Spis treści
Słowo wstępne XI
CZĘŚĆ PIP:RWSZA
Starożytność
Wstęp 3
Podziały filozofii greckiej 6
Źródła do dziejów filozofii greckiej . . 6
O k r e s p r e s o k r a t e j s k i
I. Szkoła w Milecie 13
1. TaleszMiletu 13
2. Anaksymander 15
3. Anaksymenes 16
II. Religia grecka i orfizm 18
III. Pitagoras 20
IV. Ksenofanes z Kolofonu 24
V. Heraklit z Efezu 26
VI. Parmenides z Elei 30
VII. Alkmajon z Krotonu 32
VIII. Empedokles z Akragas 33
/ IX. Anaksagoras z Klazomenai 38
X. Szkoła pitagorejska 41
XI. Młodsi eleaci 44
1. Zenon z Elei 44
2. Melissos z Samos 46
XII. Filozofowie eklektyczni 47
XIII. Atomizm 49
1. Leukippos 49
2. Demokryt z Abdery 51
XIV. Rysy ogólne
okresu presokratejskiego 54
K l a s y c z n y o k r e s
filozofii greckiej
I. Charakterystyka epoki 59
II. Sofiści 60
1. Protagoras 62
2. Gorgiasz z Leontinoi 64
3. Inni sofiści 65
III. Wiek IV 66
IV Sokrates 67
V. Szkoły sokratyczne 74
1. Szkoła megarejska 74
2. Szkoła elidzko-eretryjska 75
3. Cynicy 75
4. Cyrenaicy 79
VI. Dzieje platonizmu 83
1. Platon 83
2. Akademia Platońska 126
VII. Arystoteles 129
VIII. Wczesny Perypat 152
O k r e s h e l l e n i s t y c z n y
I. Tło historyczne epoki 157
II. Stoicyzm 159
III. Epikureizm 168
IV. Bion z Borystenes i diatryba 179
V. Sceptycyzm 180
1. Pirron z Elidy 181
2. Tymon z Fliuntu 182
3. Aryston z Chios 183
VI. Średnia Akademia 184
1. Arkezylaos z Pitane 184
2. Karneades z Cyreny 185
VII. Średnia Stoa 187
1. Panajtios z Rodos 187
2. Posejdonios z Apamei 188
VIII. Epikureizm rzymski 192
1. Filodem z Gadary 192
IX. Eklektyzm w Akademii w I wieku
przed Chrystusem 194
1. Filon z Laryssy i Antioch
z Askalonu 194
2. Marek Terencjusz Warron 195
3. Marek Tulliusz Cyceron 195
Spis treści VI
Filozofia o k r e s u
C e s a r s t w a R z y m s k i e g o
I. Tło ogólne dwu pierwszych wieków
po Chrystusie 199
II. Stoicyzm rzymski 201
1. Lucjusz Anneusz Seneka 202
2. Epiktet 203
3. Marek Aureliusz 204
III. Cynizm w II wieku 206
IV. Epikureizm w II wieku 208
V. Sceptycyzm jako młodszy pirronizm 209
1. Ainezydemos z Knossos 209
2. Agryppa 210
3. Sekstus Empiryk 211
VI. Synkretyzm żydowski 213
1. Filon z Aleksandrii 214
VII. Neopitagoreizm 217
VIII. Średni platonizm 219
1. Plutarch z Cheronei 220
2. Inni przedstawiciele średniego
platonizmu 221
IX. Arystotelizm 223
1. Aleksander z Afrodyzji 224
2. Inni arystotelicy 225
X. Neoplatonizm 227
1. Plotyn 228
2. Neoplatonizm a ówczesne
życie religijne 232
3. Szkoła aleksandryjsko-rzymska
po Plotynie 233
4. Szkoła syryjska 234
5. Szkoła pergameńska 236
6. Szkoła ateńska 236
7. Szkoła aleksandryjska 239
XI. Gnoza 241
CZĘŚĆ DRUGA
Ojcowie Kościoła
I. Początki filozofii chrześcijańskiej . . 251
1. Pierwsze pisma chrześcijańskie . 251
2. Zagadnienie Boga 253
3. Nauka o Logosie 255
4. Mądrość i rozum 256
II. Patrystyka 259
III. Św. Justyn Męczennik 261
IVTacjan 271
V. Atenagoras i inni apologeci 275
VI. Szkoła Aleksandryjska 279
1. Klemens Aleksandryjski 279
2. Orygenes 287
A. Bóg 291
B. Stworzenia 295
C. Kres wszechrzeczy 303
VII. Ojcowie kapadoccy 305
1. Św. Grzegorz z Nazjanzu 307
2. Św. Bazyli Wielki 311
3. Św. Grzegorz z Nyssy 315
4. Nemezjusz z Emezy 324
5. Eneasz z Gazy 329
VIII. Patrystyka Zachodnia 331
1. Tertulian 331
2. Arnobiusz 336
3. Laktancjusz 336
IX. Św. Augustyn 338
A. Istnienie Boga i wiara 339
B. Poznanie 344
C. Stworzenia 348
D. Człowiek 351
E. Etyka 354
F. Państwo boże 358
X. Wschód w V-VI wieku 362
1. Pseudo-Dionizy Areopagita . . . . 362
A. Bóg 363
B. Hierarchia 367
C. Mistyka 369
2. Św. Maksym z Chryzopolis
(Wyznawca) 371
3. Neoplatonicy i arystotelicy 372
4. Św. Jan z Damaszku 373
XI. Zachód V-VI wieku 379
XII. Benedyktyni 390
1. Kasjodor 390
2. Grzegorz I Wielki 391
3. Beda Venerabilis (Czcigodny) . . 393
Spis treści VII
CZĘŚĆ TRZECIA
Średniowiecze
r, I. Wstęp 397
1. N o w e poglądy na filozofię
średniowieczną 398 /
2. Charakterystyka średniowiecznego
życia umysłowego 398
II. Odrodzenie karolińskie 402
1. Alkuin 404
2. Hraban Maur 406
3. Uczniowie Hrabana 407
III. Jan Szkot Eriugena 409
A. Podział i rozbiór
(dmisio-analysis) 411
B. System poznania
w O podziale natury 412
C. Hierarchia nauk czyli sztuk
wyzwolonych (ordo artium) 412
D. Bóg i podział natury
(dwisio naturae) 413
E. Podział natury
(dwisio naturae) 414
F. Objawianie się Boga
w stworzeniu 417
G. Człowiek i powrót rzeczy
do Boga 419
IV. Myśliciele X wieku 425
1. Spór o przeznaczenie i wolność . 427
2. Kontrowersje eucharystyczne . . . 427
3. Zwolennicy i przeciwnicy
dialektyki 429
4. Piotr Damiani 430
V. Anzelm z Canterbury 433
1. Wiara i rozum 435
2. Prawdy 438
3. Bóg 441
4. Świat 449
VI. Spór o uniwersalia 454
( VII. Podstawy życia intelektualnego
wczesnego średniowiecza . . . -. 460
1. Szkoły 460
2. „Biblioteka" filozoficzna
wczesnego średniowiecza 465
A. Teksty źródłowe -
filozofowie łacińscy 466
B. Ojcowie Kościoła (Sanctt) . . . . 467
C. Pisma arabskie: muzułmańskie
i żydowskie 467
VIII. Poglądy kosmologiczne
wczesnego średniowiecza 469
IX. Piotr Abelard 473
X. Szkoła w Chartres 486
1. Bernard z Chartres 486
2. Gilbert z la Porrće 488
3. Uczniowie Gilberta 490
4. Teodoryk z Chartres 492
5. Clarenbald z Arras 495
6. Bernard Silvestris 496
7. Wilhelm z Conches 497
XI. Jan z Salisbury 499
XII. Realiści i antyrealiści 506
1. Walter z Mortagne 506
2. Gauslenus ze Soissons 507
3. Adelard z Bath 507
4. Izaak ze Stella 509
5. Alcher z Clairvaux 510
XIII. Alan z Lille 511
XIV. Naśladowcy Anzelma
z Canterbury 513
1. Szkoła w Laon 514
2. Uczniowie Abelarda 514
3. Piotr Lombard 515
4. Następcy Lombarda 516
XV. Teoretycy prawa 518
XVI. Wiktoryni 520
1. Hugon ze Św. Wiktora 520
A. Nauki 521
B. Bóg 524
C. Człowiek i świat 526
2. Ryszard ze Św. Wiktora 530
XVII. Bernard z Clairvaux 533
XVIII. Joachim z Fiore 539
XIX. Kierunki heretyckie 540
1. Amalryk z Bene 541
2. Dawid z Dinant 543
XX. Myśl bizantyńska 546
XXI. Filozofia arabska 547
1. Awicenna 548
2. Awerroes 550
XXII. Filozofia żydowska 552
1. Awicebron 552
2. Mojżesz Majmonides 552
XXIII. Powstanie uniwersytetów . . . . 554
1. Uniwersytet Paryski 555
Spis treści VIII
A. System nauczania 557
B. Metody dydaktyczne 558
C. Filozoficzna twórczość
literacka 559
XXIV. Nowe przekłady 561
1. Przekłady arabsko-łacińskie . . . . 561
2. Przekłady grecko-łacińskie 561
XXV. Przyjęcie Arystotelesa
przez świat zachodni 565
XXVI. Pierwsi mistrzowie paryscy . . . 567
1. Wilhelm z Auxerre 567
2. Filip Kanclerz 567
3. Wilhelm z Owernii 568
4. Mistrzowie wydziału artiutn . . . . 571
XXVII. Szkoła w Oksfordzie 573
1. Robert Grosseteste 573
A. Świat 575
B. Metafizyka światła 577
2. Późniejsi mistrzowie
oksfordzcy 581
3. Roger Bacon 584
A. Niewiedza 586
B. Twórca systemu 590
C. Scientia experimentalis 594
D. Filozofia moralna 596
XXVIII. Pierwsi mistrzowie
franciszkańscy w Paryżu 599
1. Aleksander z Hales 599
2. Jan z La Rochelle 600
XXIX. Bonawentura 602
A. Mądrość 603
B. Świat i człowiek 605
C.Bóg 610
XXX. Pierwsi mistrzowie
dominikańscy w Paryżu 618
XXXI. Albert Wielki 620
XXXII. Uczniowie Alberta 633
XXXIII. Awerroizm łaciński 635
1. Siger z Brabancji 635
2. Boecjusz z Dacji 640
XXXIV. Tomasz z Akwinu 643
A. Filozofia i teologia 646
B. Bóg 648
C. Świat 662
D. Aniołowie 670
E. Człowiek 673
F. Poznanie 675
G. Działanie 684
XXXV. Mistrzowie dominikańscy
po Tomaszu 704
1. Pierwsi uczniowie 704
2. Robert Kilwardby 705
3. Tomasz Sutton 707
4. Tomiści włoscy 707
XXXVI. Mistrzowie franciszkańscy
po Bonawenturze 710
1. Jan Peckham 710
2. Mateusz z Aquasparta 712
3. Piotr OUvi 714
4. Roger Marston 718
5. Ryszard z Middleton 719
6. Wilhelm z Ware 720
XXXVII. Potępienia i polemiki 722
1. Walka z awerroizmem 722
2. Dyskusja z tomizmem 724
3. Potępienie z 7 marca 1277 roku . 725
XXXVIII. Idzi Rzymianin 729
XXXIX. Świeccy mistrzowie paryscy . 732
1. Gotfryd z Fontaines 732
^ 2. Henryk z Gandawy 734
3. Piotr z Owernii 736
4. Henryk Bate 737
XL. Rajmund Luli 739
XLI. Niemiecka mistyka
spekulatywna 742
1. Teodoryk z Fryburga 742
2. Bertold z Moosburga . 746
3. Mistrz Eckhart 746
XLII. Gonsalvus Hiszpan 756
XLIII. Duns Szkot 757
A. Poznanie 759
B. Bóg 768
C. Człowiek i świat 778
D. Działanie 781
XLIV. Prekursorzy nominalizmu 784
1. Jakub z Metz 786
2. Durand z Sancto Porciano 786
3. Piotr Aureoli 789
4. Henryk z Harclay 795
5. Wilhelm Farinier 796
6. Karmelitanie 796
XLV. Wilhelm Ockham 798
A. Poznanie 799
B. Bóg 807
C. Stworzenia 812
D. Logika 817
Spis treści IX
XLVI. Nominales 819
1. Ockhamizm filozoficzny 820
A. Adam Wodham 820
B. Robert Holkot 821
C. Grzegorz z Rimini 822
D.Jan z Mirecourt 823
E. Mikołaj z Autrecourt 823
F. Ryszard Billingham
i Piotr Brinkei 828
G. Piotr z Ailly 828
H.Gerard Groot 829
I, Jan Gerson 831
2. Ockhamizm przyrodoznawczy . . 834
A. Oksford 834
B. Paryż 836
C. Jan Burydan 837
D.Albert z Saksonii 839
E. Mikołaj Oresme 840
F. Marsyliusz z Inghen 841
G. Henryk Hainbuch i Henryk
z Oyta 842
XLVII. Awerroizm 844
1. Ryszard Fitz-Ralph (Siraph) . . . . 844
2. Jan z Janduno 846
3. Tomasz Wilton 848
4. Awerroiści włoscy 849
5. Marsyliusz z Padwy 852
XLVIII. Tomiści 854
1. Hervaeus Natalis 855
2. Tomiści francuscy 856
3. Mikołaj z Trivet 856
4. Tomiści niemieccy 857
5. Tomiści włoscy 857
6. Tomiści XV wieku 858
XLIX. Szkotyści 861
1. Franciszek z Meyronnes 862
2. Jan z Bassoles 863
3. Landulf Caracciolo 864
4. Franciszek z Marchii 864
5. Wilhelm z Alnwick 865
6. Jan z Ripa 865
7. Piotr.z Kandii 866
8. Walter Chatton 867
9. Walter Burleigh 867
10. Jan Rodington 869
11. Hugolin z Orvieto 870
12. Tomasz Bradwardine 871
13. Jan Wiklif 872
L. Mistycy 875
1. Jan Tauler 875
2* Henryk Suzo 876
3. Jan Ruysbroeck 877
4. Dionizy Kartuz 878
5. Henryk Herp 879
LI. Kres epoki 881
LII. Dante Alighieri 887
LIII. Korzenie renesansu 892
( ^ LIV. Franciszek Petrarka 897
Posłowie 901
1. Zasady edycji 901
2. Dzieje europejskiej filozofii
klasycznej z historiografia
filozofii 904
3. Kwestie metodologiczne 909
A. Pojmowanie
'filozofii chrześcijańskiej' . . . . 909
B. Przedmiot
*filozofii średniowiecznej' . . . 914
C. Metoda badawcza i wątki
'ekumeniczne' 916
Literatura cytowana 921
Wykaz skrótów 932
Summary 933
Indeks osób 937
Spis ilustracji 954
Słowo wstępne
Treść książki, którą oddajemy w ręce Czytelników, wymaga wyjaśnień. Treść tę
stanowią wykłady historii filozofii, jakie prowadziłem w ciągu mojej powojen
nej działalności dydaktycznej. Choć w wykładach zajmowałem się również fi
lozofią nowożytną i współczesną, to jednak głównym tematem moich zaintere
sowań była europejska myśl filozoficzna od jej zarania aż do wieku XV włącz
nie. T ę właśnie filozofię określam jako klasyczną, gdyż w tym okresie trwa
przekonanie, że filozofia - jako umiłowanie mądrości - w centralnym miejscu
swej problematyki umieszcza metafizykę.
Już w wieku XIV zaczyna się powolny, wielowiekowy proces, w którym
filozofia klasyczna „zdradza" samą siebie degradując stopniowo kluczową rolę
metafizyki, której miejsce zajmują inne dyscypliny filozoficzne, jak np.: etyka,
teoria poznania. Powolny renesans refleksji metafizycznej nad całą rzeczywi
stością i nad człowiekiem daje się zauważyć dopiero w wieku XX. Oto wyrażo
ny w wielkim skrócie powód nadania tej książce tytułu: Dzieje europejskiej filo
zofii klasycznej.
T ę właśnie klasyczną część naszej spuścizny filozoficznej wykładałem
fragmentarycznie na różnych uczelniach polskich, a całościowo i parokrotnie na
Katolickim Uniwersytecie Lubelskim w latach 1946-1976. Zależało mi na tym,
aby moje nauczanie historii filozofii było zgodne z założeniami metodologicz
nymi, które kształtowały się w toku tego nauczania, a zostały utrwalone w stu
dium metodologii i metodyki historiografii filozoficznej (od Hegla po czasy
współczesne - Zagadnienie historii filozofii, Warszawa 1966). W studium tym,
przeprowadzając dyskusję z wielu uczonymi wyrażam swój pogląd na sposób
uprawiania historii filozofii. Zgodnie z tymi założeniami starałem się, aby pro
wadzony przeze mnie wykład ukazywał przede wszystkim ciągłość i rozwój
problematyki filozoficznej oraz umieszczał ją we właściwie rozumianym kon
tekście czasowo-przestrzennym. Zależało mi bardzo na tym, aby słuchacz mógł
się zetknąć - choć urywkowo - z autentycznymi, cytowanymi w języku orygi
nałów tekstami poszczególnych filozofów i aby zrozumiał lepiej klimat ducho
wy środowiska, w jakim wypadło im żyć i tworzyć.
Dziękuję gorąco moim młodym, pełnym oddania i kompetencji współ
pracownikom, dr. Zbigniewowi Nerczukowi, dr. Mikołajowi Olszewskiemu,
mgr Agnieszce Świtkiewicz-Blandzi oraz mgr Agacie Zwolińskiej, za wielki
trud, jaki włożyli w przygotowanie tych wykładów do druku. N a szczęście pi
sałem je in extenso, ale powstawały z biegiem czasu teksty domagające się ko
niecznie opracowania i uzupełnień. Moje notatki narastały w ciągu mijających
lat, ale przestały „narastać" wraz z końcem mojej posługi nauczycielskiej. Na
uka jednak rozwija się nieustannie, a w moim wieku i przy stanie mojego wzro
ku nie mogłem podjąć się dokonania ogromnej pracy przystosowania tekstu do
Słowo wstępne XII
obecnego stanu badań naukowych. Zrozumienie, zapał i wytrwałość pozwoliły
czworgu młodym uczonym dokonać niezbędnych poprawek i uzupełnień. Za
tę wielką pracę jestem im bardzo wdzięczny.
Pragnę też serdecznie podziękować Wrocławskiemu Oddziałowi P W N
za podjęcie się i dokonanie edycji tych wykładów. W szczególności wyrazy mo
jej wdzięczności kieruję ku Panom, Dyrektorowi Jarosławowi Brodzie i Redak
torowi Jerzemu Pietraszkowi, za okazywaną nam w toku współpracy wielką
życzliwość i zrozumienie dla wagi podejmowanego dzieła. O b y ta książka mo
gła dobrze służyć tym, którzy szczerze szukają wiedzy i mądrości.
Stefan Swieżawski
Warszawa 1999
Część I
STAROŻYTNOŚĆ
Wstęp
Historia filozofii opisuje dzieje pewnej nauki, na wstępie więc trzeba określić,
jakiego typu nauką jest filozofia. Zadanie to stwarza jednak ogromne trudności,
ponieważ wyraz 'filozofia' ulegał z biegiem czasu wielkim przemianom, w wy
niku których wiązano z nim inne znaczenie w starożytności, w wiekach śre
dnich czy w wieku XVII.
U źródła słowa 'filozofia' znajdują się dwa greckie wyrazy: cpiAoc (przyja
ciel) i Gocpioc (mądrość). Słowo 'mądrość' (oocptoc) pojawia się już w najwcześ
niejszych tekstach greckich, jakimi są dzieła Homera i Hezjoda. Jednak złoże
nie 'przyjaciel mądrości' ((piA,óoocpoc) pierwszy raz spotykamy na przełomie
VI i V wieku u Heraklita1
. Z rozwojem filozofii, jak zobaczymy, powiązany jest
nadzwyczaj znamienny i ciekawy proces rozwoju nauk, które stopniowo wyod
rębniają się z tej pierwszej dyscypliny, uważanej początkowo nie tylko za jed
ną naukę lub naukę w ogóle, ale nawet utożsamianej z mądrością. Dlatego na
samym początku jej rozwoju, gdy zaczyna się ona odróżniać od nienaukowych,
czyli nieuporządkowanych i przypadkowych twierdzeń religijnych czy prak-
tyczno-życiowych, istnieje jedna nauka, a nie szereg jej gałęzi. Początki filozo
fii związane są więc z szerokim znaczeniem wyrazu 'filozofia', z którego z bie
giem czasu wyodrębnia się węższe, czyli filozofia w znaczeniu ścisłym. Oba
znaczenia tego wyrazu trwają obok siebie przez wieki.
Wspomniane tu rozróżnienie znaczeń jest wyraźne już w starożytności.
N a wstępie należy jednak wyjaśnić, że naszym celem jest przedstawienie dzie
jów filozofii w znaczeniu ścisłym. Nie podejmując się zadania definiowania jej,
podkreślmy tylko, że na filozofię jako naukę składa się szereg dyscyplin bar
dziej szczegółowych, takich jak logika, metafizyka, teoria poznania, psycholo
gia, teologia naturalna, etyka, estetyka, kosmologia. Jak już jednak wspomnie
liśmy, proces ich konstytuowania był stopniowy i długotrwały.
Każdy człowiek na swój sposób dotyka zagadnień filozoficznych, czyli fi
lozofuje nienaukowo. Historia daje też prawo do sformułowania pewnego uo
gólnienia, wedle którego w niektórych społeczeństwach to nienaukowe filozo
fowanie - na p e w n y m poziomie rozwoju i przy pewnych sprzyjających warun
kach - przybiera postać nauki. Nie powinniśmy zatem żywić złudzeń, że tylko
nasza kultura wytworzyła filozofię. Można jednak bez wątpienia powiedzieć, że
jej istnienie świadczy o wielkości i dojrzałości danej kultury. N a naszych oczach
rozwija się bowiem wiele kultur, które nigdy nie stworzyły filozofii, a do wyjąt
ków należą te, w których swoista filozofia powstała (Chiny, Indie, Grecja czy
kultury Żydów i Arabów).
Nasze opracowanie ogranicza się tylko do dziejów filozofii europejskiej,
H. Diels, W. Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker (w skrócie cytowane jako DK)
DK 22 B 32.
Starożytność 4
czyli filozofii związanej z tą kulturą, o której można powiedzieć, że wszystko,
co w niej wartościowe, jest w korzeniach swych greckie. Ważność antyku uwi
dacznia się w procesie jego ustawicznego odradzania się - czy to w średniowie
czu, czy w renesansie. Z e względu na wielki rozkwit filozofii w Grecji nie ma
przesady w twierdzeniu, że dzieje filozofii starożytnej są dziejami filozofii grec
kiej. Odpowiedź na pytanie, dlaczego Grecja stała się kolebką filozofii, nie na
leży do łatwych, ponieważ u źródeł tego zjawiska leży wiele przyczyn, wśród
których na pewno znajdują się położenie geograficzne, ustrój polityczny, dobro
byt. By jednak doszło do narodzin filozofii, konieczne było sprzęgnięcie się
trzech zjawisk kulturowych.
Początki filozofowania sięgają VI w. przed Chrystusem. Ówczesny wysi
łek filozoficzny czerpał inspirację z kilku źródeł, takich jak wierzenia religijne,
umiejętności praktyczne, reguły mądrości życiowej. W poezji kosmogonicznej
i w wierzeniach religijnych przedstawione zostały pierwsze koncepcje ogólne
ukazujące pierwotne wyobrażenia o świecie, wyrażające się w mitach. Hezjod
w swojej Teogonii pragnie odrodzić coś, co niegdyś było żywe i co tkwiło w mi
tach i rytuale. Jego teogonia jest zarazem i kosmogonią, antycypującą później
sze kosmogonie VI w. W tym okresie powstaje również kosmogonią orficka.
N i e należy jednak lekceważyć owych mitów i bajek, ponieważ mogą one
w wielu wypadkach dać impuls do bardzo cennych koncepcji. I tak jest w przy
padku najwcześniejszej refleksji greckiej. Reakcją na zagadkę świata jest bo
wiem nie tylko mitologia Hezjoda, ale i twórczość Mimnermosa z Kolofonu czy
Simonidesa, poetów poszukujących przyczyn ostatecznych.
O b o k wierzeń religijnych i mitów, drugą sferą stanowiącą źródło dla
kształtującej się filozofii są wiadomości i umiejętności praktyczne. Z powsta
niem kolonii jońskich związane jest rozszerzanie greckich horyzontów, które
oddziałuje na podejmowaną problematykę. I chociaż można sceptycznie zapa
trywać się na wpływ Egipcjan czy Żydów na filozofię grecką, to jednak nie ule
ga wątpliwości, że nauki wschodnie musiały w pewien sposób oddziałać na
umiejętności Greków2
. Matematyka egipska w takiej formie, w jakiej jest nam
dziś znana, była czysto utylitarna i służyła celom praktycznym. Również wiele
umiejętności, zwłaszcza z zakresu astronomii, przejęli Grecy od Babilończy-
ków. Wiedzieli oni o cofaniu się punktów równonocy na zodiaku, czyli o prece
sji, i obliczali długość trwania Wielkiego Roku, który jednak dopiero przez Pla
tona oddany został za pomocą właściwej miary 30 000 lat. D a n e te Babilończy-
cy wykorzystywali jednak raczej w astrologii. Dopiero u Greków powstała
astronomia teoretyczna i dokonane zostały ważne odkrycia kulistości Ziemi, te
orii zaćmień, obrotu Ziemi i innych planet dookoła jednego centrum. N a w e t
G r e k o m jednak wielką trudność sprawiało odejście od geocentryzmu, ponie
waż nie dokonało się jeszcze wyróżnienie astronomii i meteorologii. Ważną ro
lę w rozwoju filozofii odegrała również medycyna nie tylko ze względu na sa
mą umiejętność leczenia, ale z tej racji, że to ona pobudzała do przeprowadza-
2
J. Burnet, Ear/y Greek Philosophy, s. 27.
Wstęp 5
nia obserwacji i doświadczeń. Jej szczególne znaczenie widoczne jest w pitago-
reizmie i w arystotelizmie.
Kolejnym źródłem, z którego czerpała budząca się filozofia grecka, była,
obok mitów religijnych i umiejętności praktycznych, mądrość życiowa, którą
dziś moglibyśmy określić mianem „chłopskiego rozumu". Skarbnicą tej mądro
ści, zawartej w przysłowiach i dyrektywach postępowania, jest na pół mityczny
okres „siedmiu mędrców", rozciągający się między końcem VII a połową VI w,
przed Chrystusem. Tych siedmiu mędrców to: Tales, Solon, Pittakos, Bias, Chi-
lon, Kleobulos, Periander. J e d n a k tylko cztery pierwsze nazwiska i ogólna licz
ba siedmiu mędrców powtarzają się we wszystkich przekazach.
N a tym podłożu powstała filozofia grecka. Arystoteles, zastanawiając się
nad jej genezą, stwierdził, że źródłem filozofii było zdumienie, w wyniku
którego zaczęto się dziwić otaczającemu światu oraz istnieniu samorzutnego ru
chu3
. Myślenie naukowe zaczyna się w koloniach jońskich, zwłaszcza w Mile-
cie. Tamtejsi uczeni dokonują wielkiego dzieła, przekraczają granicę mitu, po
ezji czy praktycznej sztuki (chociaż ścisły splot mitu i filozofii trwa długo, aż do
Platona i Arystotelesa) i formułują pierwsze naukowe teorie rzeczywistości.
Zachowują oni jednak bardzo wiele właściwości prymitywnego (magicznego)
myślenia, które znamionuje skłonność do panwitalizmu. Ponieważ owi pierwsi
badacze sądzili, że każde ciało jest ożywione, zostali później nazwani hylozoi-
stami4
. Warto zwrócić uwagę na to, że nie dokonano jeszcze w owym czasie roz
różnienia na materię i ducha, a co najwyżej twierdzono, że cały świat jest oży
wionym ciałem. Z tego też względu nie ma żadnych podstaw, by jednoznacz
nie twierdzić, że pierwsi filozofowie byli materialistami czy spirytualistami.
D o głównych wysuwanych przez nich twierdzeń należało przekonanie, iż
coś nie może powstać z niczego. A zatem należy przyjąć p e w n e niezmienne
tworzywo, które znajduje się u podłoża zmienności. To pierwotne tworzywo
czy substancję nazywali powszechnie naturą (f| (życie).
Starożytność 6
Podziały filozofii greckiej
Różne perspektywy przyjęte przez badaczy powodowały, że w bardzo rozmaity
sposób dzielili oni na okresy filozofię grecką. Rozważmy kilka takich podziałów:
I. F. Ueberweg5
:
1. Filozofia przedattycka (VI w. - do połowy V w. przed Chrystusem)
2. Filozofia attycka (V-IV w. przed Chrystusem)
3. Filozofia hellenistyczno-rzymska (koniec IV w. przed Chrystusem
do VI w. po Chrystusie)
II. F. Copleston6
:
1. Filozofia przed Sokratesem
2. Okres sokratejski
3. Platon
4. Arystoteles
5. Filozofia poarystotelejska
III. E. Zeller7
:
1. Filozofia presokratejska
2. Sokrates, Platon, Arystoteles
3. Filozofia poarystotelejska
IV. W. Tatarkiewicz8
:
1. Początki (VI-V w. p.n.e.) - dominacja kosmologii
2. Oświecenie (V w. p.n.e.) - okres humanistyczny
3. Systemy (IV w. p.n.e.)
4. Szkoły (III-I w. p.n.e.) - dominacja problematyki etycznej
5. Synkretyzm (I-V w. n.e.) - okres religijny
Każdy z powyższych podziałów ma pewne zalety i wady. W naszym opra
cowaniu dziejów filozofii posłużymy się dość swobodnie podziałem W. Tatarkie
wicza. Zanim jednak przejdziemy do samych doktryn, omówmy najpierw źródła.
Źródła do dziejów filozofii greckiej
Zagadnienie źródeł do dziejów filozofii greckiej jest bardzo obszerne. Z e
względu na syntetyczny charakter naszej pracy, ograniczymy się tylko do
5
F. Ueberweg, K. Praechter, Grundńss der Geschichte der Philosophie, t. I, s. 31-33.
6
F. Copleston, Historia filozofii, t. I.
7
E. Zeller, Grundńss der Geschichte der Griechischen Philosophie.
8
W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I, s. 17-18.
Wstęp 7
przedstawienia pewnych ogólnych wskazówek, które mogą być pomocne
w dalszym studium. Spośród fundamentalnych prac poświęconych historii filo
zofii starożytnej w y m i e ń m y pierwszy tom dzieła F. Ueberwega w opracowaniu
K. Praechtera9
(na początku przedstawia on bardzo cenne dane o źródłach) oraz
klasyczne prace E. Zellera1 0
, T. Gomperza1 1
czy E. Brćhiera1 2
. Dokładną bi
bliografię dotyczącą starożytności zawiera Uannćephilologiquen
.
Wyróżnić można cztery typy źródeł, na które składają się pisma później
szych filozofów, pisma doksografów, biografów i chronologów. O m ó w m y je
kolejno.
1. Z dzieł filozofów starożytnych zachowało się bardzo niewiele tekstów.
Należą do nich wszystkie dzieła Platona, część prac Arystotelesa, poglądy Epi
kura przedstawione w poemacie Lukrecjusza O naturze wszechrzeczy (De rerum
natura), pisma przedstawicieli stoicyzmu młodszego - Epikteta, Seneki, Marka
Aureliusza, sceptyka Sekstusa Empiryka (III w. po Chrystusie), czy, by wymie
nić najważniejszych spośród wielu innych, Filona z Aleksandrii i Plotyna.
Z dzieł innych filozofów zachowały się albo fragmenty, które wydane zo
stały przez H. Dielsa w Die Fragmente der Yorsokratiker, albo relacje. Bardzo cen
nym źródłem informacji są dla nas poglądy, jakie w odniesieniu do teorii swych
poprzedników przedstawili inni filozofowie. Ograniczając się tylko do podania
kilku przykładów, można powiedzieć, że chociaż u Platona znajdujemy niewie
le wiadomości historycznych, są one jednak bardzo istotne. Spośród nich wspo
mnieć można o znakomitym zestawieniu postaci Empedoklesa i Heraklita1 4
czy Zenona i Parmenidesa1 5
. Bardzo ważnym źródłem są również prace Arysto
telesa, ponieważ Stagiryta często wykorzystuje wcześniejsze teksty, naświetla
jąc poszczególne zagadnienia. Stoicy, o których późniejsi pisarze mówią, że do
stosowują dawne poglądy do swoich potrzeb, w jeszcze większym stopniu niż
Arystoteles ujmują historię z perspektywy własnej filozofii. Podobna tendencja
jest obecna w przekazach pochodzących z kręgu sceptyków, chociaż bogactwo
wiadomości zawartych u Sekstusa Empiryka jest ogromne. Spośród później
szych źródeł wspomnieć warto o pismach komentatorów Arystotelesa o zabar
wieniu neoplatońskim, Temistiusza (IV w. po Chrystusie), a zwłaszcza Sympli
cjusza, który miał jeszcze do dyspozycji bibliotekę Akademii Platońskiej. By
zakończyć ten krótki opis, w y m i e ń m y jeszcze relacje zawarte w pismach Ale
ksandra z Afrodyzji (III w. po Chrystusie), neoplatonika Jamblicha oraz Ojców
Kościoła.
9
F. Ueberweg, K. Praechter, Grundńss der Geschichte der Philosophie, 1.1, Die Philoso-
phie des Altertums.
1 0
E. Zeller, Die Philosophie der Griechen in ihrer geschichtlichen Entwicklung, t. I-VI.
1 1
T. Gomperz, Griechische Denker, t. I-III.
1 2
E. Brćhier, Histoire de la philosophie, t. I, Uantiąuitóet le Moyen Age.
13
Lannće philologique. Bibliographie critiąue et analytiąue de rantiąuitógrćco-latine.
1 4
Platon, Sofista, 242 d.
1 5
Platon, Parmenides, 128 a.
Starożytność 8
2. Najogólniej mówiąc, doksografami nazywamy tych pisarzy, którzy re
ferują poglądy greckich filozofów. Termin ten ma jednak również ścisłe znacze
nie. Jak twierdzi H. Diels w swym klasycznym dziele Doxographi Graeci, dokso
grafami w tym znaczeniu są ci, którzy czerpią z Poglądów filozofów przyrody (Ou-
Wstęp 9
Odparcie wszystkich herezji (Refutatio otnnium haeresiutń). U Euzebiusza z Cezarei
(lata 260-340 po Chrystusie) w jego Przygotowaniu ewangelicznym (Praeparatio
evangelica) odnajdujemy zachowane fragmenty Pseudo-Plutarchowych Kobier
ców (ZTp(óiiccT(x). Ogromnie ważnym źródłem jest także dzieło Diogenesa Laer-
tiosa Żywoty i poglądy słynnych filozofów (riepi picov, 8oyiicxT(ov Kai ano^zy\mxm
xcov ev cpt^oaocpią e\)5oKi|ir|adytcov pipX,ia SEKCC), zawierające zarówno dokso-
grafic w ścisłym znaczeniu, jak i doksografic biograficzną. Krótkie zestawienie
doksograficzne m a m y również u Ojców Kościoła, takich jak Euzebiusz, Teodo-
ret, Ireneusz, Arnobiusz czy Augustyn.
Protoplastą biografów w ścisłym znaczeniu jest biograf filozofów, uczeń
Arystotelesa, Arystoksenos z Tarentu, którego dzieło zatytułowane Żywoty
(Biot) zaginęło. Zachowały się jednak inne biografie filozofów, spośród których
w y m i e ń m y Żywoty filozofów (Biot cpiXoo(Kp(Dv) Antygonosa z Karystos (około
200 r. przed Chrystusem), żywoty sławnych mężów, a więc i filozofów napisane
przez Satyrosa (około 160 r. przed Chrystusem), dzieło Hermipposa ze Smyrny
zwanego Kallimachem (około 200 r. przed Chrystusem), które zawiera jednak
mało dokładne wiadomości, oraz ciekawe zestawienie szkół filozoficznych Suk
cesjefilozofów (AtccSo^Tl) napisane przez Socjona około roku 200 przed Chrystu
sem. D o bardzo ważnych świadectw należą Wspomnienia o Sokratesie ('Arco|ivr|-
|iove\)|xaTa Zc&Kpdwuc) napisane przez ucznia Sokratesa, Ksenofonta oraz żywo
ty Diogenesa Laertiosa, które, chociaż nie są dziełem oryginalnym (są
kompilacją opierającą się głównie na Socjonie i na Nikajosie z Nikaji) i nie sta
nowią jednolitego tekstu, to jednak są bezcennym źródłem biograficznym.
4. Wreszcie m a m y chronologów, czyli tych pisarzy, którzy ustalają chro
nologię ważną dla dziejów filozofii. Twórcami działającymi na tym polu są Era-
tostenes z Cyreny (III-II w. przed Chrystusem), który pisze Chronografię (Xpo-
yoypacpioa), i Apollodoros z Aten (II w. przed Chrystusem). Chronologowie po
dają przy każdym filozofie okres jego dojrzałości, który wypada na czterdziesty
rok życia danego filozofa. Informacje przekazane przez chronologów są bardzo
ważnym p u n k t e m odniesienia, do którego nie należy jednak podchodzić bez
krytycznie.
dareks_
Arkusze
Dzieje europejskiej filozofii klasycznej
S t e f a n Dzieje europejskiej filozofii klasycznej Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa-Wrocław 2 0 0 0
Projekt okładki oraz stron tytułowych i działowych Maryna Wiśniewska Redakcja naukowa Zbigniew Nerczuk Mikołaj Olszewski Agnieszka Świtkiewicz-Blandzi Agata Zwolińska Opracowanie typograficzne Maciej Szłapka Korekta Anna Kurzy ca Marian Wyrwas Indeks nazwisk Zofia Smyk Przygotowanie do druku Pracownia Składu Komputerowego TYPO-GRAF Copyright © by Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa-Wrocław 2000 ISBN 83-01-13188-8 Wydawnictwo Naukowe PWN SA 00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10 cel. (0-22) 695-43-21 faks: (0-22) 826-71-63 e-mail: pwn@pwn.com.pl http:// www.pwn.com.pl
Spis treści Słowo wstępne XI CZĘŚĆ PIP:RWSZA Starożytność Wstęp 3 Podziały filozofii greckiej 6 Źródła do dziejów filozofii greckiej . . 6 O k r e s p r e s o k r a t e j s k i I. Szkoła w Milecie 13 1. TaleszMiletu 13 2. Anaksymander 15 3. Anaksymenes 16 II. Religia grecka i orfizm 18 III. Pitagoras 20 IV. Ksenofanes z Kolofonu 24 V. Heraklit z Efezu 26 VI. Parmenides z Elei 30 VII. Alkmajon z Krotonu 32 VIII. Empedokles z Akragas 33 / IX. Anaksagoras z Klazomenai 38 X. Szkoła pitagorejska 41 XI. Młodsi eleaci 44 1. Zenon z Elei 44 2. Melissos z Samos 46 XII. Filozofowie eklektyczni 47 XIII. Atomizm 49 1. Leukippos 49 2. Demokryt z Abdery 51 XIV. Rysy ogólne okresu presokratejskiego 54 K l a s y c z n y o k r e s filozofii greckiej I. Charakterystyka epoki 59 II. Sofiści 60 1. Protagoras 62 2. Gorgiasz z Leontinoi 64 3. Inni sofiści 65 III. Wiek IV 66 IV Sokrates 67 V. Szkoły sokratyczne 74 1. Szkoła megarejska 74 2. Szkoła elidzko-eretryjska 75 3. Cynicy 75 4. Cyrenaicy 79 VI. Dzieje platonizmu 83 1. Platon 83 2. Akademia Platońska 126 VII. Arystoteles 129 VIII. Wczesny Perypat 152 O k r e s h e l l e n i s t y c z n y I. Tło historyczne epoki 157 II. Stoicyzm 159 III. Epikureizm 168 IV. Bion z Borystenes i diatryba 179 V. Sceptycyzm 180 1. Pirron z Elidy 181 2. Tymon z Fliuntu 182 3. Aryston z Chios 183 VI. Średnia Akademia 184 1. Arkezylaos z Pitane 184 2. Karneades z Cyreny 185 VII. Średnia Stoa 187 1. Panajtios z Rodos 187 2. Posejdonios z Apamei 188 VIII. Epikureizm rzymski 192 1. Filodem z Gadary 192 IX. Eklektyzm w Akademii w I wieku przed Chrystusem 194 1. Filon z Laryssy i Antioch z Askalonu 194 2. Marek Terencjusz Warron 195 3. Marek Tulliusz Cyceron 195
Spis treści VI Filozofia o k r e s u C e s a r s t w a R z y m s k i e g o I. Tło ogólne dwu pierwszych wieków po Chrystusie 199 II. Stoicyzm rzymski 201 1. Lucjusz Anneusz Seneka 202 2. Epiktet 203 3. Marek Aureliusz 204 III. Cynizm w II wieku 206 IV. Epikureizm w II wieku 208 V. Sceptycyzm jako młodszy pirronizm 209 1. Ainezydemos z Knossos 209 2. Agryppa 210 3. Sekstus Empiryk 211 VI. Synkretyzm żydowski 213 1. Filon z Aleksandrii 214 VII. Neopitagoreizm 217 VIII. Średni platonizm 219 1. Plutarch z Cheronei 220 2. Inni przedstawiciele średniego platonizmu 221 IX. Arystotelizm 223 1. Aleksander z Afrodyzji 224 2. Inni arystotelicy 225 X. Neoplatonizm 227 1. Plotyn 228 2. Neoplatonizm a ówczesne życie religijne 232 3. Szkoła aleksandryjsko-rzymska po Plotynie 233 4. Szkoła syryjska 234 5. Szkoła pergameńska 236 6. Szkoła ateńska 236 7. Szkoła aleksandryjska 239 XI. Gnoza 241 CZĘŚĆ DRUGA Ojcowie Kościoła I. Początki filozofii chrześcijańskiej . . 251 1. Pierwsze pisma chrześcijańskie . 251 2. Zagadnienie Boga 253 3. Nauka o Logosie 255 4. Mądrość i rozum 256 II. Patrystyka 259 III. Św. Justyn Męczennik 261 IVTacjan 271 V. Atenagoras i inni apologeci 275 VI. Szkoła Aleksandryjska 279 1. Klemens Aleksandryjski 279 2. Orygenes 287 A. Bóg 291 B. Stworzenia 295 C. Kres wszechrzeczy 303 VII. Ojcowie kapadoccy 305 1. Św. Grzegorz z Nazjanzu 307 2. Św. Bazyli Wielki 311 3. Św. Grzegorz z Nyssy 315 4. Nemezjusz z Emezy 324 5. Eneasz z Gazy 329 VIII. Patrystyka Zachodnia 331 1. Tertulian 331 2. Arnobiusz 336 3. Laktancjusz 336 IX. Św. Augustyn 338 A. Istnienie Boga i wiara 339 B. Poznanie 344 C. Stworzenia 348 D. Człowiek 351 E. Etyka 354 F. Państwo boże 358 X. Wschód w V-VI wieku 362 1. Pseudo-Dionizy Areopagita . . . . 362 A. Bóg 363 B. Hierarchia 367 C. Mistyka 369 2. Św. Maksym z Chryzopolis (Wyznawca) 371 3. Neoplatonicy i arystotelicy 372 4. Św. Jan z Damaszku 373 XI. Zachód V-VI wieku 379 XII. Benedyktyni 390 1. Kasjodor 390 2. Grzegorz I Wielki 391 3. Beda Venerabilis (Czcigodny) . . 393
Spis treści VII CZĘŚĆ TRZECIA Średniowiecze r, I. Wstęp 397 1. N o w e poglądy na filozofię średniowieczną 398 / 2. Charakterystyka średniowiecznego życia umysłowego 398 II. Odrodzenie karolińskie 402 1. Alkuin 404 2. Hraban Maur 406 3. Uczniowie Hrabana 407 III. Jan Szkot Eriugena 409 A. Podział i rozbiór (dmisio-analysis) 411 B. System poznania w O podziale natury 412 C. Hierarchia nauk czyli sztuk wyzwolonych (ordo artium) 412 D. Bóg i podział natury (dwisio naturae) 413 E. Podział natury (dwisio naturae) 414 F. Objawianie się Boga w stworzeniu 417 G. Człowiek i powrót rzeczy do Boga 419 IV. Myśliciele X wieku 425 1. Spór o przeznaczenie i wolność . 427 2. Kontrowersje eucharystyczne . . . 427 3. Zwolennicy i przeciwnicy dialektyki 429 4. Piotr Damiani 430 V. Anzelm z Canterbury 433 1. Wiara i rozum 435 2. Prawdy 438 3. Bóg 441 4. Świat 449 VI. Spór o uniwersalia 454 ( VII. Podstawy życia intelektualnego wczesnego średniowiecza . . . -. 460 1. Szkoły 460 2. „Biblioteka" filozoficzna wczesnego średniowiecza 465 A. Teksty źródłowe - filozofowie łacińscy 466 B. Ojcowie Kościoła (Sanctt) . . . . 467 C. Pisma arabskie: muzułmańskie i żydowskie 467 VIII. Poglądy kosmologiczne wczesnego średniowiecza 469 IX. Piotr Abelard 473 X. Szkoła w Chartres 486 1. Bernard z Chartres 486 2. Gilbert z la Porrće 488 3. Uczniowie Gilberta 490 4. Teodoryk z Chartres 492 5. Clarenbald z Arras 495 6. Bernard Silvestris 496 7. Wilhelm z Conches 497 XI. Jan z Salisbury 499 XII. Realiści i antyrealiści 506 1. Walter z Mortagne 506 2. Gauslenus ze Soissons 507 3. Adelard z Bath 507 4. Izaak ze Stella 509 5. Alcher z Clairvaux 510 XIII. Alan z Lille 511 XIV. Naśladowcy Anzelma z Canterbury 513 1. Szkoła w Laon 514 2. Uczniowie Abelarda 514 3. Piotr Lombard 515 4. Następcy Lombarda 516 XV. Teoretycy prawa 518 XVI. Wiktoryni 520 1. Hugon ze Św. Wiktora 520 A. Nauki 521 B. Bóg 524 C. Człowiek i świat 526 2. Ryszard ze Św. Wiktora 530 XVII. Bernard z Clairvaux 533 XVIII. Joachim z Fiore 539 XIX. Kierunki heretyckie 540 1. Amalryk z Bene 541 2. Dawid z Dinant 543 XX. Myśl bizantyńska 546 XXI. Filozofia arabska 547 1. Awicenna 548 2. Awerroes 550 XXII. Filozofia żydowska 552 1. Awicebron 552 2. Mojżesz Majmonides 552 XXIII. Powstanie uniwersytetów . . . . 554 1. Uniwersytet Paryski 555
Spis treści VIII A. System nauczania 557 B. Metody dydaktyczne 558 C. Filozoficzna twórczość literacka 559 XXIV. Nowe przekłady 561 1. Przekłady arabsko-łacińskie . . . . 561 2. Przekłady grecko-łacińskie 561 XXV. Przyjęcie Arystotelesa przez świat zachodni 565 XXVI. Pierwsi mistrzowie paryscy . . . 567 1. Wilhelm z Auxerre 567 2. Filip Kanclerz 567 3. Wilhelm z Owernii 568 4. Mistrzowie wydziału artiutn . . . . 571 XXVII. Szkoła w Oksfordzie 573 1. Robert Grosseteste 573 A. Świat 575 B. Metafizyka światła 577 2. Późniejsi mistrzowie oksfordzcy 581 3. Roger Bacon 584 A. Niewiedza 586 B. Twórca systemu 590 C. Scientia experimentalis 594 D. Filozofia moralna 596 XXVIII. Pierwsi mistrzowie franciszkańscy w Paryżu 599 1. Aleksander z Hales 599 2. Jan z La Rochelle 600 XXIX. Bonawentura 602 A. Mądrość 603 B. Świat i człowiek 605 C.Bóg 610 XXX. Pierwsi mistrzowie dominikańscy w Paryżu 618 XXXI. Albert Wielki 620 XXXII. Uczniowie Alberta 633 XXXIII. Awerroizm łaciński 635 1. Siger z Brabancji 635 2. Boecjusz z Dacji 640 XXXIV. Tomasz z Akwinu 643 A. Filozofia i teologia 646 B. Bóg 648 C. Świat 662 D. Aniołowie 670 E. Człowiek 673 F. Poznanie 675 G. Działanie 684 XXXV. Mistrzowie dominikańscy po Tomaszu 704 1. Pierwsi uczniowie 704 2. Robert Kilwardby 705 3. Tomasz Sutton 707 4. Tomiści włoscy 707 XXXVI. Mistrzowie franciszkańscy po Bonawenturze 710 1. Jan Peckham 710 2. Mateusz z Aquasparta 712 3. Piotr OUvi 714 4. Roger Marston 718 5. Ryszard z Middleton 719 6. Wilhelm z Ware 720 XXXVII. Potępienia i polemiki 722 1. Walka z awerroizmem 722 2. Dyskusja z tomizmem 724 3. Potępienie z 7 marca 1277 roku . 725 XXXVIII. Idzi Rzymianin 729 XXXIX. Świeccy mistrzowie paryscy . 732 1. Gotfryd z Fontaines 732 ^ 2. Henryk z Gandawy 734 3. Piotr z Owernii 736 4. Henryk Bate 737 XL. Rajmund Luli 739 XLI. Niemiecka mistyka spekulatywna 742 1. Teodoryk z Fryburga 742 2. Bertold z Moosburga . 746 3. Mistrz Eckhart 746 XLII. Gonsalvus Hiszpan 756 XLIII. Duns Szkot 757 A. Poznanie 759 B. Bóg 768 C. Człowiek i świat 778 D. Działanie 781 XLIV. Prekursorzy nominalizmu 784 1. Jakub z Metz 786 2. Durand z Sancto Porciano 786 3. Piotr Aureoli 789 4. Henryk z Harclay 795 5. Wilhelm Farinier 796 6. Karmelitanie 796 XLV. Wilhelm Ockham 798 A. Poznanie 799 B. Bóg 807 C. Stworzenia 812 D. Logika 817
Spis treści IX XLVI. Nominales 819 1. Ockhamizm filozoficzny 820 A. Adam Wodham 820 B. Robert Holkot 821 C. Grzegorz z Rimini 822 D.Jan z Mirecourt 823 E. Mikołaj z Autrecourt 823 F. Ryszard Billingham i Piotr Brinkei 828 G. Piotr z Ailly 828 H.Gerard Groot 829 I, Jan Gerson 831 2. Ockhamizm przyrodoznawczy . . 834 A. Oksford 834 B. Paryż 836 C. Jan Burydan 837 D.Albert z Saksonii 839 E. Mikołaj Oresme 840 F. Marsyliusz z Inghen 841 G. Henryk Hainbuch i Henryk z Oyta 842 XLVII. Awerroizm 844 1. Ryszard Fitz-Ralph (Siraph) . . . . 844 2. Jan z Janduno 846 3. Tomasz Wilton 848 4. Awerroiści włoscy 849 5. Marsyliusz z Padwy 852 XLVIII. Tomiści 854 1. Hervaeus Natalis 855 2. Tomiści francuscy 856 3. Mikołaj z Trivet 856 4. Tomiści niemieccy 857 5. Tomiści włoscy 857 6. Tomiści XV wieku 858 XLIX. Szkotyści 861 1. Franciszek z Meyronnes 862 2. Jan z Bassoles 863 3. Landulf Caracciolo 864 4. Franciszek z Marchii 864 5. Wilhelm z Alnwick 865 6. Jan z Ripa 865 7. Piotr.z Kandii 866 8. Walter Chatton 867 9. Walter Burleigh 867 10. Jan Rodington 869 11. Hugolin z Orvieto 870 12. Tomasz Bradwardine 871 13. Jan Wiklif 872 L. Mistycy 875 1. Jan Tauler 875 2* Henryk Suzo 876 3. Jan Ruysbroeck 877 4. Dionizy Kartuz 878 5. Henryk Herp 879 LI. Kres epoki 881 LII. Dante Alighieri 887 LIII. Korzenie renesansu 892 ( ^ LIV. Franciszek Petrarka 897 Posłowie 901 1. Zasady edycji 901 2. Dzieje europejskiej filozofii klasycznej z historiografia filozofii 904 3. Kwestie metodologiczne 909 A. Pojmowanie 'filozofii chrześcijańskiej' . . . . 909 B. Przedmiot *filozofii średniowiecznej' . . . 914 C. Metoda badawcza i wątki 'ekumeniczne' 916 Literatura cytowana 921 Wykaz skrótów 932 Summary 933 Indeks osób 937 Spis ilustracji 954
Słowo wstępne Treść książki, którą oddajemy w ręce Czytelników, wymaga wyjaśnień. Treść tę stanowią wykłady historii filozofii, jakie prowadziłem w ciągu mojej powojen nej działalności dydaktycznej. Choć w wykładach zajmowałem się również fi lozofią nowożytną i współczesną, to jednak głównym tematem moich zaintere sowań była europejska myśl filozoficzna od jej zarania aż do wieku XV włącz nie. T ę właśnie filozofię określam jako klasyczną, gdyż w tym okresie trwa przekonanie, że filozofia - jako umiłowanie mądrości - w centralnym miejscu swej problematyki umieszcza metafizykę. Już w wieku XIV zaczyna się powolny, wielowiekowy proces, w którym filozofia klasyczna „zdradza" samą siebie degradując stopniowo kluczową rolę metafizyki, której miejsce zajmują inne dyscypliny filozoficzne, jak np.: etyka, teoria poznania. Powolny renesans refleksji metafizycznej nad całą rzeczywi stością i nad człowiekiem daje się zauważyć dopiero w wieku XX. Oto wyrażo ny w wielkim skrócie powód nadania tej książce tytułu: Dzieje europejskiej filo zofii klasycznej. T ę właśnie klasyczną część naszej spuścizny filozoficznej wykładałem fragmentarycznie na różnych uczelniach polskich, a całościowo i parokrotnie na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim w latach 1946-1976. Zależało mi na tym, aby moje nauczanie historii filozofii było zgodne z założeniami metodologicz nymi, które kształtowały się w toku tego nauczania, a zostały utrwalone w stu dium metodologii i metodyki historiografii filozoficznej (od Hegla po czasy współczesne - Zagadnienie historii filozofii, Warszawa 1966). W studium tym, przeprowadzając dyskusję z wielu uczonymi wyrażam swój pogląd na sposób uprawiania historii filozofii. Zgodnie z tymi założeniami starałem się, aby pro wadzony przeze mnie wykład ukazywał przede wszystkim ciągłość i rozwój problematyki filozoficznej oraz umieszczał ją we właściwie rozumianym kon tekście czasowo-przestrzennym. Zależało mi bardzo na tym, aby słuchacz mógł się zetknąć - choć urywkowo - z autentycznymi, cytowanymi w języku orygi nałów tekstami poszczególnych filozofów i aby zrozumiał lepiej klimat ducho wy środowiska, w jakim wypadło im żyć i tworzyć. Dziękuję gorąco moim młodym, pełnym oddania i kompetencji współ pracownikom, dr. Zbigniewowi Nerczukowi, dr. Mikołajowi Olszewskiemu, mgr Agnieszce Świtkiewicz-Blandzi oraz mgr Agacie Zwolińskiej, za wielki trud, jaki włożyli w przygotowanie tych wykładów do druku. N a szczęście pi sałem je in extenso, ale powstawały z biegiem czasu teksty domagające się ko niecznie opracowania i uzupełnień. Moje notatki narastały w ciągu mijających lat, ale przestały „narastać" wraz z końcem mojej posługi nauczycielskiej. Na uka jednak rozwija się nieustannie, a w moim wieku i przy stanie mojego wzro ku nie mogłem podjąć się dokonania ogromnej pracy przystosowania tekstu do
Słowo wstępne XII obecnego stanu badań naukowych. Zrozumienie, zapał i wytrwałość pozwoliły czworgu młodym uczonym dokonać niezbędnych poprawek i uzupełnień. Za tę wielką pracę jestem im bardzo wdzięczny. Pragnę też serdecznie podziękować Wrocławskiemu Oddziałowi P W N za podjęcie się i dokonanie edycji tych wykładów. W szczególności wyrazy mo jej wdzięczności kieruję ku Panom, Dyrektorowi Jarosławowi Brodzie i Redak torowi Jerzemu Pietraszkowi, za okazywaną nam w toku współpracy wielką życzliwość i zrozumienie dla wagi podejmowanego dzieła. O b y ta książka mo gła dobrze służyć tym, którzy szczerze szukają wiedzy i mądrości. Stefan Swieżawski Warszawa 1999
Część I STAROŻYTNOŚĆ
Wstęp Historia filozofii opisuje dzieje pewnej nauki, na wstępie więc trzeba określić, jakiego typu nauką jest filozofia. Zadanie to stwarza jednak ogromne trudności, ponieważ wyraz 'filozofia' ulegał z biegiem czasu wielkim przemianom, w wy niku których wiązano z nim inne znaczenie w starożytności, w wiekach śre dnich czy w wieku XVII. U źródła słowa 'filozofia' znajdują się dwa greckie wyrazy: cpiAoc (przyja ciel) i Gocpioc (mądrość). Słowo 'mądrość' (oocptoc) pojawia się już w najwcześ niejszych tekstach greckich, jakimi są dzieła Homera i Hezjoda. Jednak złoże nie 'przyjaciel mądrości' ((piA,óoocpoc) pierwszy raz spotykamy na przełomie VI i V wieku u Heraklita1 . Z rozwojem filozofii, jak zobaczymy, powiązany jest nadzwyczaj znamienny i ciekawy proces rozwoju nauk, które stopniowo wyod rębniają się z tej pierwszej dyscypliny, uważanej początkowo nie tylko za jed ną naukę lub naukę w ogóle, ale nawet utożsamianej z mądrością. Dlatego na samym początku jej rozwoju, gdy zaczyna się ona odróżniać od nienaukowych, czyli nieuporządkowanych i przypadkowych twierdzeń religijnych czy prak- tyczno-życiowych, istnieje jedna nauka, a nie szereg jej gałęzi. Początki filozo fii związane są więc z szerokim znaczeniem wyrazu 'filozofia', z którego z bie giem czasu wyodrębnia się węższe, czyli filozofia w znaczeniu ścisłym. Oba znaczenia tego wyrazu trwają obok siebie przez wieki. Wspomniane tu rozróżnienie znaczeń jest wyraźne już w starożytności. N a wstępie należy jednak wyjaśnić, że naszym celem jest przedstawienie dzie jów filozofii w znaczeniu ścisłym. Nie podejmując się zadania definiowania jej, podkreślmy tylko, że na filozofię jako naukę składa się szereg dyscyplin bar dziej szczegółowych, takich jak logika, metafizyka, teoria poznania, psycholo gia, teologia naturalna, etyka, estetyka, kosmologia. Jak już jednak wspomnie liśmy, proces ich konstytuowania był stopniowy i długotrwały. Każdy człowiek na swój sposób dotyka zagadnień filozoficznych, czyli fi lozofuje nienaukowo. Historia daje też prawo do sformułowania pewnego uo gólnienia, wedle którego w niektórych społeczeństwach to nienaukowe filozo fowanie - na p e w n y m poziomie rozwoju i przy pewnych sprzyjających warun kach - przybiera postać nauki. Nie powinniśmy zatem żywić złudzeń, że tylko nasza kultura wytworzyła filozofię. Można jednak bez wątpienia powiedzieć, że jej istnienie świadczy o wielkości i dojrzałości danej kultury. N a naszych oczach rozwija się bowiem wiele kultur, które nigdy nie stworzyły filozofii, a do wyjąt ków należą te, w których swoista filozofia powstała (Chiny, Indie, Grecja czy kultury Żydów i Arabów). Nasze opracowanie ogranicza się tylko do dziejów filozofii europejskiej, H. Diels, W. Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker (w skrócie cytowane jako DK) DK 22 B 32.
Starożytność 4 czyli filozofii związanej z tą kulturą, o której można powiedzieć, że wszystko, co w niej wartościowe, jest w korzeniach swych greckie. Ważność antyku uwi dacznia się w procesie jego ustawicznego odradzania się - czy to w średniowie czu, czy w renesansie. Z e względu na wielki rozkwit filozofii w Grecji nie ma przesady w twierdzeniu, że dzieje filozofii starożytnej są dziejami filozofii grec kiej. Odpowiedź na pytanie, dlaczego Grecja stała się kolebką filozofii, nie na leży do łatwych, ponieważ u źródeł tego zjawiska leży wiele przyczyn, wśród których na pewno znajdują się położenie geograficzne, ustrój polityczny, dobro byt. By jednak doszło do narodzin filozofii, konieczne było sprzęgnięcie się trzech zjawisk kulturowych. Początki filozofowania sięgają VI w. przed Chrystusem. Ówczesny wysi łek filozoficzny czerpał inspirację z kilku źródeł, takich jak wierzenia religijne, umiejętności praktyczne, reguły mądrości życiowej. W poezji kosmogonicznej i w wierzeniach religijnych przedstawione zostały pierwsze koncepcje ogólne ukazujące pierwotne wyobrażenia o świecie, wyrażające się w mitach. Hezjod w swojej Teogonii pragnie odrodzić coś, co niegdyś było żywe i co tkwiło w mi tach i rytuale. Jego teogonia jest zarazem i kosmogonią, antycypującą później sze kosmogonie VI w. W tym okresie powstaje również kosmogonią orficka. N i e należy jednak lekceważyć owych mitów i bajek, ponieważ mogą one w wielu wypadkach dać impuls do bardzo cennych koncepcji. I tak jest w przy padku najwcześniejszej refleksji greckiej. Reakcją na zagadkę świata jest bo wiem nie tylko mitologia Hezjoda, ale i twórczość Mimnermosa z Kolofonu czy Simonidesa, poetów poszukujących przyczyn ostatecznych. O b o k wierzeń religijnych i mitów, drugą sferą stanowiącą źródło dla kształtującej się filozofii są wiadomości i umiejętności praktyczne. Z powsta niem kolonii jońskich związane jest rozszerzanie greckich horyzontów, które oddziałuje na podejmowaną problematykę. I chociaż można sceptycznie zapa trywać się na wpływ Egipcjan czy Żydów na filozofię grecką, to jednak nie ule ga wątpliwości, że nauki wschodnie musiały w pewien sposób oddziałać na umiejętności Greków2 . Matematyka egipska w takiej formie, w jakiej jest nam dziś znana, była czysto utylitarna i służyła celom praktycznym. Również wiele umiejętności, zwłaszcza z zakresu astronomii, przejęli Grecy od Babilończy- ków. Wiedzieli oni o cofaniu się punktów równonocy na zodiaku, czyli o prece sji, i obliczali długość trwania Wielkiego Roku, który jednak dopiero przez Pla tona oddany został za pomocą właściwej miary 30 000 lat. D a n e te Babilończy- cy wykorzystywali jednak raczej w astrologii. Dopiero u Greków powstała astronomia teoretyczna i dokonane zostały ważne odkrycia kulistości Ziemi, te orii zaćmień, obrotu Ziemi i innych planet dookoła jednego centrum. N a w e t G r e k o m jednak wielką trudność sprawiało odejście od geocentryzmu, ponie waż nie dokonało się jeszcze wyróżnienie astronomii i meteorologii. Ważną ro lę w rozwoju filozofii odegrała również medycyna nie tylko ze względu na sa mą umiejętność leczenia, ale z tej racji, że to ona pobudzała do przeprowadza- 2 J. Burnet, Ear/y Greek Philosophy, s. 27.
Wstęp 5 nia obserwacji i doświadczeń. Jej szczególne znaczenie widoczne jest w pitago- reizmie i w arystotelizmie. Kolejnym źródłem, z którego czerpała budząca się filozofia grecka, była, obok mitów religijnych i umiejętności praktycznych, mądrość życiowa, którą dziś moglibyśmy określić mianem „chłopskiego rozumu". Skarbnicą tej mądro ści, zawartej w przysłowiach i dyrektywach postępowania, jest na pół mityczny okres „siedmiu mędrców", rozciągający się między końcem VII a połową VI w, przed Chrystusem. Tych siedmiu mędrców to: Tales, Solon, Pittakos, Bias, Chi- lon, Kleobulos, Periander. J e d n a k tylko cztery pierwsze nazwiska i ogólna licz ba siedmiu mędrców powtarzają się we wszystkich przekazach. N a tym podłożu powstała filozofia grecka. Arystoteles, zastanawiając się nad jej genezą, stwierdził, że źródłem filozofii było zdumienie, w wyniku którego zaczęto się dziwić otaczającemu światu oraz istnieniu samorzutnego ru chu3 . Myślenie naukowe zaczyna się w koloniach jońskich, zwłaszcza w Mile- cie. Tamtejsi uczeni dokonują wielkiego dzieła, przekraczają granicę mitu, po ezji czy praktycznej sztuki (chociaż ścisły splot mitu i filozofii trwa długo, aż do Platona i Arystotelesa) i formułują pierwsze naukowe teorie rzeczywistości. Zachowują oni jednak bardzo wiele właściwości prymitywnego (magicznego) myślenia, które znamionuje skłonność do panwitalizmu. Ponieważ owi pierwsi badacze sądzili, że każde ciało jest ożywione, zostali później nazwani hylozoi- stami4 . Warto zwrócić uwagę na to, że nie dokonano jeszcze w owym czasie roz różnienia na materię i ducha, a co najwyżej twierdzono, że cały świat jest oży wionym ciałem. Z tego też względu nie ma żadnych podstaw, by jednoznacz nie twierdzić, że pierwsi filozofowie byli materialistami czy spirytualistami. D o głównych wysuwanych przez nich twierdzeń należało przekonanie, iż coś nie może powstać z niczego. A zatem należy przyjąć p e w n e niezmienne tworzywo, które znajduje się u podłoża zmienności. To pierwotne tworzywo czy substancję nazywali powszechnie naturą (f| (życie).
Starożytność 6 Podziały filozofii greckiej Różne perspektywy przyjęte przez badaczy powodowały, że w bardzo rozmaity sposób dzielili oni na okresy filozofię grecką. Rozważmy kilka takich podziałów: I. F. Ueberweg5 : 1. Filozofia przedattycka (VI w. - do połowy V w. przed Chrystusem) 2. Filozofia attycka (V-IV w. przed Chrystusem) 3. Filozofia hellenistyczno-rzymska (koniec IV w. przed Chrystusem do VI w. po Chrystusie) II. F. Copleston6 : 1. Filozofia przed Sokratesem 2. Okres sokratejski 3. Platon 4. Arystoteles 5. Filozofia poarystotelejska III. E. Zeller7 : 1. Filozofia presokratejska 2. Sokrates, Platon, Arystoteles 3. Filozofia poarystotelejska IV. W. Tatarkiewicz8 : 1. Początki (VI-V w. p.n.e.) - dominacja kosmologii 2. Oświecenie (V w. p.n.e.) - okres humanistyczny 3. Systemy (IV w. p.n.e.) 4. Szkoły (III-I w. p.n.e.) - dominacja problematyki etycznej 5. Synkretyzm (I-V w. n.e.) - okres religijny Każdy z powyższych podziałów ma pewne zalety i wady. W naszym opra cowaniu dziejów filozofii posłużymy się dość swobodnie podziałem W. Tatarkie wicza. Zanim jednak przejdziemy do samych doktryn, omówmy najpierw źródła. Źródła do dziejów filozofii greckiej Zagadnienie źródeł do dziejów filozofii greckiej jest bardzo obszerne. Z e względu na syntetyczny charakter naszej pracy, ograniczymy się tylko do 5 F. Ueberweg, K. Praechter, Grundńss der Geschichte der Philosophie, t. I, s. 31-33. 6 F. Copleston, Historia filozofii, t. I. 7 E. Zeller, Grundńss der Geschichte der Griechischen Philosophie. 8 W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I, s. 17-18.
Wstęp 7 przedstawienia pewnych ogólnych wskazówek, które mogą być pomocne w dalszym studium. Spośród fundamentalnych prac poświęconych historii filo zofii starożytnej w y m i e ń m y pierwszy tom dzieła F. Ueberwega w opracowaniu K. Praechtera9 (na początku przedstawia on bardzo cenne dane o źródłach) oraz klasyczne prace E. Zellera1 0 , T. Gomperza1 1 czy E. Brćhiera1 2 . Dokładną bi bliografię dotyczącą starożytności zawiera Uannćephilologiquen . Wyróżnić można cztery typy źródeł, na które składają się pisma później szych filozofów, pisma doksografów, biografów i chronologów. O m ó w m y je kolejno. 1. Z dzieł filozofów starożytnych zachowało się bardzo niewiele tekstów. Należą do nich wszystkie dzieła Platona, część prac Arystotelesa, poglądy Epi kura przedstawione w poemacie Lukrecjusza O naturze wszechrzeczy (De rerum natura), pisma przedstawicieli stoicyzmu młodszego - Epikteta, Seneki, Marka Aureliusza, sceptyka Sekstusa Empiryka (III w. po Chrystusie), czy, by wymie nić najważniejszych spośród wielu innych, Filona z Aleksandrii i Plotyna. Z dzieł innych filozofów zachowały się albo fragmenty, które wydane zo stały przez H. Dielsa w Die Fragmente der Yorsokratiker, albo relacje. Bardzo cen nym źródłem informacji są dla nas poglądy, jakie w odniesieniu do teorii swych poprzedników przedstawili inni filozofowie. Ograniczając się tylko do podania kilku przykładów, można powiedzieć, że chociaż u Platona znajdujemy niewie le wiadomości historycznych, są one jednak bardzo istotne. Spośród nich wspo mnieć można o znakomitym zestawieniu postaci Empedoklesa i Heraklita1 4 czy Zenona i Parmenidesa1 5 . Bardzo ważnym źródłem są również prace Arysto telesa, ponieważ Stagiryta często wykorzystuje wcześniejsze teksty, naświetla jąc poszczególne zagadnienia. Stoicy, o których późniejsi pisarze mówią, że do stosowują dawne poglądy do swoich potrzeb, w jeszcze większym stopniu niż Arystoteles ujmują historię z perspektywy własnej filozofii. Podobna tendencja jest obecna w przekazach pochodzących z kręgu sceptyków, chociaż bogactwo wiadomości zawartych u Sekstusa Empiryka jest ogromne. Spośród później szych źródeł wspomnieć warto o pismach komentatorów Arystotelesa o zabar wieniu neoplatońskim, Temistiusza (IV w. po Chrystusie), a zwłaszcza Sympli cjusza, który miał jeszcze do dyspozycji bibliotekę Akademii Platońskiej. By zakończyć ten krótki opis, w y m i e ń m y jeszcze relacje zawarte w pismach Ale ksandra z Afrodyzji (III w. po Chrystusie), neoplatonika Jamblicha oraz Ojców Kościoła. 9 F. Ueberweg, K. Praechter, Grundńss der Geschichte der Philosophie, 1.1, Die Philoso- phie des Altertums. 1 0 E. Zeller, Die Philosophie der Griechen in ihrer geschichtlichen Entwicklung, t. I-VI. 1 1 T. Gomperz, Griechische Denker, t. I-III. 1 2 E. Brćhier, Histoire de la philosophie, t. I, Uantiąuitóet le Moyen Age. 13 Lannće philologique. Bibliographie critiąue et analytiąue de rantiąuitógrćco-latine. 1 4 Platon, Sofista, 242 d. 1 5 Platon, Parmenides, 128 a.
Starożytność 8 2. Najogólniej mówiąc, doksografami nazywamy tych pisarzy, którzy re ferują poglądy greckich filozofów. Termin ten ma jednak również ścisłe znacze nie. Jak twierdzi H. Diels w swym klasycznym dziele Doxographi Graeci, dokso grafami w tym znaczeniu są ci, którzy czerpią z Poglądów filozofów przyrody (Ou-
Wstęp 9 Odparcie wszystkich herezji (Refutatio otnnium haeresiutń). U Euzebiusza z Cezarei (lata 260-340 po Chrystusie) w jego Przygotowaniu ewangelicznym (Praeparatio evangelica) odnajdujemy zachowane fragmenty Pseudo-Plutarchowych Kobier ców (ZTp(óiiccT(x). Ogromnie ważnym źródłem jest także dzieło Diogenesa Laer- tiosa Żywoty i poglądy słynnych filozofów (riepi picov, 8oyiicxT(ov Kai ano^zy\mxm xcov ev cpt^oaocpią e\)5oKi|ir|adytcov pipX,ia SEKCC), zawierające zarówno dokso- grafic w ścisłym znaczeniu, jak i doksografic biograficzną. Krótkie zestawienie doksograficzne m a m y również u Ojców Kościoła, takich jak Euzebiusz, Teodo- ret, Ireneusz, Arnobiusz czy Augustyn. Protoplastą biografów w ścisłym znaczeniu jest biograf filozofów, uczeń Arystotelesa, Arystoksenos z Tarentu, którego dzieło zatytułowane Żywoty (Biot) zaginęło. Zachowały się jednak inne biografie filozofów, spośród których w y m i e ń m y Żywoty filozofów (Biot cpiXoo(Kp(Dv) Antygonosa z Karystos (około 200 r. przed Chrystusem), żywoty sławnych mężów, a więc i filozofów napisane przez Satyrosa (około 160 r. przed Chrystusem), dzieło Hermipposa ze Smyrny zwanego Kallimachem (około 200 r. przed Chrystusem), które zawiera jednak mało dokładne wiadomości, oraz ciekawe zestawienie szkół filozoficznych Suk cesjefilozofów (AtccSo^Tl) napisane przez Socjona około roku 200 przed Chrystu sem. D o bardzo ważnych świadectw należą Wspomnienia o Sokratesie ('Arco|ivr|- |iove\)|xaTa Zc&Kpdwuc) napisane przez ucznia Sokratesa, Ksenofonta oraz żywo ty Diogenesa Laertiosa, które, chociaż nie są dziełem oryginalnym (są kompilacją opierającą się głównie na Socjonie i na Nikajosie z Nikaji) i nie sta nowią jednolitego tekstu, to jednak są bezcennym źródłem biograficznym. 4. Wreszcie m a m y chronologów, czyli tych pisarzy, którzy ustalają chro nologię ważną dla dziejów filozofii. Twórcami działającymi na tym polu są Era- tostenes z Cyreny (III-II w. przed Chrystusem), który pisze Chronografię (Xpo- yoypacpioa), i Apollodoros z Aten (II w. przed Chrystusem). Chronologowie po dają przy każdym filozofie okres jego dojrzałości, który wypada na czterdziesty rok życia danego filozofa. Informacje przekazane przez chronologów są bardzo ważnym p u n k t e m odniesienia, do którego nie należy jednak podchodzić bez krytycznie.
• r r STAROŻYTNOŚĆ OKRES PRESOKRATEJSKI