Do_startu_gotowi_dziecko.pdf

Przewodnik po ciąży, porodzie i początkach rodzicielstwa Gotowi Dziecko! Do startu Polish

Podziękowania Książka niniejsza to efekt wielu rozmów, sugestii i uwag ze strony służby zdrowia, organizacji zawodowych, organizacji społecznych oraz rodziców. Health Scotland pragnie podziękować wszystkim, którzy wnieśli swój przyczynek do realizacji tego przedsięwzięcia, za poświęcenie czasu oraz dzielenie się wiedzą i doświadczeniem. Podziękowania specjalne zechcą przyjąć osobynależące do zespołu odpowiedzialnego za realizację zadania, przede wszystkim Gill Allan, Linda Bryce, Sally Callaghan, Nadine Edwards, Kirsty Foster, Leslie Marr, Agnes McGowan, Jean Muir, Jenny Warren, Linda Wolfson and Riny Wondergem. Cenny wkład oraz wsparcie ofiarowali także Dr Sheila Lawson, Dr Angus Ford oraz Clare Keenan. Dziękujemy również szczególnie wszystkim rodzicom, którzy zgodzili się na wykorzystanie fotografii swoich oraz ich dzieci. Książka niniejsza została przygotowana przy wsparciu Borders Community Health Services NHS Trust, Dundee Teaching Hospital (Ninewells), Lanarkshire Health Board, Law Hospital NHS Trust, Lothian Health, Simpson Memorial Maternity Pavilion, West Lothian oraz Yorkhill NHS Trusts. Published by Health Scotland. Edinburgh Office: Woodburn House, Canaan Lane, Edinburgh EH10 4SG Glasgow Office: Clifton House, Clifton Place, Glasgow G3 7LS © NHS Health Scotland, 1998,1999, 2002, 2003, 2004. First published 1998 Second edition 1999 Revised 2002, 2003, 2004 ISBN: 1-84485-239-3 www.healthscotland.com Oryginalny tekst: Heather Welford Projekt: Design Links, Edinburgh/Glasgow Zdjęcia: Iain Stewart. Pages 78, 79, 80, 82 and 84: Collections / Anthea Sieveking — dziękujemy Janet Balaskas oraz Active Birth Movement za udział w pozyskaniu tych zdjęć. Printed by Acorn Web Dołożono wszelkich starań, aby niniejsza publikacja była jak najbardziej aktualna i autentyczna. Jednakże nowe badania medyczne mogą niekiedy oznaczać szybkie zmiany w zakresie informacji na temat ciąży i porodu oraz opieki nad dzieckiem. W następnym wydaniu zostaną dokonane modyfikacje w celu uwzględnienia ewentualnych nowych informacji, a lekarzom, położnym i pielęgniarkom środowiskowym zostaną niezwłocznie przekazane wszelkie istotne nowe zalecenia. Jakkolwiek książka ta stanowi odzwierciedlenie dobrej praktyki, należy pamiętać, że odmienność okoliczności i ocen klinicznych może oznaczać pewne nieznaczne różnice w sposobie opieki nad tobą i dzieckiem. Jeżeli masz jakiekolwiek wątpliwości, coś cię niepokoi lub czegoś się obawiasz, bez wahania skontaktuj się ze swoim lekarzem, położną lub pielęgniarką środowiskową w celu ich rozstrzygnięcia lub uzyskania bliższych wyjaśnień.

Spis treści ROZDZIAŁ PIERWSZY: CIĄŻA Początki ciąży 4 Kondycja fizyczna i zdrowie w ciąży 7 Odżywianie w ciąży 13 TWOJA CIĄŻA TYDZIEŃ PO TYGODNIU Do 6. tygodnia 17 7–12 tydzień 19 13–16 tydzień 21 17–20 tydzień 22 21–24 tydzień 24 25–28 tydzień 26 29–32 tydzień 28 33–36 tydzień 30 37–40 tydzień i dalej 32 Opieka prenatalna 34 OKREŚLENIA, Z KTÓRYMI MOŻESZ SIĘ ZETKNĄĆ 35 Badanie USG 44 Wybór i jak go dokonać 46 Zmiany w twoim ciele 52 Bardziej poważne problemy 54 Ciąża a praca 57 Bliźnięta 60 Blisko dziecka 62 Szkoła rodzenia 64 Przygotowanie na przyjście dziecka na świat 66 Poród przed terminem 67 Gdy są kłopoty z ciążą 68 ROZDZIAŁ DRUGI: PORÓD Poród 70 Faza pierwsza 72 Faza druga 77 Faza trzecia 82 Cięcie cesarskie 85 ROZDZIAŁ TRZECI: TY I TWOJE NOWO NARODZONE DZIECKO Pierwsze dni 88 Karmienie dziecka 91 Życiepoporodzie 102 Depresja poporodowa 107 Pielęgnacja dziecka 110 Sen i płacz 115 ROZDZIAŁ CZWARTY: ROZWÓJ TWOJEGO DZIECKA ETAPY ROZWOJU DZIECKA WSKRÓCIE 119 Miesiąc 1–2 121 Miesiąc 3–4 123 Miesiąc 5–6 126 Miesiąc 7–8 129 Miesiąc 9–10 133 Miesiąc 11–12 135 Miesiąc 13–18 139 Miesiąc 19–24 142 Lata 2–21/2 144 Lata 21/2–3 146 Choroby i na co należy zwrócić uwagę 149 Dodatkowa pomoc, informacje i przydatne adresy 151

Do startu, gotowi, dziecko! O książce apraszamy do lektury „Do startu, gotowi, dziecko!” Opracowaliśmy tę książkę w celu przedstawienia jednoznacznych i aktualnych informacji na temat ciąży, porodu i opieki nad dzieckiem do trzeciego roku życia. Mamy nadzieję, że jej lektura sprawi ci przyjemność, a w przyszłości będziesz do niej często sięgała. Na końcu znajduje się indeks ułatwiający znalezienie konkretnego tematu. Autorką „Do startu, gotowi, dziecko!” jest to soba o dużym doświadczeniu w tej dziedzinie, która sama jest także matką, oraz zespół ekspertów. Mamy nadzieję, że znajdziesz tu odpowiedzi na swoje pytania, a także pomoc w rozstrzygnięciu ewentualnych Pamiętaj, że wiele osób będzie troszczyło się o ciebie i twoje dziecko — jjeżeli chcesz porozmawiać z kimkolwiek bardziej szczegółowo o swoim stanie, zdrowiu czy rozwoju swojego dziecka, skontaktuj się bez wahania ze swoim lekarzem, położną czy pielęgniarką środowiskową. 3 Z

Rozdział pierwszy: ciąża PIERWSZE SYMPTOMY Jeżeli twój cykl menstruacyjny jest regularny, około dwa tygodnie od poczęcia możesz zauważyć brak miesiączki. Mogą temu towarzyszyć także inne objawy — być może dostrzeżesz je jeszcze zanim zorientujesz się, że nie wystąpiła miesiączka, szczególnie, jeżeli pragniesz mieć dziecko i wypatrujesz tych zmian. Idź do lekarza, aby się upewnić, że jesteś w ciąży i porozmawiać o opiece prenatalnej. W twoim ciele zachodzą zmiany za przyczyną hormonów ciążowych, które są uwalniane do krwiobiegu, i które oddziałują na twój organizm. · Piersi zmieniają się wkrótce po poczęciu. twoje ciało zaczyna produkować tkankę do wytwarzania i składowania mleka. Piersi mogą wydawać się być bardziej tkliwe niż zwykle. Guzki - maleńkie plamki wokół brodawki stają się bardziej widoczne. · Możesz mieć mdłości i nie tolerować pewnych potraw i zapachów. Niektóre kobiety wymiotują. Zdarza się to zwykle rano, ale także o innych porach dnia. Metaliczny smak w ustach może wpływać na smakowe odbieranie potraw. Zapach niektórych z nich może wywoływać mdłości. · Możesz się czuć zmęczona. Niektóre kobiety mówią, że czują się bardziej zmęczone na początku ciąży niż kiedykolwiek indziej. · Może się okazać, że częściej oddajesz mocz. 4

tydzień 1 tydzień 2 tydzień 3 tydzień 4 Pierwszy dzień ostatniej miesiączki Mniej więcejwtym czasienastępuje poczęcie Teraz twoja ciąża trwa cztery tygodnie „Zawsze myślałam o tym, że kiedyś zostanę mamą, ale teraz, gdy ma to nastąpić, tak naprawdę nie wiem, co czuję. To był szok. Powiedziałam mojemu chłopakowi, a on się bardzo ucieszył. Wiem, że oczekiwał ode mnie takich samych odczuć. Ale nie mogę ich w sobie wzbudzić. Mam nadzieję, że to się zmieni – przecież to dopiero początek.” „Jestem taka podniecona, nie mogę się doczekać, żeby wszystkim o tym powiedzieć – czekam niecierpliwie na to, kiedy mój brzuch będzie widoczny, abym mogła wyglądać na ciężarną, a nie tylko to odczuwać!” “Przez ostatnie trzy tygodnie czułam się bardzo źle – miałam mdłości nie tylko rano, ale także po południu i wieczorem – byłam też zmęczona. To złe samopoczucie odbiera radość bycia w ciąży.” p y t a n i a i o d p o w i e d z i P. Kiedy dziecko się urodzi? O. Ciąża trwa zwykle 37–42 tygodni czyli od dziewięciu do dziewięciu i pół miesiąca kalendarzowego. Wynika to ze średniej długości cyklu menstruacyjnego, wynoszącego 28 dni. Początek ciąży liczy się od pierwszego dnia ostatniej miesiączki, nawet, jeżeli poczęcie nastąpiło później. Jeżeli twój okres wypada częściej lub rzadziej niż co 28 dni, należy to uwzględnić przy obliczaniu daty porodu. · Należy pamiętać, że termin porodu jest jedynie orientacyjny. Bardzo niewiele kobiet (około pięć procent) faktycznie rodzi dokładnie w terminie. Większość dzieci przychodzi na świat na dwa tygodnie przed lub po tej dacie. · Jeżeli nie wiesz, kiedy miałaś ostatnią miesiączkę, położna lub lekarz może wykorzystać do określenia czasu trwania ciąży inne oznaki i symptomy. Może także zostać ci zaproponowane badanie USG. 5

ZAANGAŻOWANIE OJCOWIE podzielają wiele uczuć matek w czasie ciąży. Jeżeli jesteś przyszłym ojcem, być może niekiedy odczuwasz niepokój i lęk o zdrowie swojego dziecka i partnerki. Zapewne bardzo się cieszysz, ale i zastanawiasz, jak to będzie w czasie porodu i gdy dziecko już będzie na świecie, no i jak sobie poradzisz. Oto niektóre doświadczenia ojców. ‘Nie było mi łatwo. Przed kilka pierwszych miesięcy Liz podchodziła do wszystkiego bardzo emocjonalnie i była drażliwa,, częściowo dlatego, że straciliśmy dziecko dwa lata temu i bała się, że znowu się to to stanie. Było to dosyć trudne. Pod koniec pod tym względem było już łatwiej, ale Liz miała wysokie ciśnienie i kazano jej odpoczywać. Bardzo potrzebowała wsparcia i otuchy.’ ‘Bycie ojcem to dla mnie naprawdę wspaniałe uczucie. Bardzo się cieszę, że Yvonne jest w ciąży i tym, jak zmienia się jej ciało. Jestem właściwie dumny z niej i z samego siebie. Czasem wybiegam myślami w przyszłość i troszkę się niepokoję zbliżającymi się zmianami, ale myślę, że sobie poradzimy. Dobre strony przeważają nad tym, co negatywne.’ 6 TWOJA WŁASNA TOŻSAMOŚĆ Możesz niekiedy mieć wrażenie, że ty sama przestałaś istnieć – wszyscy skupiają się na tobie jako matce, a nie jako kimś, kogo życie składa się także z wielu innych spraw. Ale ogólnie rzecz biorąc, wszyscy odnoszą się do twojej ciąży bardzo serdecznie i warto się tym cieszyć! Normalne jest to, że niepokoisz się o swoje zdrowie czy o rozwój swojego dziecka. Myślami jesteś już przy porodzie. Jeżeli cię cokolwiek niepokoi, możesz zwierzyć się z tego położnej. Jeżeli nie masz jeszcze numeru telefonu do położnej, skontaktuj się ze szpitalem, lekarzem rodzinnym lub przychodnią i poproś o skierowanie do położnej. „Kiedy jesteś w ciąży, ludzie odnoszą się do ciebie inaczej. Wydaje mi się, że moi przyjaciele też niecierpliwie czekają na dziecko – wszyscy okazują mi tyle zainteresowania.” „Wydaje mi się, że od kiedy jestem w ciąży, zbliżyłam się do mojej mamy– ona zaczęła dzielić się ze mną wspomnieniami ze swoich ciąż i wiele razy rozmawiałyśmy długo i serdecznie.”

Rozdział pierwszy: ciąża o, co robisz, jaki prowadzisz tryb życia, wpływa na twoje dziecko. Wprowadzenie zmian może spowodować różnicę. Wiele porad oraz informacji zawartych w tej książce da odpowiedzi na twoje pytania i pomoże ci zadbać o zdrowie w tym ważnym czasie. PALENIE TYTONIU Zapewne wiesz, że palenie tytoniu może wpłynąć na twoje dziecko teraz i w przyszłości: · palenie podwyższa stężenie tlenku węgla we krwi, a więc twoje dziecka otrzymuje mniej tlenu · szkodliwe chemikalia przenikają do organizmu do twojego dziecka · nikotyna zwęża naczynia krwionośne po twojej stronie łożyska, co oznacza, że tlen dociera do dziecka z mniejszą efektywnością. W rezultacie dziecko rośnie wolniej i może mieć niższą wagę urodzeniową. Niższa waga może oznaczać problemy w czasie i po porodzie, a dziecko może mieć większą skłonność do infekcji.Palenie wpływa także na rozwój mózgu i ogólny stan zdrowia twojego dziecka. Dowiedziono, że skutki palenia odczuwalne są w dzieciństwie, a także późniejszym czasie. Istnieją dowody na to, że palenie tytoniu przez rodziców wpływa na zdrowie dziecka — niezależnie od tego, czy sama ciężarna pali czy też nie. Jeżeli przestaniesz palić, twoje dziecko: · będzie mniej narażone na ryzyko przedwczesnego urodzenia · będzie mniej narażone na problemy z oddychaniem · będzie bardziej odporne na infekcje · będzie mniej zagrożone syndromem śmierci łóżeczkowej, infekcjami i stanami przewlekłymi, takimi jak astma. Jeżeli ty lub twój partner przestaniecie palić, zmniejszycie ryzyko wystąpienia wszystkich tych zagrożeń. Dzieci raczkujące i starsze rosną zdrowsze w otoczeniu osób niepalących. 7 Kondycja fizyczna i zdrowie w ciąży T

Rzuć palenie! Warto to zrobić w każdej chwili, gdy jesteś w ciąży — im szybciej tym lepiej. Pomóż sobie: · rzucając palenie wraz ze swoim partnerem czy przyjaciółką · odkładając oszczędzone w ten sposób pieniądze i wydając je na jakąś przyjemność · zajmując się czymś, czego nie możesz robić paląc jednocześnie - szyciem, dzierganiem czy innym rękodziełem. Ważne jest, aby nie palić w dalszym ciągu, gdy dziecko już się urodzi. ALKOHOL Niektórym kobietom w ciąży nie smakuje alkohol, więc przestają go pić. Alkohol dociera do dziecka, ale istnieją dowody, że niewielkie ilości alkoholu spożywane okazjonalnie — jedna lub dwie jednostki, raz czy dwa razy w tygodniu — raczej nie wyrządzą szkody. Picie alkoholu w dużych ilościach wiązane jest z poronieniami, a niekiedy z poważnymi skutkami dla rozwoju dziecka, takimi jak syndrom alkoholowy. Z m n i e j s z a n i e z a g r o ż e ń Po prostu przestałam i już. Rozum wziął górę.Urodziłam dwiecóreczkiipotrzebowałam pieniędzy nainne rzeczy. One nie palą i ja też nie.’ Była palaczka, która uzyskała wsparcie z Smokeline LEKI I NARKOTYKI Każdy lek i narkotyk może mieć wpływ na zdrowie twoje i rozwijającego się w tobie dziecka — w tym narkotyki nabywane nielegalnie. Zawsze mów swojemu lekarzowi, że jesteś w ciąży jeżeli lekarz przepisuje ci jakieś leki. Jeżeli kupujesz leki w aptece, zapytaj farmaceutę czy możesz je zażywać w ciąży. Sprawdź także sama ulotkę. l Wiadomo, że kokaina, crack, heroina, amfetamina i konopie indyjskie wpływają na dziecko bezpośrednio I pośrednio. Szczególnie niebezpieczne są kokaina i crack , ponieważ wpływają bezpośrednio na krwioobieg dziecka . Dzieci matek-narkomanek rodzą się uzależnione od narkotyków i z chwilą urodzenia odczuwają symptomy odstawienia narkotyku. l Jeżeli nie możesz przestać używać jakiegoś narkotyku, zwróć się o pomoc. Na niektórych oddziałach położniczych są specjalistyczne jednostki dla uzależnionych matek. Ciąża może stanowić dodatkową zachętę do porzucenia nałogu. Twoja położna, pielęgniarka środowiskowa czy przychodnia przedporodowa może skontaktować cię z jednostkami wsparcia lub porozmawiać z twoim lekarzem rodzinnym. Zob. także informacje o dodatkowej pomocy na ko ńcu książki (str.151).8 1 JEDNOSTKA Są to miarki wielkości 25ml stosowane zwykle w Anglii i Walii. W niektórych miejscach, miarki stosowane w pubach są większe. W Irlandii Północnej, miarka stosowana w pubach to 35 ml – czyli 1 ½ jednostek. W Szkocji może to być 35ml lub 25ml. Uważaj – miarki domowe są zwykle większe niż standardowe! ½ pint piwa zwykłej mocy, piwa lager lub cydru jedna miarka mocnego alkoholu (whisky, gin bacardi, wódki, itp.) mała lampka wina Mały kieliszek sherry miarka wermutu lub aperitifu lub lub lub lub

p y t a n i a i o d p o w i e d z i P. Jak unikać wszystkiego, co może zaszkodzić mojemu dziecku? Spaliny, zanieczyszczenie, promieniowanie — to jest wszędzie. Czy można być zupełnie bezpiecznym? O. Nie możesz uniknąć wszystkiego, co jest szkodliwe, ale możesz robić wszystko, co leży w twoich możliwościach. Na przykład, zagrożenie dla twojego dziecka wynikające z palenia tytoniu to nie jedynie teoria. Badania dostatecznie wykazały już skutki tego nałogu. Nie ma za bardzo sensu martwić się o to, na co nie mamy wpływu lub czego nie sposób uniknąć. Warto pamiętać, że znakomita większość dzieci rodzi się silna i zdrowa. ‘Oboje paliliśmy przez około dziesięć lat, a mnie nigdy dotąd nie udawało się rzucić palenia na dłużej niż kilka tygodni. Tym razem, jednak myślę, że uda mi się wytrwać. Joe przestał palić w domu i mam nadzieję, że wkrótce w ogóle rzuci palenie... nie jest to proste, ale warto spróbować..’ Wybieram to, co zdrowe P. A co z ziołolecznictwem czy lekami homeopatycznymi? Czy bezpieczna jest aromaterapia? O. Większość leków homeopatycznych jest generalnie uznawanych za bardzo bezpieczne, ale należy się skonsultować z lekarzem lub farmaceutą. Niektóre leki ziołowe i niektóre olejki stosowane w aromaterapii nie są odpowiednie dla kobiet w ciąży. Jeżeli chcesz zażywać te produkty, zasięgnij porady kompetentnego lekarza. W przypadku drobnych dolegliwości można sięgnąć do użytecznych książek zawierających informacje o tym, czego unikać w ciąży. Twójpartner może pomóc tobie i twojemu dziecku zachować dobre zdrowie przestając palić. Jeżeli nie jest to możliwe od razu, zacznij od palenia tylko poza domem. Więcej informacji o paleniu tytoniu , piciu alkoholu czy zażywaniu narkotyków możesz uzyskać u swojej położnej, lekarza rodzinnego czy pielęgniarki środowiskowej. Jeżeli chcesz zerwać z paleniem, zadzwoń pod nr: smokeline 0800 84 84 84 gdzie możesz uzyskać bezpłatne informacje i wsparcie dla siebie i swojego partnera. Unikaj w ciąży prześwietleń o ile możliwe, w tym także prześwietleń zębów. 9

TWOJE CIAŁO SIĘ ZMIENIA Czasem możesz się czuć zmęczona, przygnębiona i mieć poczucie dyskomfortu. Innym razem z kolei będziesz wiedziała, co ludzie mają na myśli, kiedy mówią o tym, że w ciąży ‘się kwitnie’. · Hormony ciążowe mogą zmienić twoją skórę i włosy. Skóra tłusta stanie się jeszcze bardziej tłusta, a sucha może jeszcze bardziej się wysuszyć, a więc mogą się zmienić sposoby pielęgnacji skóry i włosów. · Od czwartego lub piątego miesiąca, hormony wpływają na kolor skóry. Im ciemniejszą masz karnację, tym łatwiej to zauważysz. Jeżeli masz jasną cerę i rude włosy, być może nie będzie to zauważalne. Brodawki ciemnieją, i powiększa się a otoczka brodawki sutkowej. Wyraźniej rysuje się linea nigra (‘kresa czarna’) biegnąca od połowy brzucha do spojenia łonowego. Na twarzy mogą wystąpić plamy. Nie zaleca się korzystania z łóżek do opalania w ogóle, ale korzystanie z nich w ciąży może jeszcze wzmóc występowanie plam na twarzy. Pamiętaj o kremach ochronnych na twarz z filtrem wychodząc na słońce. · Rozstępy to czerwonawe paski na brzuchu, piersiach iudach. Pojawiają się one na skutek naciągania się tkanek podskórnych. Po rozwiązaniu stopniowo bledną i przybierają szaro-srebrną barwę. Elastyczność skóry jest w dużej mierze cechą dziedziczną, a kremy i balsamy niewiele to zmieniają jakkolwiek są przyjemne w użyciu. Ich nawilżający efekt pozwala uchronić skórę przed świądem i suchością. Dbaj o stopy. Zapewne będzie ci najwygodniej w butach na niskim lub płaskim obcasie. Wysokie obcasy mogą wzmóc ewentualne bole kręgosłupa. Stopy mogą puchnąć ponieważ twoje ciało zatrzymuje więcej płynów, więc być może będziesz musiała nosić buty szersze czy nawet o pół numeru większe. Mogą ci także puchnąć kostki i nieco boleć. Zatrzymywanie płynów do w pewnej mierze jest normalne w ciąży, ale jeżeli nastąpi jakiekolwiek nagłe nasilenie tych objawów należy powiedzieć o tym lekarzowi lub położnej. d o b r e s a m o p o c z u c i e Będąc w ciąży (oraz przez rok po rozwiązaniu) masz prawo do bezpłatnej opieki stomatologicznej w National Health Service (NHS), recept i leczenia chorób stóp. Potrzebne ci będzie jednak zaświadczenie wydane przez właściwą dla ciebie placówkę służby zdrowia (health board). Zapytaj o to swoją położną lub lekarza rodzinnego. 10

ĆWICZENIA GIMNASTYCZNE W CIĄŻY Ćwiczenia pomagają utrzymać aktywność fizyczną i dobre samopoczucie, abyś przy porodzie była w dobrej kondycji fizycznej. Ćwiczenia wzmacniają serce i poprawiają krążenie krwi, co pozwala uporać się z dolegliwościami często występującymi w ciąży, takimi jak zaparcia, żylaki czy opuchnięcia (obrzęki). Jeżeli cierpisz na bóle kręgosłupa, ćwiczenia i zwrócenie uwagi na postawę może bardzo pomóc w ich złagodzeniu. Spacery, pływanie, niektóre formy jogi, czy napinania czy rozciągania mięśni, można uprawiać na każdym etapie ciąży. Najlepiej unikać sportów czy ćwiczeń, które grożą upadkiem czy zderzeniem z innymi uczestnikami. Każde ćwiczenie, które może spowodować, że dziecko ‘obija się’ o dno twojej miednicy może także spowodować długotrwałe urazy tych mięśni. Pływanie Nawet, jeżeli nie ćwiczyłaś dużo przed zajściem w ciążę,przekonasz się,żepływanieprzychodzizłatwością. Woda podtrzymuje całe ciało, więc prawie w ogóle nie występuje ryzyko obrażeń, a ty możesz ćwiczyć wszystkie mięśnie. · Na wielu basenach prowadzone są ćwiczenia prenatalne w wodzie, podczas których możesz nauczyć się ruchów i wykonywać ćwiczenia przeznaczone dla kobiet w ciąży. Powinny one być prowadzone przez specjalnie przeszkoloną położną, lub fizjoterapeutę położniczego w obecności położnej. · W czasie każdych zajęć, powinnaś mieć możliwość rozgrzewki za pomocą delikatnych ruchów kończyn, a następnie ruchów całego ciała, i może również przepłynięcia pewnego dystansu. p y t a n i a i o d p o w i e d z i P. Ćwiczę aerobic dwa lub trzy razy w tygodniu. Czy jest to bezpieczne teraz dla mnie, gdy jestem w ciąży? O. Jeżeli jesteś przyzwyczajona do aerobiku, kontynuuj ćwiczenia. Powiedz instruktorowi, że jesteś w ciąży i unikaj wszelkich ćwiczeń, które narażają kręgosłup na nadmierny wysiłek. Po około pięciu miesiącach, skoncentruj się na rozciąganiu i napinaniu mięśni, bez joggingu ani podskoków. Pamiętaj, aby unikać ćwiczeń, które mogą spowodować, że dziecko będzie się ‘obijało’ o dno twojej miednicy. Nie rób żadnych ćwiczeń napinających mięśnie brzucha. Przerwij, zanim poczujesz się naprawdę zmęczona. To nie czas na rozpoczynanie tego rodzaju ćwiczeń. 11

Joga Joga jest generalnie bezpieczną i pomocną formą ćwiczeń w ciąży. Pozycje jogi delikatnie rozciągają ciało, a metody oddychania oraz nacisk na relaksację sprzyjają uspokojeniu i odprężeniu. · Jeżeli chodzisz na zajęcia w grupie, powiedz nauczycielowi, że jesteś w ciąży. Jeżeli chcesz rozpocząć ćwiczenia jogi, najlepiej znaleźć nauczyciela, a nie próbować samemu. W ramach kursów dla dorosłych prowadzonych przez władze lokalne zwykle także odbywają się ćwiczenia jogi. · Niektóre bardzo zaawansowane pozy nie są możliwe w ciąży i nie powinnaś ich wykonywać. Tak, jak w przypadku każdego innego ćwiczenia, przerwij, gdy czujesz się zmęczona. Rozluźnij się! Miednica musi się ‘otworzyć’, aby dziecko mogło się wydostać na zewnątrz w czasie porodu. Aby to umożliwić, więzadła w twojej miednicy ulegają zmiękczeniu i stają się bardziej rozciągliwe. Służą temu hormony, w tym relaksyna. Więzadła to pasma mocnej, elastycznej tkanki łączące kości szkieletowe w stawach. Ponieważ więzadła rozluźniają się w ciąży, łatwo się naciągnąć zbyt mocno naciągając więzadło — szczególnie, jeżeli nie jesteś przyzwyczajona do ćwiczeń. Jeżeli się naciągniesz zbyt mocno, poczujesz ból. To twoje ciało każe ci przestać. Prostuj się! Możesz rozciągać plecy unikając tym samym bólu kręgosłupa, ucząc się ‘stać prosto’. Stój ze stopami szeroko rozstawionymi i przenoś ciężar ciała z jednej nogi na drugą. Wyobraź sobie sznurek prowadzący od czubka głowy i ciągnący cię ku górze. Poczujesz, jak gdyby twój kręgosłup się wydłużał. · Jeżeli musisz stać, pamiętaj o wyprostowanej pozie. Pomoże ci to się nie garbić i nie poddawać się ciężarowi brzucha. · Staraj się nie siedzieć przez zbyt długi czas. Siedząc, podłóż sobie małą poduszkę pod wgłębienie w dolnym odcinku pleców, aby ułatwić sobie siedzenie prosto i wygodnie. Zmniejsza to obciążenie dla kręgosłupa. g i m n a s t y k a 12

Rozdział pierwszy: ciąża CO JEŚĆ, A CZEGO UNIKAĆ Zdrowe odżywianie w ciąży nie różni się od zdrowego sposobu jedzenia w żadnym innym czasie. Jeżeli dobrze się odżywiasz, w ciąży nie musisz dokonywać żadnych zasadniczych zmian. Należy tylko pamiętać o kilku potencjalnie ważnych sprawach przy doborze potraw i sposobu ich przyrządzania. (Dalsze informacje o diecie wegetariańskiej i wegańskiej na str. 16.) Żywność, którą należy wybierać Zdrowe odżywianie nie oznacza, że musisz jeść coś, czego nie lubisz. Staraj się jeść produkty należące do każdej z następujących grup: · chleb, zboża, ryż, makarony, ziemniaki — powinny one stanowić główny składnik każdego posiłku. Produkty zawierające ziarna z pełnego przemiału, takie jak brązowy ryż czy chleb pełnoziarnisty mają więcej błonnika i są bardziej sycące. · Owoce i warzywa — staraj się zjadać każdego dnia cztery lub więcej porcji owoców i warzyw. Spożywaj je w każdej postaci – na surowo, mrożone, z puszki i suszone, a także 100% soki owocowe. · Mięso, ryby i wyroby je zawierające (dostarczają one białko i żelazo) — spożywaj produkty z tej grupy dwa razy dziennie. Obejmuje to mięso, kurczaki, ryby (w tym ryby z puszki), jaja, orzechy (ważna uwaga na odwrocie), fasolę, rośliny strączkowe. · mleko i produkty mleczne (są one ważnym źródłem wapna) — staraj się wypijać pól litra (pintę) mleka dziennie lub zastępuj 250 mleka 8 gramami sera (wielkości pudełka od zapałek), jogurtu lub miseczką puddingu. Produkty mleczne o niskiej zawartości tłuszczu zawierają tę samą ilość wapna jak ich pełnotłuszczowe odpowiedniki. · Produkty zawierające tłuszcz i produkty zawierające cukier – tych spożywaj jak najmniej. 13

Artykuły spożywcze, których należy unikać Niektóre produkty stanowią zagrożenie dla kobiet ciężarnych. Jest ono bardzo nieznaczne, więc nawet, jeżeli spożywasz takie artykuły nie zdając sobie z sprawy z ryzyka, jest mało prawdopodobne, że zaszkodzisz sobie lub dziecku. Ale dobrze ich unikać o ile możliwe. Niektóre produkty mogą być skażone bakteriami takimi jak listeria czy salmonella. Należy unikać: · niepasteryzowanego mleka · miękkich, dojrzałych serów (takich jak brie, camembert i tego rodzaju serów przerośniętych niebieską pleśnią) · wątróbki i wyrobów z niej (zob. str. 15) · pasztetów — wszelkiego rodzaju · surowych i gotowanych na miękko jaj (należy je gotować, aż białko i żółtko będą miały postać stałą) · lodów kręconych z automatów (Uwaga: lody w opakowaniach lub w kostkach są bezpieczne) · majonezu (domowej roboty) · mięsa rekinów, marlinów i mieczników. Spożycie tuńczyka należy ograniczyć do dwóch średniej wielkości puszek lub jednego steku ze świeżej ryby na tydzień. Chodzi tu o obawy o zawartość rtęci w tych rybach i dotyczy także kobiet karmiących piersią lub tych, które planują ciążę. HIGIENA OGÓLNA · Zawsze myj ręce przed i po kontakcie z żywnością. · Myj dokładnie wszystkie owoce i warzywa, w tym sałatę przygotowaną do spożycia. · Myj ręce po tym, gdy dotykasz surowego mięsa. · Przechowuj surowe produkty spożywcze osobno od przetworzonych. · Zawsze zakładaj rękawiczki i myj dokładnie ręce po pracy w ogródku czy kontakcie z ziemią. KONTAKT ZE ZWIERZĘTAMI Niektóre zwierzęta, szczególnie koty i owce, mogą być nosicielami szkodliwych mikroorganizmów, takich jak listeria, chlamydia psittaci czy toksoplazma. Mogą one wywołać infekcję u ciężarnych kobiet i wady płodu. · Zawsze myj ręce po głaskaniu zwierzęcia domowego, szczególnie zanim zaczniesz jeść czy przygotowywać jedzenie. · Staraj się nie wpuszczać zwierząt do kuchni, a szczególnie na blaty, na których przygotowujesz jedzenie. · Używaj osobnych misek i akcesoriów do przygotowania jedzenia dla zwierząt i myj je osobno od naczyń domowników. · Dbaj o czystość kuwety dla kota. Staraj się, aby ktoś inny wyrzucał kocie odchody. Jeżeli musisz to robić sama, zawsze zakładaj gumowe rękawiczki, a następnie umyj starannie ręce i rękawiczki. · Zawsze zakładaj rękawiczki do pracy w ogrodzie na wypadek, gdyby koty zostawiły tam swoje odchody. Po pracy umyj starannie ręce. Źródło: While You Are Pregnant, str. 7–8, Department of Health, 1995. Jeżeli ty lub ktoś w twojej bliskiej rodzinie jest uczulony na orzechy czy cierpi na alergię np. wypryski atopowe, astmę czy katar sienny, zaleca się unikać orzechów I produktów zawierających orzechy w ciąży i w czasie karmienia piersią. 14

KWAS FOLIOWY Kwas foliowy to jedna z ważnych witamin z grupy B. W postaci naturalnej występuje w wielu artykułach żywnościowych, a do niektórych jest dodawany w czasie produkcji. Witamina ta ma podstawowe znaczenie dla wzrostu i zdrowia wszystkich komórek ciała. Kwas foliowy jest bardzo ważny we wczesnej ciąży lub jeżeli ciąża jest planowana. Kobiety planujące ciążę i ciężarne powinny zażywać więcej kwasu foliowego, aby zapobiegać wadom wrodzonym centralnego systemu nerwowego, takim jak rozszczep kręgosłupa. Obecnie zaleca się zażywać kwas foliowy w tabletkach 400 mcg (0.4 mg) na co najmniej trzy miesiące przed zajściem w ciążę oraz przez pierwsze 12 tygodni ciąży. Jeżeli zaszłaś w ciążę nieplanowaną, zacznij zażywać kwas foliowy każdego dnia do 12-tego tygodnia ciąży. Jak zażywać Jeżeli planujesz ciążę lub gdy się dowiesz, że jesteś w ciąży: · zacznij zażywać kwas foliowy w tabletkach 400 mcg (zalecana dawka), które może przepisać ci lekarz lub które możesz kupić w aptece i niektórych supermarketach oraz · jedz więcej produktów zawierających kwas foliowy Nie zażywaj dodatkowo witaminy A ponieważ jej wysokie stężenie może zaszkodzić dziecku. twój lekarz zapisze ci witaminy jeżeli będą ci potrzebne. Produkty zawierające kwas foliowy · Zielone warzywa, w tym szpinak, brokuły, fasolka szparagowa, kalafior, brukselka, groszek. · zboża, w tym chleb. Niektóre rodzaje pieczywa i płatki śniadaniowe zawierają dodatkowe ilości kwasu foliowego — sprawdź na opakowaniu. · Niektóre owoce, w tym pomarańcze, grejpfruty, banany. · Fasola i rośliny strączkowe, szczególnie fasola czarno nakrapiana, ciecierzyca. · Mleko i jogurt. · Yeast extracts (taken as a drink or a spread). A co z wątróbką? Wątróbka zawiera kwas foliowy, ale także wysokie stężenie witaminy A, które może być szkodliwe dla dziecka w pierwszych miesiącach ciąży. Kobietom ciężarnym i planującym ciążę nie zaleca się jedzenia wątróbki ani jej produktów. 15

RÓŻNE SMAKI? Często w ciąży zmienia się smak na różne potrawy. Może się okazać, że nie smakują ci potrawy i napoje, które dotąd zjadałaś z przyjemnością, na przykład kawa czy alkohol. Podobnie, możesz mieć większą ochotę na inne rzeczy, które kiedyś ci nie smakowały, np. owoce cytrusowe i mleko. Niektórym kobietom smakują dosyć nietypowe połączenia produktów. O ile tylko dbasz o równowagę zdrowych produktów w swojej diecie (zob. str. 13), zwiększenie jednego czy zmniejszenie ilości innego artykułu nie ma znaczenia. Jeżeli nie możesz powstrzymać się od jedzenia produktów bardzo słodkich lub o wysokiej zawartości tłuszczu, takich jak czekolada, staraj się je spożywać w umiarkowanych ilościach. p y t a n i a i o d p o w i e d z i P. Zanim zaszłam w ciążę miałam nadwagę. Czy można próbować się odchudzać w ciąży? O. Nie staraj się schudnąć, gdy jesteś w ciąży. Zamiast tego dbaj o zdrową równowagę potraw. Porozmawiaj o tym ze swoją położną lub lekarzem rodzinnym. Pamiętaj, że artykuły zawierające tłuszcz i te, które zawierają cukier mogą dostarczyć mnóstwo kalorii (energii) i należy zjadać je w minimalnych ilościach. P. Czy dieta wegetariańska lub wegańska jest bezpieczna w ciąży? O. Tak, o ile przestrzegasz wszystkich zasad zdrowego odżywiania. Wszystkie potrzebne ci substancje odżywcze występują w produktach innych niż mięso. Weganki — które nie jedzą żywności pochodzenia zwierzęcego — mogą potrzebować dodatkowych dawek witaminy B12, i powinny spożywać produkty takie jak soja, zawierające podwyższone ilości witaminy B12, lub zażywać tę witaminę w tabletkach. Zob. także Dodatkowa pomoc na końcu książki. 16

a TWOJA CIĄŻA TYDZIEŃ PO TYGODNIU Rozdział pierwszy: ciąża POCZĘCIE I POCZĄTKI CIĄŻY jest to okres najbardziej aktywnego rozwoju twojego dziecka. W ciągu tych pierwszych tygodni dzieje się bardzo wiele — często zanim jeszcze zorientujesz się, że jesteś w ciąży. · Zapłodnione jajo — teraz zwane blastocystą — umieszcza się w śluzówce macicy do końca pierwszego tygodnia po zapłodnieniu. Następuje zagnieżdżenie w śluzówce i wymiana substancji chemicznych i odżywczych między blastocystą a śluzówką. · Kiedy blastocysta jest dobrze zagnieżdżona, staje się embrionem i ma wielkość kropki na końcu tego zdania. · Zewnętrzne komórki embriona zaczynają się przyklejać do naczyń krwionośnych matki, łącząc się z jej krwiobiegiem. Jest to początek kosmówki, która potem stanie się łożyskiem. · Komórki wewnętrzne embriona dzielą się następnie na trzy osobne warstwy. Pierwsza warstwa utworzy system nerwowy i mózg; z drugiej wykształcą się ważne organy wewnętrzne (układ trawienny i płuca); a z trzeciej powstanie serce i układ krwionośny, mięśnie i szkielet. · Embrion ma teraz swoje własne naczynia krwionośne. Niektóre z nich łączą się z twoim układem krwionośnym w ścianie macicy. Z nich wykształci się pępowina zawierająca naczynia krwionośne transportujące substancje odżywcze z łożyska oraz produkty wydalane przez dziecko. W szóstym tygodniu ciąży, ten bardzo złożony organizm ma wielkość paznokcia u twojego małego palca. 17 Do 6 tygodnia Zapłodnienie jajeczka przez spermę. Jajeczko wydobywające się z jajnika. Zapłodnione jajeczko (blastocysta) dzielące się i przemieszczające się w jajowodzie Blastocysta zagnieżdżająca się w śluzówce macicy, teraz stające się embrionem. Jajnik

4-5 TYDZIEŃ Blastocyst (embryo) burrowing into womb lining p y t a n i a i o d p o w i e d z i W czasie, gdy jajeczko zagnieżdża się w ścianie macicy, możesz mieć niewielkie krwawienie. Łatwo je pomylić z bardzo skąpą miesiączką, więc możesz nie zdawać sobie sprawy, że jesteś w ciąży. P. Czy testy ciążowe są rzeczywiście takie wiarygodne? Byłam pewna, że jestem w ciąży, ale wynik testu był ujemny. Tydzień później zrobiłam go ponownie i wynik był pozytywny. O. Testy ciążowe są zwykle wiarygodne, jeżeli są przeprowadzane poprawnie, jakkolwiek zawsze istnieje niewielkie prawdopodobieństwo fałszywie ujemnego wyniku. Testy kupowane w aptece potrafią wykryć obecność gonadotropiny kosmówkowej (HCG) w moczu od około dwóch tygodni po poczęciu, tzn. w terminie kolejnej miesiączki. Ale niekiedy stężenie HCG może być zbyt niskie, aby zostało wykryte w teście, i dlatego jeżeli miesiączka nie wystąpi test należy powtórzyć. Hormon ten można także wykryć w badaniu krwi. 6 TYDZIEŃ INNE SYMPTOMY CIĄŻY · Szyjka macicy nieco się rozmiękcza. · Pochwa i szyjka macicy zmieniają kolor — z różowego na fioletowawo-niebieski — z powodu zwiększonego ukrwienia tych miejsc. · Piersi zaczynają się zmieniać, a guzki (małe, wypukłe plamki) na otoczce brodawki stają się bardziej widoczne. Guzki to ujścia gruczołów wytwarzających oleistą substancję utrzymującą gładkość i miękkość brodawki, przygotowując piersi do karmienia dziecka. W badaniu USG można stwierdzić akcję serca już w szóstym czy siódmym tygodniu. Przyjmuj tabletki kwasu foliowego co najmniej przez pierwsze 12 tygodni ciąży (zob. str. 15). 18 Blastocysta (embrion) zagnieżdża się w śluzówce macicy

TWOJA CIĄŻA TYDZIEŃ PO TYGODNIU Rozdział pierwszy: ciąża NABIERANIE KSZTAŁTU Teraz embrion zaczyna nabierać kształtu ludzkiego ciała i rozwijają się ważniejsze organy. · W ciągu kilku tygodni tworzą się małe zaokrąglenia zwane zawiązkami kończyn, z których powstaną ręce i nogi. · Do 10 tygodnia, powstaje większe zaokrąglenie, z którego wykształci się głowa. Pępowina wydłuża się, a embrion pływa w worku owodniowym (‘worku wypełnionym wodami płodowymi’, który chroni dziecko przez całą ciążę). · Pod koniec tego okresu embrion zwany jest płodem. Zaczyna się tworzyć zarys twarzy - usta, język i powieki. Zawiązki kończyn stają się teraz widocznymi rękami i nogami, zaczynają się kształtować palce u rąk i nóg. Jest to ważny okres dla formowania się organów wewnętrznych, mózgu i układu nerwowego oraz szkieletu. Do końca 12 tygodnia tworzenie się struktury organów wewnętrznych jest zakończone i zaczynają rozwijać się mięśnie. Pod koniec 12 tygodnia dziecko ma długość ok. 5 cm od głowy do pośladków — ma więc wielkość dojrzałej śliwki. · W 12-tym tygodniu Twoja talia może się już zaokrąglać. Organy w miednicy nieco się przemieszczają w miarę podnoszenia się macicy. Może też następować pewne zatrzymywanie płynów, dlatego czujesz się pełniejsza. Jednak większość ludzi nie zauważa jeszcze, że jesteś w ciąży. 19 7-12 TYDZIEŃ

MDŁOŚCI I WYMIOTY W pierwszych 12 tygodniach, mdłości i wymioty mogą dokuczać najbardziej. Możesz też czuć się bardzo zmęczona. Wkrótce zapewne poczujesz się lepiej. Hormony zmieniają się około 12 do 14 tygodnia, kiedy zaczyna pracować łożysko i samopoczucie większości kobiet się poprawia. L e p s z e s a m o p o c z u c i e Jak postępować · Jedz niewiele ale często, aby twój żołądek był zawsze napełniony. · Zacznij dzień od sucharka i napoju — nawet zanim wstaniesz. · Unikaj potraw i zapachów, które wywołują u ciebie mdłości. · O więcej wskazówek zwróć się do swojego lekarza rodzinnego lub położnej. 9 TYDZIEŃ Płód bardziej przypomina wyglądem człowieka. 2 cm 12 TYDZIEŃ 20

TWOJA CIĄŻA TYDZIEŃ PO TYGODNIU Rozdział pierwszy: ciąża Łożysko zaczyna przejmować funkcję głównego źródła odżywania dziecka począwszy od 13. tygodnia. Od 14 tygodnia działa ono już w pełni. CECHY TWOJEGO DZIECKA · Na początku tego okresu, dziecko porusza już trochę kończynami i głową, ale jeszcze tego nie czujesz. Pewne ruchy możesz poczuć w 16. tygodniu, a w pierwszej ciąży często następuje to później. · W 16.tygodniu w twarzy dziecka widać już wyraźnie oczy, nos, usta i uszy. Rozwinęły się powieki, a zęby znajdują się w dziąsłach. · Całe ciało jest pokryte miękkimi, delikatnymi włoskami zwanymi ‘meszkiem’. · Jeżeli twoje dziecko będzie miało ciemne włosy, począwszy od 15. tygodnia zaczynają pracować komórki cebulek włosów wytwarzających barwnik. · Zaczynają także rosnąć brwi i rzęsy. Są już paznokcie u rąk i nóg. W dalszym ciągu rozwijają się oczy i uszy i wiadomo, że na tym etapie rozwoju dzieci reagują na dźwięki i światło. At week 16, your baby is 8 cm ŁOŻYSKO Łożysko utrzymuje twoje dziecko przy życiu. Z jednej strony jest ono przyklejone do macicy, a z drugiej, przez pępowinę, łączy się z dzieckiem. Pępowiną przenoszone są substancje odżywcze z krwi matki przez łożysko i odbiera zbyteczne produkty przemiany materii. Łożysko produkuje także hormowy, które krążą w całym ciele. Krwioobieg twój i twojego dziecka nigdy nie stykają się bezpośrednio. Twoja krew obmywa stronę łożyska przyklejoną do ściany macicy. Substancje odżywcze, w tym tlen, przenikają przez błonę, która oddziela twój krwioobieg o krwioobiegu dziecka , a następnie przechodzą do układu krwionośnego dziecka po drugiej stronie łożyska. Zbyteczne produkty przemiany materii dziecka odbywają taką samą drogę, przenikając od strony dziecka do ciebie przez błonę. Łożysko oddziela wiele zagrożeń zanim dotrą one do dziecka. Jednakże niektóre substancje przedostać się przez tę barierę. Łożysko nie może ‘zablokować’ niektórych bakterii, wirusów, niektórych leków, nikotyny i tlenku węgla. Hormony wytwarzane przez łożysko — głównie estrogen i progesteron — wywołują wiele zmian, które możesz zaobserwować w swoim ciele będąc w ciąży. Powodują one powiększanie macicy i odpowiadają za powstawanie nowych naczyń krwionośnych. Pod koniec ciąży spada poziom progesteronu wytwarzanego przez łożysko, ale nie wiadomo dokładnie, co odpowiada za wywołanie akcji porodowej. 21 13-16 TYDZIEŃ Łożysko Żyła pępowino wa Dwie tętnice pępowin owe Worek owodniowy Pępowina

TWOJA CIĄŻA TYDZIEŃ PO TYGODNIU Rozdział pierwszy: ciąża WIDAĆ JUŻ TWÓJ BRZUSZEK W tym okresie, widać już, że jesteś w ciąży, chociaż wygląd kobiet bardzo szczupłych i mających mały brzuszek, specjalnie się nie różni, szczególnie, jeżeli noszą luźne stroje. · Mniej więcej teraz zaczniesz zapewne czuć pierwsze ruchy swojego dziecka — chociaż możesz nie być pewna, co to jest, szczególnie jeżeli jest to twoja pierwsza ciążą. Ruchy płodu, które czuje matka (ang. ‘quickening’) odczuwa się początkowo jako trzepotanie, ale w miarę upływu czasu będziesz odczuwała wyraźne szturchnięcia i kopnięcia, gdy dziecko będzie dotykało twojego brzucha od wewnątrz. · W badaniach USG widać niekiedy 18-tygodniowe dzieci ssące swój kciuk. · Zaczynają się formować zęby stałe, po wykształceniu się zębów mlecznych. Ciałko dziecka pokrywa się ‘mazią płodową’, czyli tłustą substancją, która tworzy na jego skórze wodoodporną warstwę. · W 20. tygodniu, twoje dziecko ma długość 15 cm (ok. 6 cali), i jest jeszcze na tyle małe, że zwinięte w kłębek zmieściłoby się w dłoni dorosłej osoby. 22 17-20 TYDZIEŃ

20 TYDZIEŃ PRACA W CIĄŻY Większość kobiet może pracować tak długo, jak chce. Jest jednak pewna niewielka liczba zawodów, które mogą być niebezpieczne lub, których wykonywanie odradza się ciężarnym kobietom. · Jeżeli w pracy masz do czynienia na przykład z chemikaliami czy innymi substancjami niebezpiecznymi lub jeżeli musisz się wspinać czy podnosić duże ciężary, być może będziesz musiała zacząć wykonywać zadania bardziej dla ciebie bezpieczne. Zwróć się o poradę do swojej położnej lub lekarza. · Twój pracodawca ma prawny obowiązek zadbać o to, aby twoja praca, i warunki, w jakich ją wykonujesz nie stanowiły zagrożenia dla zdrowia twojego i twojego dziecka. Jeżeli zagrożenie takie występuje, pracodawca musi zaproponować ci alternatywne zatrudnienie. · Masz prawo do płatnego zwolnienia z pracy na czas wizyt lekarskich i zajęć w szkole rodzenia. (Będziesz, być może, musiała okazać zaświadczenie od lekarza lub położnej, że wizyty te oraz zajęcia stanowią część opieki nad tobą jako ciężarną.) · Jeżeli jeszcze tego nie zrobiłaś, zacznij myśleć o świadczeniach oraz o tym, czy zamierzasz wrócić do pracy po urodzeniu dziecka. Informacje o świadczeniach pieniężnych i prawach ciężarnych znajdują się w części Dodatkowa pomoc na końcu książki. (zob. także str. 57.) 23

TWOJA CIĄŻA TYDZIEŃ PO TYGODNIU Rozdział pierwszy: ciąża ZMIENIA SIĘ KSZTAŁT W tym okresie, twoja macica rośnie szybko i możesz przybrać dosyć dużo na wadze. Około 24. tygodnia, zauważysz, że pępek się spłaszczył lub wystaje bardziej pod wpływem nacisku powiększającej się macicy. MIERZYMY DZIECKO W czasie wizyt u lekarza, położona lub lekarz mogą mierzyć ci brzuch centymetrem. Będą także dotykali brzucha rękami (badanie palpacyjne), aby sprawdzić wielkość i wzrost dziecka. Zostanie odnotowane położenie dziecka. Dzieci nieustannie zmieniają pozycję, do kilku tygodni przez urodzeniem. LEPSZE SAMOPOCZUCIE Wiele kobiet zaczyna teraz czuć, że są pełne energii i w dobrej formie w miarę, jak mija zmęczenie typowe dla początków ciąży, a jeszcze nie czujesz ciężkości właściwej dla ostatniego okresu ciąży. Chociaż możesz się czuć zmęczona, będziesz zapewne spała dobrze i budziła się wypoczęta. twoje ciało wykonuje mnóstwo niewidzialnej pracy — na przykład twoje serce i płuca pracują o 50% bardziej intensywnie niż w czasie, gdy nie byłaś w ciąży. 24 21-24 TYDZIEŃ