiu Benjamina Franklina w ParyŜu, adaptowany z Astronomica 1,104 Maniliusa przez A. R. J. Turgota). śelazne berło — despotyzm. „CzyŜ myślisz. niszcząc wolność, gardząc ustawami, podbić kraj i Ŝelazne berło wznieść nad nami?" (Barbara Radziwiłłówna 3,8 Alojzego Felińskiego). Ołowiane berło — Noc (Myśli nocne 1,18 Edwarda Younga; 1745). Ołowiane berto — Czas. Przysłowie: Czas swym berłem z ołowiu zarówno dotyka kmiotka z władcą potęŜnym, z męŜem nik- czemnika. Berło — talizman przynoszący powtórną młodość, zapewniający władzę. Strzaskać swoje berło — dawn. zrezygno- wać z władzy, tronu. W heraldyce: sprawiedliwość. BĘBEN Bęben symbolizuje ,,drzewo świata", „pier- wiastek" ziemię, świat; kult, ołtarz ofiarny, rozpędzanie złych duchów; porozumienie, komunikację; podniecenie, ekstazę, radość, wesołość; próŜność; kobietę; serce; marsz; błyskawicę, grzmot; kult państwa; ostrzeŜenie, sygnał do walki, wojnę, broń psychologiczną; egzekucję, pogrzeb; licytację. Bębnów uŜywano w wielu stronach świata juŜ w epoce neolitu (na Morawach wykopano bęben z ok. 6000 r. p.n.e.), w Egipcie ok. 4000 p.n.e., w Sumerii i Mezopotamii ok. 3000 p.n.e.; spełniały one waŜne funkcje pozamuzyczne: społeczne, komunikacyjne, religijne. Przypisywano im potęŜne własności magiczne i dlatego uwaŜano je za święte; ich produkcja związana była ze szczególnymi rytuałami. Bęben — kult, ukryte siły, rytmy, drgania, wibracje Kosmosu, niebios. Ziemi, morza, przywoływanie mocy niebiańskich dla rozstrzygnięcia spraw społecznych, wojny i pokoju; ogłaszanie chwały bóstwa. „Niech chwalą imię Jego chórem, na bębnie i na cytrze niech Mu grają!" (Psalm 149 3). ,,Maria prorokini, siostra Aaronowa, wzięła bęben w rękę i wyszły wszystkie niewiasty za nią z bębnami i w pląsach" (Ex. 15,20—21), po przejściu przez Morze Czerwone. Bęben — wesołość. „Ustało wesele bębnów, ustało wykrzykiwanie radujących się" (Izajasz 24,8). Tamburyn (bębenek ręczny) — radość, lekkość; ruchy i muzyka gwiazd, którą cieszą się boginie i bogowie; towarzysz tańca bachantek i orgii dionizyjskich. Kybele, fry- gijska bogini wiosny. Wielka Macierz bo

gów i ludzi, lubuje się w- dźwiękach grze- chotek i tamburynów. Bębnienie w kotły — grzmot; pradźwię-ki; zapowiedź urodzajnego deszczu; rytm Wszechświata — w tej roli kocioł jest atry- butem hinduistycznego boga Siwy a. bud- dyjskiej dharmy (prawdy idealnej przekazanej przez Buddę) jako ..bęben nieśmiertelności". Bęben w kształcie klepsydry (litery X) — odwrócenie normalnego układu; stosunek między światem górnym a światem dolnym. Bęben w kształcie beczki — grzmot i bły- skawica. Bęben okrągły — świat. Drewniany bęben afrykański — komu- nikacja, porozumiewanie się, rozpowszech- niony system porozumiewania się na odległość za pomocą ..alfabetu" bębnowego, telegraf bez drutu, „mowa bębnów"; nosiciel Słowa, Logosu, rytmu duszy, tradycji, magii, dźwięczne echo egzystencji ludzkiej; ,,drzewo świata", ołtarz ofiarny, pośrednik między niebem a Ziemią; mistyka; ,,serce"; ,,pierwiastek" ziemia. Bęben na staroŜ. Bliskim Wschodzie — instrument kobiecy, chtoniczny, związany 7 symboliką jaskini, pieczary, macicy. W Biblii bębnią zazwyczaj dziewczęta i kobie-ly. „Gdy wracał Jefte do (...) domu swego. wybiegła naprzeciw jego jedyna córka z bębnami i z tańcem" (Ks. Sędziów 11,34). ,,Na przedzie szli ksiąŜęta wraz ze śpiewakami i w pośrodku młodziutkich bębni-czek" (Psalm 67 26). Bęben — sygnał do walki, bitwy, wojny. W Indiach związany z Indrą, w Rzymie 7. Marsem, bogami wojny i plonów. Przysłowie: Gdzie bębny mówią, prawo milczy (naśladowanie z Cicerona: inter arma sileni leges tac. 'prawa milczą w szczęku oręŜa'. tj. w czasie wojny). „Dziś, wielki Marsie, w twe szeregi wchodzę (...), pokocham bębny, odepchnę kochanie" (Wszystko do-hre, co kończy się dobrze 3,3 Szekspira, tł. L. Uiricha). „Wywiadywałem się o ciepłych tchórzach, którym tak się chce słuchać bębna jak ryków diabła" (Henryk IV cz. l 4,2 Szekspira, tł. L. Uiricha). „My lanczym, biją w bębny ogromni sąsiedzi. Tam Mars, u nas Wenera" (Reduty 2)3—14 Adama Naruszewicza). Ballada lud.: „W kotły, w bębny zabębniono, na wojenkę zatrąbiono". Bębny — broń psychologiczna budząca zapał we własnych szeregach, poraŜająca ducha bojowego nieprzyjaciela. „O, Ŝegnajcie (...) krzepiące ducha bębny!" (Olello 3,3 Szekspira, tł. Zofii Siwickiej). ,,Uderzcie w bębny, zagrajcie nam w rogi dla naszych serc, dla naszych nóg! Za Bug, za Bug!" (Marsz za Bug 4—6 Seweryna Goszczyń-skiego). Bęben — bicie skazańców pałkami, stra- cenie, egzekucja; często wraz z piszczałką a. trąbką; słuŜyły do zagłuszania okrzyków skazańca. ,,I stanie się, Ŝe kaŜde uderzenie karania rózgą (...) nastąpi przy wtórze bębnów i cytr" (Izajasz 30,32). „Począł wołać co siły w piersiach (...) "Niech Ŝyje Polska niepodległa!" (...) Bębny nie mogły zagłuszyć lego krzyku. Dopiero szybko rzucona pętlica" (RóŜa, Prolog Stefana śeromskiego). Bęben — próŜność, pyszałkowatość, sa- mochwalstwo. Przysłowia: Bęben dlatego tylko tak groźny, Ŝe próŜny. Głośny (wielki, sławny, straszny) bęben za górami (a kiedy do nas przyjdzie alić jak pudełko). Bęben — licytacja. Iść na bęben — dawn. na licytację, pójść pod młotek. Bębnić — rozgłaszać, rozgadywać; po- wtarzać aŜ do znudzenia, suszyć głowę. Rozbębniać — rozgadywać przedwcześnie (swoje zamiary). Przysłowie: Na zające (ptaki, wróble) z bębnem chodzić. •Podbijać komuś bębenka — schlebiać mu; świecić bakę, podlizywać się. Bęben w święto. Przysłowie arab.: Niech mu się dostanie to, co bębnowi w święto — tj. wielkie lanie, bicie. Stłumione bębny, werble — wojskowy orszak pogrzebowy. „Wczoraj na jego znak czekały surmy i trąby, dziś mu pozostały tylko stłumione bębny" (Don Juan 5,36 By-rona). Dziurawy bęben — niemota. „Będę niemy jak przedziurawiony bęben" (Klub Pick-wicka rozdz. 25 Dickensa, tł. Włodzimierza Górskiego). Bęben — kult państwa, władzy; lojalność. „Taraban w bęben z skór lojalnych bije. co w wszystkich mowach znaczy -Niechaj Ŝyje!« (Imagina 16. 47—8 Marii Ko-nopnickiej).

Historia bębna i trąby — dzieło historyczne przesadnie uwypuklające rolę wojen i bitw w dziejach (Krótka historia narodu angielskiego. Przedmowa J. G. Greena). Kościelny bęben — ambona, kazalnica. „Ambona, bęben kościelny, bity pięścią, a nie pałką" (Hudibras 1,1,11 Samuela Butlera). Pałeczka, pałka do bicia w bęben — symbol falliczny; wraz z okrągłym bębnem — dwupłciowość. BIAŁY (Białość, Biel) Kolor biały jest symbolem doskonałości, duchowości, Ŝycia (wiecznego), uświęcenia, świętości, chwały, zbawienia, objawienia, odkupienia, odrodzenia, łaski, wieczności, bogiń dziewiczych, odświętności, uniesienia; oświecenia, rozumu, świadomości, nie- świadomości, prawdy, wiedzy, ponadczaso- wości, mądrości doskonałej, intuicji, siły ducha; niewinności, dziewictwa, czystości, uczciwości; umiarkowania; małŜeństwa; przyjaźni; szczerości, bezinteresowności, współczucia; radości, wesołości, szczęścia, nadziei; prostoty; konwencjonalności; strachu, tchórzostwa; śmierci, Ŝałoby; chłodu; energii; świata widzialnego, światła, (powrotu) dnia, świtu, dziennego nieba. KsięŜyca, czasu; majestatu, szlachectwa; bezkrwawej rewolucji, rozejmu, pokoju, odpoczynku; zob. teŜ Barwa; Czarny. Ulubiony przez bogów kolor ofiar zwie- rzęcych u Rzymian. StaroŜytni kapłani (rów- nieŜ druidzi) nosili przewaŜnie białe szaty liturgiczne. Białe konie ofiarowywano Słońcu, białe byki wybierali na ofiarę druidzi, białe słonie były święte w Syjamie. Na Wschodzie kolor biały jest synonimem starszeństwa, wyŜszości. Oznacza nieobecność barw lub sumę barw. Na Wschodzie, w krajach słowiańskich i na dworze francuskim bywał kolorem Ŝałoby i śmierci, całunu, duchów zmarłych, widm. Białość łączy się z absolutem, z początkiem i końcem, stąd często stosowana przy ceremoniach narodzin, wtajemniczenia, ślubu i śmierci. Biel — czystość ducha lub duszy, radość istnienia. „Na kaŜdy czas niech będą białe szaty twoje" mówi biblijny Eklezjastes (9, 8), wzywając do uŜywania radości Ŝycia. W chwili Przemienienia Pańskiego „szaty Jezusa stały się białe jak śnieg" {Ew. wg Mat. 17,2 itd.). „Anioł Pański zstąpił z nieba (...), odzienie jego było białe jak śnieg" (Ew. wg Mat. 28,2—3). „Jasnym i czystym bisiorem są sprawiedliwe uczynki świętych" (Apok. 19,8). „Ponad śnieg bielszym się stanę" (tac. super nivem dealbabor). Psalm 50 9, i tytuł sztuki S. śe-romskiego: po skropieniu hyzopem (tj. prawdop. lebiodką) i oczyszczeniu z grzechów. Biały strój i welon — niewinność i dzie- wictwo, jak strój rzymskich westalek, strój przy pierwszej komunii, konfirmacji itp. Biel (tac. candidus 'biały') jest barwą kandydata, który ma zmienić swój stan, np. no-wicjuszki przyjmującej sukienkę zakonną; kolor wtajemniczenia, ceremoniału przejścia; noszony przez narzeczone, przez kapłanów bóstw niebiańskich, przez czarodziejki i upiory; chrześcijański kolor chrztu, Wniebowstąpienia, BoŜego Narodzenia, Wielkanocy. „Ale bielsza mej panny płeć twarzy i szyje niŜ marmur, mleko, łabędź, perła, śnieg, lilije" (O swej pannie 7—8 Jana Andrzeja Morsztyna). ,,Biała jako śnieg Twa szata, a z białego-ć łona lilija Twą czystością rośnie ubielona" (Salve Regina ~1—9 Jana Kasprowicza). ,,Białe są owce jako śnieg, co w górach leŜy, białe jak piana, która na falach się śnieŜy; białe jak nieb obłoki, które powiew przędzie, białe jak nieskalane, przegibne łabędzie; białe jak lilie polne, kielichy czystości, białe jako dziewicza szata niewinności; białe jak mąka, z której chleb człowiek wypieka, białe jak ciepłe krople Ŝywiącego mleka. Biała jest bladość męki i jest biel weselna, i biała jest ostatnia koszula śmiertelna" (Pochwala pasterstwa 75—84 L. Staffa). „Słynny (...) z płomiennej miłości dla białej Aminy, Sidi-Numan (...) przeobraził niewierną w białego rumaka!" (Sidi-Numan l— 8 B. Le-śmiana). Ludzie lubiący kolor biały są rzekomo nudni, naiwni, z kompleksami donŜuański-mi, kobiety — wdzięczące się do męŜczyzn. Biała Dama — w folklorze wielu krajów europejskich widmo albo czarodziejka, zwłaszcza w legendach o zjawach w zamkach i pałacach, np. w Polsce: w Gra-bowie, Potulicach, Kopaszewie, Rydzynie, Wilanowie, Jabłonnie itd. Biała magia — wywoływanie zjawisk nad- naturalnych bez pomocy złych duchów.

Biała flaga — znak poddania się lub chęci wysłania parlamentariusza. Biała róŜa, biały kruk,'orzeł biały — zob. RóŜa, Kruk, Orzeł. Biały kamyk zob. Kamień. Biali — hist., polit. konserwatyści, reak- cjoniści, kontrrewolucjoniści; w Polsce w okresie 1861—63 stronnictwo zachowawcze, przeciwnicy Czerwonych. U muzułmanów — barwa blasku, światła, dobrej wróŜby (co ją łączy z mlekiem, jajami, lnem, mąką, srebrem), ozdrowie-nia; barwa dynastii Omajjadów, kalifów panujących w latach 661—750. Metal — srebro. „Dokoluśka talar biały" (Na Kujawach 7 M. Konopnickiej). Przysłowie: Oszczędzaj białe srebro na czarne godziny. Kamień — perła, jadeit, opal, kamień księŜycowy. „Planeta" — KsięŜyc (Diana). „Element" — powietrze. W alchemii: rtęć. W heraldyce: barwa srebrna oznaczająca czystość, prawdę, niewinność, wiarę, pokój, szczerość; pole czyste, nieszrafowane. BICZ Bicz symbolizuje błyskawicę, piorun, burzę, wiatr; zarazę; obmowę, oszczerstwo, drwinę, dokuczanie; władzę sądową, karę, chłostę; dyscyplinę, karność, posłuszeństwo, przymus; wtajemniczenie, wyrocznię; egzor-cyzm; pokutę, umartwianie się, torturę, męczeństwo, mękę Chrystusa, ukrzyŜowanie; oczyszczenie; wyŜszość, panowanie, tyranię, władzę rycerską; wojnę, klęskę, katastrofę; łowy; urodzaj, płodność, energię twórczą. Bicz — energia twórcza. Według Wed biczowano pramorze mleczne, aby zmienić je w masło, pierwszy pokarm istot Ŝyjących, z którego zrodziły się zarodki Ŝycia oraz apsary (niebiańskie tancerki i kurtyzany), podobnie jak Afrodyta z piany morskiej. Bicz — błyskawica, piorun, burza, wiatr. Atrybut egip. boga wiatru Mina, wyobraŜał teŜ błyskawicę i burzę, a takŜe władzę faraona. Siec biczem — ciemięŜyć, uciskać; ba-toŜyć kańczugiem — ciemięŜyć, uciskać w dwójnasób. „Ojciec mój nałoŜył na was cięŜkie jarzmo, a ja jeszcze dołoŜę do waszego jarzma; ojciec mój chłostał was biczami, a ja chłostać was będę kańczugami" (3. Ks. Król. 12,11). Bicz języka — obmowa, oszczerstwo, zniesławienie. „Od bicza języka zakryty bę- dziesz" (Hiob 5,21); zob. Język (niebezpieczny oręŜ). Bicz — klęska, katastrofa. „Gdy przybędzie bicz gwałtowny, będziecie podeptani przez niego" (Izajasz 28,18). Bicz — kara boska. „I Pan Zastępów będzie wywijał nad nim Assurem-biczem jak wówczas, gdy pobił Madianitów" (Izajasz 10,26). „Bo kogo Pan miłuje, tego karze, smaga zaś biczem kaŜdego syna, którego przyjmuje" (List do śydów 12,6). Bicz — wyrocznia. W sanktuarium Zeusa w Dodonie bicz, trzymany przez posąŜek wyobraŜający dziecko, uderzał pod wpływem podmuchów wiatru w święty kocioł; wydawany przy tym dźwięk uwaŜany był za wyrocznię boga, którą interpretował kapłan. Bicz Homera, gr. Homeromastiks — filolog gr. Zoil, zjadliwy, małostkowy krytyk Homera, Platona, Izokratesa i in. Bicz — urodzaj, płodność; oczyszczenie, wtajemniczenie. Egipski symbol płodności; gr. Nemezis (rz. Fortuna) miała bicz u pasa dla zapładniającego biczowania rytualnego. W wielu kulturach biczowanie gleby miało zapewnić urodzaj. Chłostano teŜ figury bogów płodności i urodzaju, aby wzmóc ich potencję. W staroŜytności i u ludów prymitywnych kultowe biczowanie naleŜało do rytuałów wtajemniczenia, oczyszczenia i płodności. W czasie rzymskich luper-kaliów nadzy, wysmarowani oliwą młodzieńcy z patrycjuszowskich rodów biegali po ulicach i batoŜyli przechodzące kobiety (rytuał płodności). „Pamiętaj biegnąc dotknąć się Kalpurnii. Starzy bowiem zapewniają ludzie, Ŝe na niepłodnych niewiastach przestaje ciąŜyć przekleństwo, gdy się ich kto dotknie świętą gonitwę odbywając" (Juliusz Cezar 1,2 Szekspira, tł. J. Paszkowskiego). Atrybut Dioskurów, Wielkiej Matki, Zeusa w Dodonie, Nemezis, Hekate, erynii. Bicze zwisały z rydwanu wodza odbywającego triumf. Bicz — dług. W staroŜ. Rzymie batoŜo-no niewypłacalnych dłuŜników.

Bicz — zaraza, katastrofa, wojna; pokuta, tortura. Atrybut rz. bogini wojny, Bellony. Emblemat biczowników-flagelan-tów, członków śrdw. bractw relig., którzy, odbywając wędrówki pokutnicze, biczowali się publicznie (XII—XIV w.). Bicz w tradycji chrzęść. — pokuta, umartwianie się, dyscyplina, samobiczowa-nie się, męka Chrystusa, ukrzyŜowanie. W pierwotnym chrześcijaństwie karano chłostą nieposłuszny kler. Od IV w. samobi-czowanie się — pokuta. Narzędzie egzorcystów do wypędzania diabłów. Atrybut św. Biblianny, Filomeny, Julii, Gerwazego. Quattro coronati (Carpophorus, Seve-rianus, Severus i Victorius). W plastyce wyobraŜano św. Wawrzyńca i Andrzeja Ap. batoŜonych przez oprawców, św. Hieronima biczowanego przez aniołów, św. AmbroŜego — przez arian (trójwęźla-stym biczem). Bicz boŜy, łac. flagellum Dei — chrzęść. określenie pogańskich władców i wodzów, którzy zadawali chrzęść, krajom dotkliwe klęski i powodowali śmierć i zniszczenie; tak byli nazywani: Attyla, król Hunów, niekiedy Genzeryk, król Wandalów, i środk.- azjatycki władca Timur (Tamerlan). Bicz w śrdw. Europie — wychowanie dzieci i młodzieŜy. Bić/chrześcijan —Nural-Din(1118—74), muzutm. władca Aleppa i Mosulu. Bicz ksiąŜąt — pisarz wł. Piętro Aretino (1492—1556). Bicz — emblemat myślistwa. Bicz — talizman przeciw chorobom fizycznym i psychicznym. Bicz — władza sądowa; prawo karania. Kańczug — nauczyciel. ,,Gruby Sarmata nie wysyłał po rozum do obcego świata swych dzieci, ale (...) bez wielkich kosztów miewał kańczug pedagogiem" (Do bizwa 9—12 Adama Naruszewicza). Bicz z piasku kręcić — wykonywać pracę bezowocną, usiłować zrobić coś z niczego. zajmować się głupstwami. Bat — drwina. „Smagają batem drwiny. kąsają zelŜywym słowem" (Powieść o Udafym Walgierzu S. śeromskiego). Bat — dyscyplina, karność, posłuszeństwo. Przysłowia: Biada, gdzie nie ma bata. Batem głodu nie wygonisz. Bicz — przymus, sposób przymuszenia. Ma bicz (bat) na niego. Pod biczem coś robić. Bicz kręcić na kogoś (na siebie) — orga- nizować sposób uciemięŜenia, pognębienia, zniszczenia kogoś (siebie). Dostać (obrywać) baty — być bitym. Sypać baty — wymierzać chłostę, bić. BLIŹNIĘTA Bliźnięta symbolizują równowagę, harmonię, dualizm, sprzeczność wewn., dwuznaczność; niebo i ziemię; światło i ciemności; wschód i zachód Słońca; dzień i noc; gwiazdę zaranną i wieczorną; lato i zimę; góry i doliny; Ŝycie i śmierć; duszę i ciało; rozkosz i ból; szczęście i nieszczęście; dobro i zło; oracza (a. łowcę) i pasterza; zob. Dwa. Bliźnięta — szczęście; nieszczęście. U nie- których ludów prymitywnych narodziny bliźniąt uwaŜa się za wydarzenie szczęśliwe, przypisuje się im dar proroczy a. inne siły nadnaturalne. „Szczęście urodziło się bliźniakiem." {Don Juan 2, 172, 1376 Byrona). U innych ludów bliźnięta uwaŜa się za owoc małŜeńskiej zdrady matki a. demonicznych cech ojca; wtedy zazw. jedno z bliźniąt (rzadziej oboje) zostaje pogrzebane Ŝywcem a. porzucone, a matkę poddaje się rytuałowi oczyszczenia. Często równieŜ podwójne, zrośnięte owoce stanowią tabu, gdyŜ mogą sprowadzić narodzenie się bliźniąt. Bliźnięta jako powszechny motyw folklo- rystyczny są symbolem dualizmu w iden- tyczności, wewn. przeciwieństw w psychice człowieka, duszy indywidualnej (atman) i duszy wszechświata (brahman). Jako istoty sy- metryczne wyraŜają wtrącanie się sił nad- przyrodzonych (zwykle pochodzą od boskiego ojca i matki śmiertelniczki), dualizm wewn. wszystkiego, co Ŝyje, dualizm skłonności, dyspozycji psych. 'i fiz. (np. związanych z dniem i z nocą), przeraŜającą dwuznaczność mitu, przybierając na przemian, w sposób nieobliczalny, formy groźne a. opiekuńcze, zawsze jednak pełne napięcia, odzwierciedlające rozdarcia i sprzeczności natury ludzkiej. Bliźnięta w wielu mitologiach to bóstwa: jedno skierowane ku niebu, drugie ku ziemi, jedno z głową byka, drugie skorpiona, wza- jemni przyjaciele a. wrogowie. MoŜe to być para bóstw działających harmonijnie, jako bóstwa światła przyjazne człowiekowi, uczą

ce go sztuki rolnictwa, zaprzęgu z wołów, wznoszenia miast; lub jako bóstwa przeciw- stawne sobie, jak bóg światła i dobra, bóg zła i ciemności, bóg deszczu i bóg suszy, Słońca i KsięŜyca, zimy i lata. Słońca urodzaju i Słońca pustyni itp. Bliźnięta-bohaterowie to zwykle obrońcy ludzi, ratownicy na morzach, lekarze nieuleczalnych cierpień itp. Np. bliźniacy wedyjscy odmładzali starca i dawali go za męŜa młodej dziewczynie! Izyda i Ozyrys — bliźnięta i małŜonkowie, stanowiący wraz z synem Horusem naczelną trójcę bogów egipskich. Mitra i Waruna — w mit. ind. para bogów, których wzywa się łącznie. Pierwszy przedsta- wia prawną stronę ich władzy, związek między człowiekiem a człowiekiem; drugi — jej aspekt magiczny i spekulatywny, związek między bóstwem i człowiekiem. Rama i Lakszman — bracia przyrodni w mit. ind., bohaterowie Ramujemy, pierwszy to najpowszechniej czczone bóstwo hin- duistyczne, wcielenie rycerskości i cnoty, awatar boga Wisznu. Aświnowie — bliźnięta, bóstwa wedyjskich Indii, prawdop. przedstawiające gwiazdę zaranną i wieczorną, jadące przed Słońcem po niebie na złotym rydwanie. Ahura Mazda (Ormuzd) i Aryman — para przeciwstawnych, walczących ze sobą bogów mazdaizmu, dualistycznej religii staroirań- skiej; pierwszy był bogiem dobra i światła, drugi — zła i ciemności. Bliźnięta-wrogowie religii manichejskich, głoszących kosmiczny konflikt dobra i zła, mają prawdop. wiele wspólnego z wyrazistym przeciwieństwem cech pór roku a. nawet dnia i nocy w miej- scowym klimacie. Bliźnięta Mitry: Kautes i Kaupates, jedno z pochodnią zapaloną skierowaną w górę, drugie ze zgaszoną, skierowaną w dół, oznaczały zapewne Ŝycie i śmierć, wschód i zachód Słońca. Kain i Abel — bracia z biblijnej księgi Ge- nezis(4,\—16), synowie Adama i Ewy, pierw- szy oracz, drugi pasterz owiec. Jakub i Ezaw — bliźnięta z Genezis (25, 19—34); pierwszy hodowca owiec, drugi — myśliwy i oracz. Kastor i Polluks (gr. Polydeukes) w mit. gr. i rz. — bracia bliźniacy, synowie Zeusa (a. Tyndareosa) i Ledy, zwani Dioskurami (tj. 'synami Zeusa') a. Tyndarydami; wg jednej wersji — obaj śmiertelni, wg innej — Kastor był śmiertelnym synem Tyndareosa, a Polluks nieśmiertelnym synem Zeusa. Pierwszy był słynnym ujeŜdŜaczem koni, drugi — pięściarzem, obaj zaś bohaterskimi wojow- nikami i opiekunami Ŝeglarzy (zwt. jako gwiazdy w konstelacji Bliźniąt wskazujące kierunek Ŝeglugi), przyjaciółmi ludzkości; obrońcami gościnności, a w Sparcie — opie- kunami państwa i gimnastyki. Apollo i Artemida — bliźnięta, dzieci Zeusa i Leto (Latony), bóg Słońca i bogini KsięŜyca, bóg urodzaju i bogini płodności, oboje strzelający niechybnie z łuku, dawcy nagłej śmierci. Herakles i Ifikles — bracia przyrodni i bliź- nięta, synowie Alkmeny; pierwszego miała z Zeusem, który przybrał postać jej męŜa, a drugiego z męŜem, Amfitrionem. Amfion i Zetos — bliźnięta, synowie Zeusa i Antiopy, królewny tebańskiej, zwani tebań- skimi Dioskurami. Pierwszy był poetą i mu- zykiem grającym na lirze, drugi atletą i my- śliwym; przedstawiciele przeciwnych postaw Ŝyciowych: kontemplacyjnej i praktycznej (por. ,,drogę Marii" i ,,drogę Marty", sióstr Łazarza w Betanii, Ew. wg Łuk. 10, 38—42; Ew. wg Jana 11,1; 12, 2—3). Kalais i Zetos — synowie boga wiatru płn., Boreasza (zwani stąd Boreadami) i Orytii, skrzydlaci uczestnicy wyprawy Argonautów (Metamorfozy 6, 628 Owidiusza). Liber i Libera — bliźnięta i (a.) małŜon- kowie, para dawnych bóstw italskich; Liber został dość późno utoŜsamiony z Dionizo-sem. Para opiekowała się rozrodem i rozrostem zwierząt i ludzi. Romulus i Remus — bliźnięta z legendy rz., synowie boga Marsa i córki Numitora, króla Alby Longi, porzuceni przez uzurpatora, wykarmieni mlekiem przez wilczycę. Bellowezus i Segowezus — ('wojowniczy i zwycięski') — legendarni bracia galijscy, siostrzeńcy celtyckiego króla Ambigatusa (Tytus Liwiusz 5, 34). Cuchulain i Conall Cernach — bohaterowie cyklu uisterskiego, irl. wojownicy czasów pogańskich. Bliźnięta (Gemini), gwiazdozbiór nieba płn. — ostatnie słowo wiosny (21 V — 21 VI), powietrze (jeden z czterech „pierwiastków"), wpływ planety Merkury, kontakty między dwojgiem ludzi, porozumienie się. komuni- kacja, spotkania we własnym środowisku, przeciwieństwa, niekiedy seksualne (znak

zodiaku wyobraŜany przez parę dzieci-bliź-niąt, a niekiedy przez parę kochanków, jak w zodiaku koptyjskim); sprzeczności wewn. i zewn., wykluczające się a. uzupełniające, stwarzające twórcze napięcia. Przedstawiać miały, wg róŜnych źródeł, Kastora i Polluksa a. Amfiona i Zetosa, Tezeuszą i Heraklesa, Apollina i Heraklesa, Triptolemosa i Jazjona; u Babilończyków — Nirgala, boga upałów letnich. Bliźnięta cherubowie — niebiańska para światła i ciemności; małŜeństwo. Dwa (splecione) koła — niebiańskie bliźnięta, boskość w podwójnym aspekcie, najwyŜsza miłość i wiedza; symbol Dioskurów, Aświnów; kochankowie, małŜeństwo; w tradycji chrzęść. — pokuta; Chrystus i mistyczna narzeczona. Bliźniacze szczyty gór — sutki Matki Ziemi, źródło pokarmu; wschód i zachód Słońca; oznaczone przez gnostyków literą M. Bliźnięta w kształcie zwierzęcym, np; biały i czarny koń a. dziki i oswojony lew — dzień i noc. Bliźniacze lwy egipskie — dzień i noc, Ŝycie i śmierć. Ozyrysa nazywano bogiem podwójnego lwa. Bliźniacze rumaki zob. Koń (Dwa). Za- przęŜone do rydwanu bogów Słońca, KsięŜyca, Świtu; atrybut Kopciuszka (zaprzęŜone do powozu wróŜki). Dwa łby końskie połączone szyjami (w śrdw.) — KsięŜyc na nowiu. Bliźnięta sarnie — piersi kobiece. „Dwie piersi twoje jak dwoje bliźniątek u sarny, które się pasą między liliami" (Pieśń nad pieśniami 4,5). Bliźniacze kolumny zob. Kolumna (dwie). Bliźniacze wieŜe zob. WieŜa; Kolumna (dwie). Bliźnięta — dobro i zło. „To ze skórki jednego ugryzionego jabłka wyskoczyła na świat świadomość dobra i zła jak nierozłączna para bliźniąt" (Aeropagitica Johna Miliona). Woły bliźniaki — szczęście, obrona przed gradobiciem i zarazą. Według dawnych wierzeń oborywanie wsi a, majątku ziemskiego zaprzęgiem wołów-bliźniaków chroniło przed gradem i morem. Jeszcze lepszy skutek zapo- wiadało uŜycie w tym celu oraczy-bliźnia-ków. Przysłowie: Kto pole w bliźniaki oborze, nie dasz mu gradu, BoŜe. BLUSZCZ Bluszcz symbolizuje Ŝycie, wegetację; pogrzeb; zmartwychwstanie; nieśmiertelność; Dionizosa (Bachusa); ambicję, wytrwałość, nieustępliwość; pasoŜytnictwo; niewdzięczność; przymus, skrępowanie; bezradność, ukrycie; przyjaźń; niepamięć; zapomnienie; smutek; miłość małŜeńską, wierność; Ŝeń-skość, subtelność, delikatność; chwiejność, niesamodzielność, potrzebę opieki, szukanie oparcia w kimś; tęsknotę, poezję liryczną, romantyczność, piękną młodość. Bluszcz wyraŜa nieśmiertelność, trwałość zmysłowego poŜądania, siły rozrostu w Naturze jako roślina wiecznie zielona o niezwykłej mocy wegetatywnej i potęŜnej sile przyczepności. Wieniec bluszczowy — u Egipcjan atrybut Ozyrysa, u Greków — Dionizosa (wieńczył głowę boga i oplatał tyrs), towarzyszących mu sylenów, satyrów i menad; Dionizos uŜywał bluszczu — tak jak winorośli — do rozbudzenia szału bachicznego kobiet opierających się jego kultowi; starą winorośl i poświęconą Dionizosowi topolę białą często oplata bluszcz; atrybut Attisa, bóstwa wegetacji pochodzenia frygijskiego, w którym kochała się Kybele, bogini urodzaju i ziemi, wyraŜający mit wiecznego powrotu, śmierci i odrodzenia (podobnie jak mit Kory-Perse-fony i Demeter); atrybut Talii, gr. muzy komedii; u Rzymian — Saturna (w saturna-liach) i bogini Cissia ('bluszcz'). Bluszcz (gr. kissós) był atrybutem bogiń i bogów, których ołtarze sąsiadowały z ołtarzami Dionizosa: Apollo Kisseus i Atena Kissaia. Mitycznym uosobieniem bluszczu był teŜ młodzieńczy Kissós z orszaku Dionizosa, słynny skoczek, który zabił się w czasie jednego ze skoków i został przemieniony w bluszcz. Bluszcz trzymano z dala od ołtarzy Hery, która go nienawidziła. Gdy Antioch przeprowadzał hellenizację Izraela, „przymuszono śydów do chodzenia w wieńcach bluszczowych na cześć Bachusa" (2 Ks. Machabejska 6,7). Bluszcz — afrodyzjak, wzmacniacz trunku. W staroŜ. Grecji Ŝuty w czasie orgii dio- nizyjskich; w śrdw. mieszany z napojami alkoholowymi dla dodania im mocy; do dziś w Trinity College w Oxfordzie warzy się piwo bluszczowe; krzewu a. wieńca bluszczowego uŜywa się w Brytanii zamiast szyldu

gospody, winiarni, składu win, co oznacza, Ŝe odbywa się tam wyszynk a. sprzedaŜ win; stąd przysłowie ang.: Dobre wino nie po- trzebuje krzaka. UwaŜano, Ŝe bluszcz ma własność rozdzielania wody od wina, zmie- szanych w naczyniu. Bluszcz — miłość, przywiązanie, przyjaźń, płodność; u Greków młodej parze dawano gałązkę bluszczu symbolizującą wierność w miłości a. potomstwo. „Śpij, ja cię w moje ramiona obejmę (...). Tak bluszcz dziewiczy szorstkie konary więzu opierścienia" (Sen nocy letniej 4, l Szekspira, tł. S. Koźmiana). Bluszcz — zły omen; zabójczy pasoŜyt, za- bija to, co Ŝywe; niewdzięcznik duszący w śmiertelnym uścisku roślinę, która mu dała oparcie. „(Antonio) był bluszczem, który skrył mój pień ksiąŜęcy, jego zieloność wyssał" (Burza 1,2 Szekspira, tł. L. UIricha). Bluszcz oplata to, co martwe. „Tam, gdzie Ŝycie juŜ zgasło w popiele, bluszcz pnie się. — Dziwne, dziwne to ziele! (...) Tuczy się stary bluszcz jadłem ruin (...), gdyŜ najdumniejszy twór ludzki w końcu dla bluszczu jest tylko strawą" (Klub Pickwicka rozdz. 6 Dickensa, tl. Wilama Horzycy). Bluszcz — nieśmiertelność; kwiat pogrze- bowy, jako emblemat nieśmiertelności często wieńczył trupią czaszkę w malarskich mar- twych naturach. Bluszcz — ambicja, pilność, pracowitość (w pięciu się w górę); mimo to kwiat najmniej chętnie odwiedzany przez pszczoły (a prawo- ślaz lekarski — najchętniej). Bluszcz — trwała, przyczepna, wierna pa- mięć, równieŜ o zmarłych, co wyraŜają ornamenty bluszczowe na nagrobkach. Bluszcz w chrześcijaństwie — przywiązanie, dozgonne uczucie, śmierć; w śrdw. — Ŝycie, radość Ŝycia; wieczność, błogość Raju. Bluszcz jest emblematem Ŝeńskości, wyra- Ŝającym potrzebę opieki, oparcia, „wiecznie kobiecego" przytulania się, przywierania, skłaniania głowy na pierś, zawisania u szyi. W staroŜ. Grecji uŜywano bluszczu przeciw chorobom kobiecym. Przysłowia: Bluszcz wiązu się czepia; Wije się jak bluszcz wokół drzewa. Just like the ivy I'l! cling to you ang. 'przylgnę do ciebie jak bluszcz' — tytuł pieśni A. J. Millsa. „Bluszcz" — jedno z najstarszych pism kobiecych, tygodnik ukazujący się w latach 1865—1939 w Warszawie. Bluszczowość — szukanie w kimś oparcia, chwiejność, niesamodzielność. bezradność. Gałązka bluszczu — tęsknota. Bluszcz — godło poezji lirycznej, tak jak wawrzyn — bohaterskiej, a mirt — buko-licznej. Bluszcz — piękna młodość, zob. Mirt. W heraldyce: mocna, niezłomna przyjaźń; dozgonna miłość. W astrologii: wiąŜe się z Saturnem. Wjęzyku kwiatów: Umieram tam,gdzie się uczepię. Gałązka bluszczu: Chcę się podobać. BŁĘKIT (Niebieski, Szafirowy, Modry, La- zurowy, Siny, Granatowy) Błękit jest symbolem nieba, niebiańskości, siedziby bogów, (nieziemskiego) spokoju, uduchowienia; wiary, poboŜności, harmonii duszy; czarów; nieskończoności, ogromu; trwałości, wieczności; stałości; czasu i prze- strzeni; fal morskich, wilgoci; powietrza; KsięŜyca; światła wiedzy, prawdy, filozofii (dawne togi filozofów); rozwagi; złudzenia; podświadomości (w przeciwieństwie do czer- wieni — świadomości); kontemplacji; szczęś- cia, miłości, czułości; niewinności; wierności; tęsknoty; szczerości; odwagi; młodości; pogody ducha; chwały; nadziei; sprawiedliwości; wolności; zachowawczości, arystokracji; chłodu, zimna; bezlitosnej sprawiedliwości, okrucieństwa; rozpaczy; zniszczenia; niesta- łości (jak zmienne niebo lub morze); zob. teŜ Barwa. Błękitne niebo uwaŜano w staroŜytności za twardą, kryształową czaszę, stąd błękit wyobraŜa trwałość, wierność, niebiańskość, boskość. „Słowem Pańskim niebiosa są utwierdzone" (Psalm 32 6). „I ujrzeli Boga Izraelowego: pod nogami jego jakby twór z płyt szafirowych, błękitny jak samo niebo" (Ex. 24,10). „Bóg jako wielki widz siedzi w błękicie" (Beniowski 7,179 Słowackiego). U staroŜytnych Egipcjan — kolor prawdy, nieśmiertelności (mumie malowano na nie- biesko), boskości niebiańskiej (wizerunki bogów nieba malowano barwą błękitną). Atrybut bogów nieba — Ammona, Ozyrysa, Zeusa, Ateny, Odyna; wiąŜe się równieŜ z bóstwami księŜycowymi, jak Hathor, Izyda, Demeter; jak Artemida i inne dziewicze bo- ginie. Niebieskofioletowa (hiacyntowa) szata kapłanów i królów Izraela wyraŜała związek z wolą NajwyŜszego. Błękit barwą MojŜesza, dwu kamiennych tablic dziesięciorga przy-

kazań, Urim i Thummim (wielokrotnie wspo- mniane w Biblii tajemnicze przedmioty noszone przez arcykapłanów; Ex. 28,30; Lev. 8,8 itd.); barwa symbolizująca Trójcę Sw. Błękitna odzieŜ — kontemplacja, poboŜność, szczerość (szata anioła), wierność i wiara. Białoniebieska szata Madonny, reprezentująca dziewiczość i niepokalanie, zastępuje od XV w. w plastyce szatę ciemnopurpurową. bizantyjski atrybut godności królewskiej. Błękit uwaŜa się na Wschodzie za barwę chroniącą przed „złym okiem" (w staroŜytności rolę tę grała zwykle czerwień). Arabowie wieszają naszyjniki / błękitnych paciorków dzieciom i osłom, aby uchronić je od ,,złego oka". W Europie do niedawna niemowlęta płci męskiej odziewano w kolory błękitne (a dziewczynki w róŜowe), mające je bronić przed nieŜyczliwą wróŜką lub sąsiadką. Błękit jako barwa pogodnego nieba, oddali, wody, uchodzi za kolor chłodny, niematerialny, nierealny, fantastyczny, wiąŜący się z zimnem i okrucieństwem stali, a takŜe z marzeniem sennym (w dzień: nocnemu odpowiada ciemny granat), z. zadumą. ,.Po niebie i po lesie, po łąk zielonych łanie, przejrzyste, zwiewne idzie błękitne zadumanie" [W lesie 17—20 Kazimierza Tetmajera). Lazur — wieczność boska i nieśmiertelność ludzka; stąd jest barwą Ŝałobną, uŜywaną w wielu krajach na pokrycie trumien młodo zmarłych osób. Niebieska pończocha — przen. tron. pedantka, literatka; nazwa nadawana w XVIII w. we Francji (fr. bas bieu) klubom pań zajmujących się nauką i literaturą z udziałem nielicznych panów, którzy zaznaczali swą wzgardę dla konwenansu noszeniem niebieskich wełnianych pończoch zamiast czarnych jedwabnych. Sinobrody — okrutny zabójca sześciu Ŝon z bajki Charlesa Perraulta. Ludzie lubiący błękit mają jakoby być konserwatystami, introwertykami, trzeźwi, uparci i umiejący dorabiać się majątku. W heraldyce: lazur oznacza czystość, po- korę. lojalność, wierność, dobrą sławę, rze- telność; linie poziome. Metal — cyna. Kamień — szafir, turkus, topaz. lazuryt, diament, turmalin. Planeta — Jowisz, Wenus. W muzyce: nuta G naturalna. Błękitna krew zob. Krew. Błękitny kwiat zob. Kwiat. Błękitny ptak zob. Ptak. BOCIAN Bocian symbolizuje wędrówkę; wiosnę: zwia- stuna szczęścia, dobrą wróŜbę; płodność, urodzajność; macierzyństwo; wierność mał- Ŝeńską; cudzołóstwo; wdzięczność, posłu- szeństwo. uczucia synowskie, szczęście do- mowe; narodziny dziecka; obronę przed po- Ŝarem; spokój; uprzejmość; łaskę; czystość. „czyściświata"; mądrość, czujność, spryt; długowieczność; zmartwychwstanie; zapał religijny; pychę, wyniosłość, moralizowanie; por. śuraw. Bocian — wędrówka. W staroŜytności obserwowano przeloty bocianów nie wiedząc, skąd przybywają nad Bliski Wschód i basen śródziemnomorski, a często — dokąd zmierzają. ,,Nawet bocian w przestworzach zna swój czas" (Jeremiasz 8,7). ,,Dzisiaj na wielkim morzu obłąkany (...) widziałem lotne w powietrzu bociany długim szeregiem" {Hymn. [Smutno mi. BoŜe...] 19—22 Słowackiego). ,,Siadł, zaklekotał, zwiesił dziób duŜy i zamknął powaŜnie oko. Snadź syn litewski marzy głęboko o swej zamorskiej podróŜy" (Gawęda o bocianie I, 6—9 Ludwika Kondratowicza). Bocian — psychopomp (odprowadzający dusze zmarłych), gdyŜ Ŝywi się m. in. stwo- rzeniami Ŝyjącymi w glebie, a więc naleŜącymi do świata podziemnego, do dziedziny zmarłych. Bocian —spryt. W bajce Ezopa Lis i Bocian lis zaprasza bociana na obiad, ale podaje mu jedzenie na płaskim talerzu; z kolei bocian zaprasza lisa i, wet za wet, częstuje go z butelki o długiej szyjce. Bocian — dobra wróŜba. W staroŜ. Tesalii za zabicie bociana groziła taka sama kara jak za zabicie człowieka. Gniazdo bocianie na słomianym dachu a. na rusztowaniu, na kole od wozu, według opinii ludu przynosi szczęście domowi. U niego bocian się gnieździ — sprzyja mu szczęście. Bocian — płodność, urodzajność. Okres gniazdowania — lato, deszcze; ulubione miej- sce — bagna, błota, stawy; ulubione poŜy- wienie — owady. „Pora dla winnic sadzenia najlepsza, gdy z wiosny rumieńcem biały przybywa ptak, ów postrach gadów ośli-

złych" (Georgiki 1, 320 i nast. Wergiliusza, tł. Z. Abramowiczówna). Według bajki uświadamiającej dzieci o ich przyjściu na świat, bocian przylatuje z niemowlęciem nad dom i wrzuca je przez komin do mieszkania. Długi dziób — fallus, komin — vulva. (Do czasów 2. wojny świat, wołano w Polsce na pociągi wiozące z miasta męŜów pod koniec tygodnia do Ŝon na „letnie mieszkanie" — „Kominiarze!"). Według folklorystycznej legendy bociany wrzucają dobrym ludziom przez kominy klejnoty i złote monety. Inni zaś twierdzili, Ŝe od samego spojrzenia bociana moŜna zajść w ciąŜę. Bocian — przeciwieństwo węŜa i Ŝaby, ptak antydiabelski, nieprzyjaciel zła, symbol Chry- stusa; por. wyŜej cytat z Georgik Wergiliusza. Bocian — spokój i szczęście domowe, wierność małŜeńska, wdzięczność, czystość (tj. oczyszczanie gniazda z robactwa i odchodów). Ptak poświęcony przez Rzymian Junonie, opiekunce małŜeństwa i macierzyństwa. Według legend ludowych bociany gromadnie karzą wiarołomne samice, przed odlotem egzaminują komisyjnie z umiejętności lotu młode, niedoświadczone ptaki, wyrzucają jaja i pisklęta z gniazda, gdy zbliŜa się okres głodu (w rzeczywistości wyrzucają osobniki chore, nienormalne a. opadnięte przez pasoŜyty). Dokoła Wojtek — bocian, zwany pospolicie Wojtkiem, krąŜy ustawicznie nad swoim gniazdem; przen. o czymś, co się nieustannie powtarza, w koło Macieju. Bocian — posłuszeństwo. Według wierzeń ludu bocianięta nie opuszczają gniazda bez pozwolenia matki. „Jak się poderwać chce bocianek młody z gniazda i nie śmie, i sam sobą trwoŜy" (Boska Komedia, Czyściec 25, 10 Dantego, tł. E. Po-rębowicza). Bocian — miłość synowska (tac. pietas). Według poglądów antycznych i według śrdw. bestiariuszy bociany karmią swych starych, zniedołęŜniałych rodziców i dbają o czystość ich gniazd. Prawo rzymskie zobowiązujące dzieci do utrzymywania starych rodziców nazywało się dlatego prawem bocianim, łac. lex ciconaria. W plastyce Odrodzenia i baroku bocian występuje jako emblemat uczuć synowskich. Bocian — wyniosłość, zarozumiałość, pycha. Ptak zadziera głowę, po czym dostoj nie muska sobie pióra. W mit. gr. Anty-gona córka króla Troi, Laomedona, chwaliła się, Ŝe jest piękniejsza od Hery a. Ŝe ma od niej piękniejsze włosy; za karę bogini zmieniła ją w bociana, poŜeracza węŜów, a. jej włosy w węŜe (Metamorfozy 6, 93—5 Owidiusza). Bocian — czujność. Sypia stojąc na jednej nodze, więc jakby gotów w kaŜdej chwili do zerwania się do lotu (naprawdę jest to postawa wypoczynkowa: dzięki specjalnej budowie stawu piętowego mięśnie nogi nie pracują wtedy i nie męczą się). Bocian — mądrość, kontemplacja. Stanie nieruchomo sprawia wraŜenie medytacji, filozofowania. „Stoi z dala zamyślony bocian. (...) duma o robaczku, o węŜu... i o człowieku" (A Dorio de Phrygium 39— 42 Norwida). W alegorii ,,Wielka Mądrość" przedstawiono w plastyce dwa bociany fruwające naprzeciw siebie wewnątrz koła utworzonego z węŜa. Bocian — „czyściświat", czyszczący świat (z owadów, gadów); kaznodzieja, morali-zator. Albom ja bocian, Ŝebym świat czyścił? Bocian w tradycji chrzęść. — egzaltacja religijna. Budowniczy gniazd na szczytach wieŜ (kościelnych). Mistyczny znak X a. krzyŜ św. Andrzeja utworzony z otwartego dzioba i skrzyŜowanych nóg. Bocian — długowieczność. Lud przypisuje mu b. długi Ŝywot, a na Dalekim Wschodzie nawet nieśmiertelność. Bocian — zmartwychwstanie, bo przylatuje wiosną, kiedy cała natura budzi się do nowego Ŝycia. Bocian — wiosna. „Bo juŜ bocian przyleciał (...) i rozpiął skrzydła białe, wczesny sztandar wiosny" (Pan Tadeusz 11, 23—4 Mickiewicza). Bocian — ochrona przed poŜarami, wg wierzeń ludu. ,,PowaŜny bocianie, polskich słomianych strzech święty Florianie" (Ptactwo w czas wojny 68—9 Leopolda Staffa); św. Florian zob. Ogień. ,,Bociany, wiejskiej strzechy gospodarze" (Pieśń o ziemi. Wstęp. Na jesieni 49—50 Wincentego Pola). BRAMA Symbolika bramy zgodna jest w większości wypadków z symboliką drzwi (zob. Drzwi): przejście z jednego stanu w drugi;

Ŝeńskość, genitalia kobiece; narodziny; od- rodzenie; potęga, fortyfikacja; sprawiedliwość; chwała; wojna; cierpienie; stan między Ŝyciem a śmiercią, dobrem a ztem. Brama miejska, w nocy zamknięta, w dzień w czasach antycznych pełna Ŝycia, była lokalnym rynkiem, agorą, forum, miejscem spotkań (przyciągających takŜe pijaków, nierobów, włóczęgów i złodziei), handlu, publicznych obwieszczeń, często posiedzeń sądów: „PowaŜany jest mąŜ (dzielnej niewiasty) w bramach, gdy zasiada w radzie starszych kraju" (Ks. Przypowieści 31, 25). Bramy Jerozolimy reprezentują jako pars pro toto (tac. 'część zamiast całości') całe miasto: ,,Bramy Syjonu miłuje Pan nad wszystkie siedziby Jakuba" (Psalm 86 2). Było ich dwanaście: brama Doliny, Gnojowa, Źródła, Stara, Końska, Wschodnia, Sądowa, Wodna, Efraima, Rybna, Trzody i StraŜy. Według Apokalipsy mury niebieskiego, nowego Jeruzalem będą miały równieŜ dwanaście bram, kaŜda z jednej perły, a zawsze otwarte (bo nie będzie juŜ nocy), ,,a na bramach — dwunastu aniołów i imiona dwunastu pokoleń izraelskich" (21,12). RównieŜ niektóre inne miasta charakteryzowano liczbą bram w ich murach: stu-bramne Teby egipskie (wg Homera) odróŜniamy od siedmiobramnych Teb greckich, stolicy Beocji (w dramacie Ajschy-losa Siedmiu przeciw Tebom kaŜdy z siedmiu bohaterów atakował jedną bramę). Brama — miejsce obronne, szczególnie ufortyfikowane (jako punkt najsłabszego oporu w murze miejskim). Miasto uwaŜano za zdobyte, gdy bramy miejskie wpadły w ręce wroga, stąd były takŜe symbolem siły, potęgi: ,,Niech posiędzie potomstwo twoje bramy nieprzyjaciół swoich", mówi Laban na poŜegnanie do siostry swojej, Rebeki (Gen. 24, 60). Okrzyk przeraŜonych Rzymian po zwycięstwie Kartagińczyków pod Kannami w 216 p.n.e.: Hannibal ad portas! (łac. 'Hannibal u bram!') stał się przysłowiowym wyrazem niebezpieczeństwa zagraŜającego krajowi. Synonimem takiej groźby stała się trojańska Brama Skajska (gr. skala 'lewa, niepomyślna; zachodnia'), którą uszkodzono, aby wprowadzić drewnianego konia Greków; przez bramę tę wpuścili wojska Achajów rycerze, którzy wyszli z wnętrza konia trojańskiego. Bramy triumfalne (łuki triumfalne), na których zwykle wyobraŜano w reliefie sceny sukcesów wojennych, stawiano dla uczczenia zwycięstwa. Najbardziej znane to: łuk Tytusa, Konstantyna i Septymiusza Sewera w Rzymie, Arc de 1'Etoile w ParyŜu. Powszechny jest teŜ ludowy obyczaj witania waŜnych i miłych gości bramami z gałęzi, zieleni, kwiatów i wstąŜek. Brama — chwała odnowionego Syjonu. ,,Nazwiesz swe mury zbawieniem, a swoje bramy chwałą" (Izajasz 50, 18). Brama do niebios: Betel, gdzie biblijny Jakub zobaczył we śnie drabinę i aniołów. „O jak straszne jest to miejsce! Nie jest to nic innego, tylko dom boŜy i brama niebieska" (Gen. 28, 17). Alegoria biblijna: „Wchodźcie przez ciasną bramę, bo szeroka wiedzie na zatracenie, a ciasna — do Ŝycia" (Ew. wg Mat. 7, 13—14). Przez bramę sprawiedliwości dochodzi się do Boga sprawiedliwego: „Otwórzcie mi bramy sprawiedliwości! Wszedłszy w nie będę Pana wysławiał" (Psalm 117 19). Brama jest dla śydów takŜe emblematem wygnania Adama i Ewy z raju, atrybutem proroka Ezechiela. Ludy Bliskiego Wschodu wyobraŜały sobie istnienie, prócz bram do niebios, do widomego, materialnego nieboskłonu, takŜe bram do świata podziemnego, ukrytych zazwyczaj w głębokich pieczarach, rozpadlinach itp. Ezechiasz, król judzki, pisze: „Ja rzekłem: w połowie dni moich pójdę do bram otchłani; szukałem ostatka dni moich" (Izajasz 38, 9—10). Do słów tych nawiązują słynne wersety Boskiej Komedii Dantego: „W połowie drogi ludzkiego Ŝywota (...) w głębi ciemnego znalazłem się lasu (Piekło l, l—3) oraz: „»Ty, który wchodzisz, Ŝegnaj się z nadzieją", na odrzwiach bramy ten napis się czyta" (3, 9—10, tł. E. Porębowicza). Wrota Piekieł (fr. La Parte de 1'Enfer) niedokończona rzeźba (1880—1917, Muzeum Rodina w Filadelfii) Augusta Rodina. Babilońsko-- asyryjska bogini Isztar zstępuje do świata podziemi i przechodzi przez siedem bram; zob. Zasłona. Zamknięta brama — utrapienie, strach, zakaz, niegościnność, obrona, wojna; Ŝydowski symbol końca modlitwy; w symbolice chrześcijańskiej: dziewictwo, Maria (por. tac. hortus conclusus 'zamknięty

ogród'). Niepokalane Poczęcie, co opiera się na słowach Boga skierowanych do Ezechiela (44,2): „Ta brama (wschodnia) zamknięta będzie, i mąŜ nie wejdzie przez nią, bo Pan, Bóg izraelski, wszedł przez nią, i będzie zamknięta dla księcia". Brama otwarta — gościnność. ,,Brama na wciąŜ otwarta przechodniom ogłasza, Ŝe gościnna i wszystkich w gościnę zaprasza" (Pan Tadeusz l, 39—40, Mickiewicza). Przejezdna brama to serce kobieciarza: Kasztelanowa mówi do Amelii o Mazepie: ,,Serce jego otwarte jak przejezdna brama: jedna wjeŜdŜa, a druga wyjeŜdŜa za wrota" (Mazepa 1,3, 89, 90 Słowackiego). Bramy do snów. W Odysei Homera Pe- nelopa mówi do Odyssa: „Dwie są bramy zwiewnych snów: jedna z rogu, druga z kości słoniowej; te, które przechodzą przez kość słoniową niosą czcze słowa, drugie wróŜą prawdę" (19, 562, wg tł. J. Pa-randowskiego). Brama z kolumnami po obu stronach 7ob. Kolumna. Brama Słońca — strefa międzyzwrotni-kowa. Bramami nazywa się niektóre cieśniny wodne (np. Brama Łez, arab. Bab el-Man-deb, między Afryką i Półwyspom Arabskim: śelazna Brama albo śelazne Wrota — przełom Dunaju między Karpatami a Bałkanem) i przełęcze górskie (np. Brama Morawska między Górami Oderskimi a Beskidem Śląskim). BRĄZ Brąz (barwa brązowa) jest symbolem ziemi, gleby, gliny; jałowości (brunatna, rdzawa barwa jałowej pustyni w przeciwieństwie do urodzajnego czarnoziemu); jesieni. uwiędłego liścia; smutku, melancholii, rezygnacji; skromności; bierności, zachowawczości; troski; stanu zakonnego, pokory, skruchy; ubóstwa; prostoty; spokoju, spokojnego tła; zaufania; praktyczności; ekskrementów. Brąz — jesień. „Przyćmiony mosiądz i brąz października: bezduszne złoto poŜółkłych jesionów (...), brzozowych liści bursztyn opłakany (...) ronią wśród liści milczącego spadu (...) muzykę brązu, mo siądzu i miedzi" (Elegia konające] jesieni 21— 29 L. Staffa). Brąz, jako barwa brunatnych koszul hitle- rowskich bojówek partyjnych Sturm-Abtei- lungen (SA), łączy się z hitlerowskim fa- szyzmem (barwa ekskrementów, wybrana, być moŜe, w związku z kompleksem analnym). Brąz w róŜnych odcieniach i o róŜnych nazwach jako maści koni i barwy ubiorów (w staroŜytności i średniowieczu barwa Ŝałoby). „Konik cisawy niewielkiego wzrostu, szabla okuta po prostu" (Piosenka litewska o koniu Kiejstuta 5—6 Mickiewicza). „KsiąŜę, tyś się wczoraj palił do mojego kasztanka i gniadosza chwalił" (Pan Tadeusz 6, 204—5, Mickiewicza). „Hrabia siedział na dzielnym koniu, w czarnym stroju; na sukni orzechowy płaszcz włoskiego kroju" (Pan Tadeusz 7, 517—518 Mickiewicza). „Anglik, oryginał, (...) wiecznie w spodniach nankinowych i w tabaczkowym fraku ubrany" (List do matki z 23 VIII 1833 Słowackiego). BRODA Broda w wielu kulturach jest symbolem męskiej siły, odwagi, mądrości, godności, powagi, rangi, honoru (por. Włosy). MęŜczyzna moŜe się na nią zaklinać składając przysięgę, dając porękę, zapewnienie (u nas Ŝartobliwe: Klnę się na brodę Mahometa!). Broda jest słabym punktem w walce wręcz: Aleksander Wielki kazał się wojsku golić, aby brody Ŝołnierza nie po- chwyciła dłoń nieprzyjaciela. Broda bywa oznaką Ŝałoby; podeszłego wieku, doświad- czenia, konserwatyzmu; radykalizmu, rewolucji (zob. Włosy: Barbudos), mody młodzieŜowej. Naczelni bogowie wielu kultów wyobraŜani są z brodami: Indra, Zeus, Po-sejdon; judeo- chrześcijański Jahwe-Bóg Ojciec od ok. 1300 n.e., Chrystus od V w. Zgodnie z ortodoksją chrzęść, broda naleŜy do „wyobraŜenia Boga", dlatego ruscy starowiercy się nie strzygą, a klerowi Kościoła Wschodniego nie wolno obcinać włosów na głowie i brody. Broda — mądrość. W staroŜ. Grecji i Rzymie była atrybutem godności filozofów i retorów. Persjusz, satyryk rzymski z I w. n.e. nazwał Sokratesa magister bar-batus. „Zapuścić sobie brodę mędrca" łac.

sapientem pascere barbam (Satyry 2,3,35 Horacego). „Gdyby broda była gwarancją mądrości, kozioł byłby wart Platona" (epigram Lukiana z Samosat). RównieŜ przysłowia nie szczędzą drwiny: Broda nie czyni filozofa. Broda mądrości nie doda. Włosy brody — promienie słoneczne. W Asyrii, Izraelu, Egipcie władcy i kapłani zdobili, zaplatali, kunsztownie fryzowali swe potęŜne brody, farbowali je na Ŝółto lub pomarańczowo henną (barwą słoneczną), przetykali złotą nicią lub przywdziewali brody sztuczne umocowane na wstąŜce związanej na czubku głowy (moda istniejąca od ok. 3000 do ok. 1580 p.n.e.). Kobiety (i gotowąsych młodzieniaszków) na tronie, wyróŜniających się męskimi zaletami, odwagą i mądrością, wyobraŜano w plastyce z brodami. Praojciec Adam, prorocy wielu wiar, królowie, arystokraci i dygnitarze tradycyjnie przedstawiani byli z brodą. Brodaty — przydomek niektórych władców, np.: cesarz bizantyjski Konstantyn IV Pogonatus (668—685; od gr. ptgm 'broda'), ksiąŜę polski Henryk I (1232—38), Fryderyk I Barbarossa ('rudobrody'), król duński Sven I Gabelbart ('widłobrody', ok. 986—1014). Broda — starość. Dowcip z brodą — stary jak świat. Cienka i gruba broda. Wg Talmudu babilońskiego (Sanhedrin, fol. lOOb) mąŜ o cienkiej brodzie jest chytry, a o grubej — głupi. Broda — dzikość, barbarzyństwo, zacofanie. „Gdy pióro z piórem pójdzie w rozumne zawody, zniknie dzikość, opadną zabobonne brody" (Do Kajetana Węgierskiego 25—6 Józefa Wybickiego). Piotr I rzekł: „Rosyję zeuropejczyć mogę, obetnę suknie i ogolę brody" (Dziady cz. III, Ustęp, Przegląd wojska 197—8 Mickiewicza). O zbójcach: ,,Brody ich długie, kręcone wąsiska, wzrok dziki" (Powrót taty 37 Mickiewicza). Kolory bród: złoty — promienie Słońca; niebieski — zło (Sinobrody); rudy — zdrada (w średniowieczu przedstawiano Kaina i Judasza z czerwoną brodą i czupryną); siwy — promienie KsięŜyca, powaga, doświadczenie, godność, starość. Przysłowia: Kto ma białą brodę, ten nie chodzi po wodę, tj. starego trzeba szanować i oszczędzać. Arabskie: Gdy broda siwa, rozmowa milsza bywa. Obyczaj barwienia bród wyśmiewany we Śnie nocy letniej Szekspira. Spodek: „Ale w jakiejŜe brodzie będzie mi wystąpić najstosowniej? (...) Przywdzieję brodę albo słomianego koloru, albo brudnopomarańczową, albo ja-skrawopurpurową, albo doskonale Ŝółtą jak złoto" (1,2, tł. S. Koźmiana). Obcinanie bród — pohańbienie, kara, pokuta, Ŝałoba; niewola. Dowiedziawszy się o zburzeniu Jerozolimy przyszło „osiemdziesięciu męŜów ogoliwszy brody i podarłszy szaty, i brudni", aby na gruzach świątyni złoŜyć ofiary (Jeremiasz 41,5). Gdy Hanon ogolił połowę brody sługom Dawida, „męŜowie owi byli zelŜeni sromotnie bardzo, i rozkazał im Dawid: Mieszkajcie w Jerychu aŜ odrośnie broda wasza, a wtedy się wróćcie" (2. Ks. Król. 10,5). Broda brudna i zaniedbana była oznaką obłędu (l. Ks. Król. 21,13). Osmalić komuś brodę — uczynić afront, ubliŜyć, dać się we znaki, zrobić psikusa. ,,Osmaliłem brodę króla hiszpańskiego" — powiedział Sir Francis Drakę po zniszczeniu okrętów hiszp. w śmiałym napadzie na port Kadyks (1587). Pociągnąć kogoś za brodę — zniewaŜyć. „Złośliwi chłopcy skubią ci brodę" (Satyry 1,3 133 Horacego). Pluć sobie w brodę — robić sobie gorzkie wyrzuty, Ŝałować utraconej okazji. Zadrzeć brodę — umrzeć. BROŃ (OręŜ) Broń symbolizuje władzę, pokój, sprawied- liwość; stracenie skazańca; potęgę, butę, groźbę, zemstę; konflikt, wojnę, wroga; zdecydowanie; atak; obronę; rzeź, wściekłość, brutalność; przebiegłość; braterstwo; strach; śmierć; łupy wojenne; zniszczenie, nieszczęście. Zob. Łuk i strzały,. Maczuga, Miecz, Młot, NóŜ, Tarcza, Topór, Trójząb, Włócznia. Broń niechybna bogów i bohaterów, zazw. wykuta przez boskich kowali — zjawiska przyrody: błyskawica — strzała, chmura — tarcza, grzmot — podwójny topór, burza — wóz wojenny, Ŝar słoneczny — pęk strzał itd. Broń bohaterów i bogów przeciw smokom i innym potworom — uwznioślenie