Jankowsk Jerzy - Monarsze sekrety [2].pdf

li i Jerzy Jankowski Monarsze sekrety MONARSZE PRZYPADŁOŚCI W Polsce panowało w sumie 27 monarchów: 6 Piastów, 7 Jagiellonów, 3 Wazów, 2 Andegawenów, 2 Wettynów, 1 Przemyślida, 1 Walezjusz, 1 Batory oraz 4 królów wywodzących się z polskich rodów magnackich. Władzę zwierzchnią sprawowało ponadto 16 książąt z dynastii piastowskiej, którzy nie posiadali wszakże korony. Dynastia Piastów panowała przez dwanaście pokoleń, a Jagiellonów przez cztery pokolenia. Rzecz ciekawa, iż dwunaste pokolenie reprezentował wśród Piastów książę wrocławski Henryk IV, który zmarł pod koniec XIII wieku. Kazimierz Wielki, schodząc z widowni w osiemdziesiąt lat później, był królem w pokoleniu jedenastym. Różnica ta wynikała stąd, iż Henryk był potomkiem najstarszego, a Kazimierz najmłodszego syna Bolesława Krzywoustego, pomiędzy którymi było ponad trzydzieści lat różnicy. W porównaniu z całą ówczesną populacją władcy Polski żyli stosunkowo długo. Średnia wieku panujących Piastów wynosiła 53 lata, Jagiellonów - 56 lat, Wazów - 60 lat oraz monarchów elekcyjnych - 54 lata. Największą długowiecznością charakteryzowali się Stanisław Leszczyński - 89 lat, Władysław Jagiełło - 86 lat, Zygmunt Stary - 81 lat, Mieszko Stary - 76 lat, Władysław Łokietek - 73 lata, Henryk Brodaty - 72 lata. Pomimo stosunkowo znacznej długowieczności królowie i panujący książęta nie odznaczali się jednak dobrym zdrowiem i bardzo często gnębiły ich przeróżne choroby, z którymi ówczesna medycyna nie zawsze dawała sobie radę. O schorzeniach Piastów trudno jest cokolwiek bliższego powiedzieć, ponieważ wzmianki

kronikarskie są w tym wypadku nadzwyczaj lakoniczne. Chrobry na przykład "popadł w ciężką chorobę, która nękała go przez kilka miesięcy ustawicznymi cierpieniami", Krzywousty "tracąc ciągle siły i słabnąc popadał w ciężką niemoc", a Kędzierzawego złożyła nagle choroba, "a książę zauważył jej powolne wzmaganie się". Tego rodzaju relacja nie stanowi oczywiście żadnej wskazówki diagnostycznej. Szczegółowiej komentowano jedynie przypadki śmierci gwałtownej. W sposób nagły zeszli z tego świata: Mieszko II, Bezprym, Bolesław Śmiały, Zbigniew, Kazimierz Sprawiedliwy, Leszek Biały, Henryk Pobożny, Henryk IV Probus, Przemysł II. Dokładniejsze dane pojawiają się dopiero w wieku XIV. Dowiadujemy się na przykład, iż Wacław II cierpiał na przeróżne fobie związane z miauczeniem kotów i odgłosami burzy, a zmarł - według kronikarza - na suchoty. Objawy nie są jednak w tym przypadku nazbyt precyzyjne i równie dobrze charakteryzować one mogą chorobę nowotworową. Przyczyną zgonu Władysława Łokietka był wylew krwi do mózgu, połączony z paraliżem i zaburzeniami mowy, natomiast Kazimierza Wielkiego - zapalenie płuc z powikłaniami w postaci ropnia opłucnej. Ludwik Andegaweńczyk umarł w wyniku dziedzicznej kiły, a jego córka Jadwiga - w wyniku gorączki połogowej. Od Ludwika kiła rozpowszechniła się zresztą wśród monarchów, gdyż chorowali na nią Jan Olbracht, Aleksander, Zygmunt August, Henryk Walezy, Władysław IV, Jan Kazimierz i Jan Sobieski. Protokół sekcyjny Sobieskiego zawiera na przykład informację, iż "król miał dwie gangreny koło jajec". Władysław Jagiełło był na ogół człowiekiem zdrowym, chociaż przeszedł malarię i zapalenie płuc, a na starość miał kłopoty ze wzrokiem. Był wszakże alergikiem, uczulonym na zapach jabłek. O schorzeniach jego starszego syna, Władysława, nie można nic powiedzieć, ponieważ w wieku dwudziestu lat poległ pod Warną. Młodszy syn, Kazimierz, oprócz wrodzonej wady wymowy cierpiał na chorobę reumatyczną i zwyrodnienie kręgosłupa. Zmarł na dur brzuszny, którego nabawił się na Litwie. Na skutek odbiałczenia puchły mu nogi, a niedobór wody i elektrolitów doprowadził do zaburzeń w pracy nerek.

Synowie Jagiellończyka, Jan Olbracht i Aleksander, umarli na syfilityczny paraliż. Aleksander cierpiał ponadto na kamicę nerkową. Był także człowiekiem ociężałym umysłowo i miał wadę wymowy. Najmłodszy syn Kazimierza, Zygmunt Stary, mimo iż dożył sędziwego wieku, nie cieszył się najlepszym zdrowiem. Cierpiał między innymi na bakteryjne zapalenie szpiku kostnego, a choroba ujawniona na prawym przedramieniu miała bardzo ciężki przebieg. Zwyrodnienie stawu skokowego doprowadziło także do wytworzenia się bolesnego guza na stopie. Chorował oprócz tego na podagrę, kamicę nerkową, reumatyzm, rwę kulszową, a na starość ujawniła się zaawansowana miażdżyca. Niezwykle schorowany był także ostatni z Jagiellonów - Zygmunt August, ponieważ oprócz kiły dopatrywać się można u niego choroby nowotworowej. Miał także zaawansowaną podagrę, a ciężka malaria poczyniła spustoszenia w jego organizmie. Pierwszy król elekcyjny Henryk Walezy był syfilitykiem i charakteropatą, ale zmarł śmiercią gwałtowną, zasztyletowany przez zamachowca. Jego następca, Stefan Batory, chorował na miażdżycę, umarł jednak w wyniku uremii, która rozwinęła się po zapaleniu nerek. Niezwykle podatni na choroby byli królowie z dynastii Wazów. Zygmunt III odziedziczył po Jagiellonach podagrę i przekazał ją swoim synom. Często miewał też krwotoki z nosa, a pod koniec życia zaostrzyła się u niego miażdżyca. Umarł na udar mózgu. Podagra u Władysława IV miała przebieg niezwykle ciężki i doprowadziła go nieomal do kalectwa. Zaostrzenia choroby następowały zwykle po sutych posiłkach i pijatykach (w których król szczególnie gustował), zatrzymując władcę na całe tygodnie w łóżku. Król oprócz kiły i podagry cierpiał także na kamicę nerkową, reumatyzm, częste zaburzenia przewodu pokarmowego, miażdżycę oraz miewał okresowe napady drgawek. Sekcyjnie stwierdzono u niego ropień nerki, z której wydobyto kamień wielkości gołębiego jaja.

Brat Władysława, Jan Kazimierz, chorował na niewydolność krążenia, a sekcja wykazała u niego zwyrodnienie mięśnia sercowego. Niezależnie od tego gnębiły go także rodzinne schorzenia: podagra i kiła. Przyczyną zgonu był wylew krwi do mózgu. Michał Korybut Wiśniowiecki zmarł w wieku trzydziestu trzech lat po nadzwyczaj krótkim panowaniu. Podejrzewano nawet, że został otruty, ponieważ pozłacana miednica, do której w czasie sekcji wkładano królewskie wnętrzności, poczerniała. Cierpiał on jednak przez całe swoje krótkie życie, a główna przyczyna tych cierpień leżała przede wszystkim w nadmiernym obżarstwie. Powiadano, że podczas jednego posiłku potrafił zjeść na przykład tysiąc pomarańczy. Wiśniowieckiego cechowała ociężałość umysłowa, podejrzewano go nawet o debilizm. Cierpiał ponadto na cukrzycę, dolegliwości przewodu pokarmowego, niewydolność oddechową oraz miewał napady ostrej kolki nerkowej. Zakrawać może na paradoks, iż bohater spod Wiednia, Jan III Sobieski, który większość swego życia spędził na polach bitewnych, był chyba najbardziej schorowanym monarchą polskim. Gnębiły go zaawansowana podagra, kamica nerkowa i żółciowa, niewydolność oddechowa oraz zespół płucno-sercowy. Przechodził zapalenie nerek, miewał częste bóle głowy związane z zapaleniem zatok i krwawieniem z nosa. Miał zaawansowaną chorobę nadciśnieniową, która objawiała się szczególnie po wypiciu alkoholu. "Nawet i dwa kieliszki szkodzą, zaraz mi głowę rozgrzeją, że pała jak ogień" - pisał w liście do żony. Przeszedł też niezwykle ciężkie zatrucie związkami rtęci po zażyciu kalomelu, który stosował jako środek przeczyszczający. Pojawiły się wtedy u niego: ślinotok, owrzodzenia jamy ustnej i obrzęki twarzy. Do tego wszystkiego dodać należy syfilis, którym zaraziła go Marysieńka. W ostatnich latach życia cierpiał na puchlinę wodną, reumatyzm i suchoty. Często miewał ataki apopleksji. W dzień nawiedzały go okropne bóle, nogi stawały się obrzęknięte i puchło całe ciało. Zmarł na wylew krwi do mózgu. August II Mocny był człowiekiem chorym przede wszystkim na cukrzycę. Wywiązała się u niego angiopatia cukrzycowa. Towarzyszyły jej wysoka

gorączka i bolesny skurcz łydki. Królowi usuwano przez ranę odłamki kości, a na koniec amputowano duży palec u stopy. Rozwinęła się jednak gangrena, która stała się przyczyną jego śmierci. Lekarze popełnili w tym miejscu zasadniczy błąd, ponieważ podejrzewali szkorbut lub kiłę, więc leczyli władcę rzeżuchą, rzodkwią oraz wlewkami rtęciowymi. W ciągu swego życia August chorował także na różę oraz cierpiał na uporczywe dolegliwości przewodu pokarmowego. Matuzalemem monarchów polskich był Stanisław Leszczyński. Jest to o tyle dziwne, iż jako jedyny z królów był namiętnym palaczem i wypalał dziennie ponad trzydzieści fajek. Zwano go z tej przyczyny "skórzaną gębą". Ze względu na swoją tuszę cierpiał na niewydolność oddechową, ale zmarł w sposób tragiczny. Od ognia na kominku zapaliło się na nim ubranie i na skutek bardzo rozległych oparzeń wywiązała się posocznica, która stała się przyczyną zgonu. Równie otyły August III chorował także na niewydolność oddechową, podagrę, kamicę żółciową, ostry nieżyt oskrzeli oraz chorobę niedokrwienną. Miewał częste dolegliwości przewodu pokarmowego, komplikujące się przez krwotoki hemoroidalne. Po śmierci sekcyjnie stwierdzono u niego polip na sercu. Ostatni monarcha, Stanisław August Poniatowski, wzorem swoich poprzedników chorował na podagrę. Cierpiał również na reumatyzm i powtarzający się nieżyt oskrzeli. Zmarł na wylew krwi do mózgu. Wydaje się, iż podstawową przyczyną licznych schorzeń królewskich, obok nadmiernie urozmaiconego życia płciowego, było przede wszystkim obżarstwo i pijaństwo. Kronikarze pisali o upojeniu alkoholowym Jana Olbrachta, Zygmunta III Wazy, Władysława IV, Augusta II Mocnego. Poważnym czynnikiem chorobotwórczym był także mało ruchliwy tryb życia, który poza małymi wyjątkami charakteryzował prawie wszystkich monarchów. Rzecz ciekawa, iż ani jeden z królów i książąt panujących w Polsce nie umarł na dżumę, która zebrała w Europie olbrzymie żniwo. Wiemy, że Władysław Jagiełło, Kazimierz Jagiellończyk, Zygmunt Stary i Zygmunt August uciekali przed

nią w lasy, aby uniknąć zarażenia. Nie odnotowano także wśród polskich monarchów przypadków trądu, na który chorowali przecież królowie Portugalii, Szkocji, Francji i Anglii. Trąd w Polsce miał zasięg dość ograniczony, ponieważ Polacy niezbyt chętnie uczestniczyli w wyprawach krzyżowych, które przywlokły to schorzenie do Europy. Oprócz wenerycznych do najczęstszych chorób królewskich należały przede wszystkim schorzenia przemiany materii i centralnego układu nerwowego. Monarchia w Polsce trwała w sumie 773 lata, z czego Piastowie rządzili 340 lat, Jagiellonowie - 185, Wazowie - 81, Andegaweni - 17, Przemyślidzi - 5. Reszta, to jest 145 lat, to rządy królów elekcyjnych. li i INDEX SPIS GIER

li i Jerzy Jankowski Monarsze sekrety SASKA INFANTKA I KSIĄŻĘ PEPI Żaden z licznych synów Augusta III nie zasiadł na tronie polskim, chociaż Karol Krystian ożenił się prawdopodobnie w tym celu z Franciszką Krasińską. Dopiero królewski wnuk, Fryderyk August III, został nominowany przez Napoleona księciem warszawskim, a jego jedyną córkę Marię Augustę uznano za polską infantkę. Ojciec Fryderyka Augusta, Fryderyk Krystian, najstarszy z żyjących synów królewskich, urodził się kaleką. Miał skrzywiony kręgosłup i niedowład nóg, co uniemożliwiało mu poruszanie o własnych siłach. Ożeniono go jednak z Marią Antoniną Walpurgis, córką elektora bawarskiego Karola Alberta, a jednocześnie wnuczką Teresy Kunegundy Sobieskiej. Maria Antonina była kobietą urodziwą, pełną temperamentu i niezbyt odpowiadało jej współżycie z mężem, który swoje obowiązki w sypialni wypełniał przy pomocy lokajów. Nawiązywała zatem liczne romanse, z których najsłynniejszy był z hrabią Vizhumem. Urodziła jednak mężowi dwóch synów: Fryderyka Augusta i Karola, chociaż obaj byli również upośledzeni fizycznie. Karol na zawsze przykuty został do inwalidzkiego wózka, Fryderyk natomiast miał nienaturalnie cienkie nogi, kłopoty z chodzeniem i nerwowe tiki mięśni twarzy. Kiedy w 1763 roku zmarli zarówno August III, jak i chory na ospę jego syn, Fryderyk Krystian, Fryderyk August został kolejnym elektorem saskim. Kiedy doszedł do pełnoletniości, ożenił się z Marią Amelią z Wittelsbachów; urodziła mu ona córkę Marię Augustę. Córka ta została polską infantką, w osobie której ześrodkowała się cała historia Polski.

Była prawnuczką króla Augusta III Wettyna, a jej habsburskie prababki skoligaciły ją z Piastami, Jagiellonami i Wazami. Jedna z jej prababek była córką Jana III Sobieskiego i powinowatą Michała Wiśniowieckiego. Babka, Maria Józefa, poślubiła wnuka Stanisława Leszczyńskiego, a poprzez męża, delfina Francji, była także daleką powinowatą Walezjuszy i Andegawenów. Do kompletu dynastycznych koneksji brakowało wprawdzie infantce powinowactwa z ostatnim monarchą Stanisławem Augustem Poniatowskim, który nie miał legalnych dzieci, ale przeszkodę tę można było usunąć poprzez małżeństwo z królewskim bratankiem księciem Józefem, wyznaczonym przez stryja na sukcesora. Restauracja polskiej monarchii, o której w czasach napoleońskich myślało się i mówiło coraz więcej, nie była jednak sprawą prostą. Cesarz Napoleon grał tutaj wyraźnie na zwłokę. Mianowawszy Fryderyka Augusta księciem warszawskim oświadczył bowiem wyraźnie: "Dałem mu Księstwo traktatem tylżyckim, by nie wzbudzić zaniepokojenia, ale to panujący starzec i Niemiec. Ale gdybym był stworzył Królestwo Polskie, to dla takiego narodu jak wasz, dałbym innego króla". Spekulowano zatem, kto ma być tym królem, bo wierzono, że królestwo jednak powstanie. Do nie istniejącego jeszcze tronu przymierzali się wprawdzie szwagier Napoleona i król Neapolu - Joachim Murat, cesarski brat Hieronim, a także cesarski pasierb Eugeniusz Beauharnais. Wspominano również o marszałku Louisie Davoucie, księciu elektorze Ludwiku z Hohenzollernów, Ferdynandzie Bourbonie z Hiszpanii oraz Ferdynandzie Habsburgu, księciu Toskanii. Konstytucja 3 Maja stanowiła bowiem wyraźnie, że: "Dynastia przyszłych królów polskich zacznie się na osobie Fryderyka Augusta, dzisiejszego Elektora Saskiego... Gdyby zaś dzisiejszy Elektor Saski nie miał potomstwa płci męskiej, tedy mąż, przez Elektora, za zgodą Stanów Zgromadzonych, Córce Jego dobrany, zaczynać ma linię następstwa płci męskiej do tronu polskiego". Konstytucję tę zamierzał uszanować nawet cesarz Napoleon, który po rozwodzie z Józefiną brał pod uwagę Marię Augustę jako kandydatkę na swoją przyszłą małżonkę, gdyż pragnął przejąć tron polski dla siebie. "Jeżeli jednak ożenię się z

infantką - powiedział - Polacy zażądają ode mnie Polski w jagiellońskich granicach", i zdecydował się na mariaż z arcyksiężniczką austriacką Marią Luizą, córką cesarza Franciszka I. Polacy na przyszłym tronie polskim chcieli oczywiście widzieć swojego rodaka i stąd też zrodziła się propozycja małżeństwa dwudziestopięcioletniej infantki z czterdziestopięcioletnim bratankiem króla, księciem Pepi, jak go wówczas powszechnie nazywano. Związek ten wypełniłby wszystkie postanowienia ustawy konstytucyjnej, kojarząc królewski ród Wettynów z królewskim rodem Poniatowskich. Mówiono zresztą powszechnie, iż "pełna nauki i rozumu", chociaż "dość czerwona i otyła" infantka darzy księcia Józefa szczerą miłością. Nie była to jednak niestety miłość odwzajemniona. Książę nie szukał bowiem u kobiet nauki i rozumu i z uporem nie dawał zapędzić się w związki małżeńskie. Swatano go wcześniej z siostrami Czartoryskimi, Rzewuską, Zamoyską, ale zawsze udawało mu się od ślubu wykręcić. Jego żywiołem były przede wszystkim salony i bitwy, ponieważ wśród pięknych kobiet i dzielnych żołnierzy czuł się najlepiej. Miał w swoim życiu niezliczoną ilość kochanek. Listę ich otwierała młodzieńcza miłość Maria Karolina Thun, późniejsza żona lorda Guilforda. Później na listę tę trafiły Jabłonowska, Potocka, Lubomirska, Kazanowska, Wielhorska, Bronikowska, Cichocka, a po- dobno także siostra Napoleona Paulina, nieślubna córka króla Stasia Maria, żona księcia Wrttemberg, a nawet własna siostrzenica księcia Poniatowskiego, Anetka Potocka. Pomimo nieprzebranego bogactwa faworyt tylko trzy kobiety wycisnęły na jego życiu swoje niezatarte piętno. Pierwszą z nich była Zelia Sitańska, córka kapelmistrza orkiestry Tyzenhausa i śpiewaczka teatru narodowego. Jej związek z księciem trwał blisko trzy lata i zaowocował nieślubnym synem, którego zapisano w metrykach jako "Józefa Szczęsnego Maurycego Chmielnickiego, syna prawego Józefa Chmielnickiego, oficera służby cesarskiej". Próżno byłoby jednak w cesarskim

korpusie szukać jego ojca. Nazwisko swoje uzyskał on bowiem od starostwa chmielnickiego, które król podarował w tym czasie swojemu bratankowi. Książę nie wypierał się jednak ojcostwa i cieszył się, kiedy roczny syn "czarny jak Indianin i silny jak lew, bije się ze wszystkimi dziećmi". W swoim testamencie zapisał mu zresztą dziesięć tysięcy czerwonych złotych. Po rozstaniu z Sitańską Poniatowski wybrał się do Brukseli, gdzie poznał starszą od siebie o lat dziesięć francuską hrabinę Henriettę de Vauban, żonę podporucznika żandarmów i szambelana księcia orleańskiego. Nie wiadomo, czym ta podstarzała dama ujęła księcia, ponieważ "była wysoka i chuda, twarz blada, ale nie bez wyrazu, zachowała jeszcze ślady wdzięków, o których sile wątpić nie chciała. Uśmiech miała nieco szyderczy, mowę nader cichą, zdrowie poprzednim sposobem życia osłabione". Urody nie dodawały jej też wyraźne ślady po ospie, które szpeciły twarz. Mimo iż księcia nękały wówczas febra, żółtaczka, choroba oczu i odnowiona rana, nawiązał z ową damą romans, który zakończył się wprawdzie dość prędko, ale hrabina na zawsze weszła w życie królewskiego bratanka. Zabrał ją ze sobą do Warszawy, gdzie w pałacu Pod Blachą spełniała rolę pierwszej damy. Przypominała w tym madame Pompadour, ponieważ kiedy ze względu na swój wiek nie mogła już zaspokajać młodszego od siebie kochanka, została po prostu rajfurką i dostarczała mu młode i piękne dziewczęta. Było to oczywiście rajfurzenie na najwyższym poziomie, ponieważ o zaszczyt bywania u hrabiny zabiegały największe polskie arystokratki. Zastanawiano się, co mogło łączyć tych dwoje ludzi. Być może chodziło tu o politykę, ale chyba raczej o pieniądze. Mówiono, iż Vauban pożyczyła kiedyś Poniatowskiemu olbrzymie sumy, których ten, pogrążony w ustawicznych kłopotach finansowych, nie był w stanie jej oddać. Utrzymywał ją za to w swym pałacu i ulegał jej zachciankom i kaprysom. Trzecią kobietą, z którą książę Pepi związał się do końca swoich dni, była młodziutka Zofia Czosnowska z Potockich. Mimo iż miała zaledwie osiemnaście lat, zdążyła już rozwieść się ze swoim mężem. Jeden ze współczesnych pamiętnikarzy pisał o niej, że była "nader kształtną blondynką, śnieżnej białości, o ślicznych rysach twarzy, wielkich błękitnych oczach i czarującym uśmiechu. Głowy tuzinami umiała zawracać". Zdanie kobiet było znacznie bardziej surowe. "Książę Józef -

relacjonowała wojewodzina Nakwaska - kochał ją długo i stale, więcej zawsze jak zasługiwała, bo pani Czosnowska mimo dwóch starożytnych nazwisk z ojca i męża, wcale co do serca skłonności arystokratycznych nie była i zawsze złoto pana Szołdarskiego, równie jak młoda, rumiana twarz oficera Gawara, syna niegdyś nauczyciela w Warszawie, jej się podobały; nie wiem jak się oni wszyscy trzej ze sobą zgadzali, ale to widzieliśmy wszyscy, że pomimo rozgłosu co jej sprawki miały, pan Szołdarski żył zawsze z księciem Józefem w najlepszej harmonii, a oficer Gawar ani razu w kozie nie siedział, lubo na to nieraz pozornie i sprawiedliwie zasługiwał". Nie można tu oczywiście wykluczyć, iż słowa te dyktowała wojewodzinie zawiść, jako że Nakwaska także darzyła afektami pięknego księcia. Kiedy Czosnowska urodziła syna, w ojcostwo Poniatowskiego nikt jednak nie wątpił. Dziecko zapisane zostało jako Józef Ponitycki, a książę Józef zapisał mu w swoim testamencie piętnaście tysięcy czerwonych złotych. Jego matka otrzymała roczną rentę w wysokości sześciuset czerwonych złotych, ale rentę tę wkrótce przestano wypłacać, gdyż Zofia wyszła za mąż za pułkownika Aleksandra Oborskiego, a małego Józefa adoptowała książęca siostra Maria Tyszkiewiczowa, nadając mu swoje panieńskie nazwisko - Poniatowski. Liczne romanse księcia Pepi nie wpływały oczywiście budująco na projektowane małżeństwo z infantką Marią Augustą. Gorszyły one jej pobożnego ojca, a kiedy na prośbę Czosnowskiej Poniatowski urządził w swoim pałacu bal, choć panował wówczas okres adwentu, przebywający w Warszawie Fryderyk August wezwał go do siebie i w asyście prymasa Raczyńskiego udzielił surowej reprymendy. Można jednak przypuszczać, iż na przełomie 1809 i 1810 roku doszło wreszcie do formalnych zaręczyn, ponieważ prasa paryska i berlińska pisały, że "infantka Maria Augusta zaręczyła się z synowcem zmarłego króla Stanisława Augusta, ministrem wojny i naczelnym wodzem armii Księstwa Warszawskiego - księciem Józefem Poniatowskim".

Zupełnie niespodziewanie gruchnęła jednak w tym samym czasie wiadomość, iż Zofia Czosnowska powiła Poniatowskiemu syna. Drugi nieślubny syn wyczerpał cierpliwość bigoteryjnego Fryderyka Augusta. Kazał on prawdopodobnie zerwać zaręczyny. Zakochana i starzejąca się infantka prosiła ojca o wyrozumiałość, powołując się na swego prapradziada Augusta Mocnego, ale władca Saksonii obstawał przy swoim. Rozwiązanie tego dylematu nadeszło jednak samo, chociaż takiego finału nikt się zapewne nie spodziewał. Piękny książę Pepi utonął w Elsterze podczas Bitwy Narodów. Poległ jako marszałek napoleoński, w którym Fryderyk August skłonny był ponownie upatrywać swojego przyszłego zięcia. Cesarska epopeja przechodzić poczęła z wolna do legendy. Odżyła jeszcze na sto dni po ucieczce Napoleona z Elby, ale Waterloo definitywnie przekreśliło nadzieje na odzyskanie niepodległości tą drogą. Upadło Księstwo Warszawskie, umarł cesarz, zmarł jego wierny sojusznik Fryderyk August, zmieniali się w Saksonii kolejni elektorzy. Żyła tylko Maria Augusta. Pomagała polskim emigrantom po Powstaniu Listopadowym i żywo interesowała się losami kraju, którego królową niegdyś miała zostać. Zapamiętano ją jako starszą damę, zawsze odzianą na czarno. Zmarła w wieku osiemdziesięciu trzech lat, w chwili gdy w Polsce wybuchło Powstanie Styczniowe. li i INDEX SPIS GIER

li i Jerzy Jankowski Monarsze sekrety KRÓLOWA FRANCJI Kiedy w 1719 roku król Polski Stanisław Leszczyński w ucieczce przed Augustem Mocnym opuścił Księstwo Dwóch Mostów i osiadł w alzackim Wissemburgu, nikt zapewne nie przypuszczał, iż już za kilka lat zostanie on teściem jednego z największych monarchów europejskich - Ludwika XV. Nie liczył na to także z całą pewnością polski wygnaniec, któremu rok wcześniej umarła ukochana córka Anna, kobieta inteligentna i wykształcona, z którą wiązał wszystkie swoje ojcowskie nadzieje. Jej młodsza siostra Maria po swej matce, Katarzynie Opalińskiej, odziedziczyła bigoterię i całkowity brak polotu, a matka mówiła do niej, że "będąc brzydką jak ty, nie trzeba się od losu niczego niezwykłego spodziewać". Maria dwukrotnie przymierzała się do małżeństwa, ale zarówno książę badeński, jak i komendant garnizonu w Wissemburgu wzgardzili jej ręką. Ta niepozorna kobieta została jednak królową Francji. Wszystko rozegrało się zatem niczym w baśni o Kopciuszku. Kiedy Ludwik XV miał pięć lat, złożono do grobu jego pradziada Ludwika XIV i nominowano go na króla. Ojciec, książę Burgundii, i dziad, noszący tytuł Wielkiego Delfina, zmarli jeszcze wcześniej i w imieniu małoletniego chłopca regencję objął bratanek zmarłego monarchy, książę Orleanu Filip. Regencja ta trwała siedem lat, ponieważ dwunastoletniego Ludwika ukoronowano w Reims i niemal natychmiast poczęto mu szukać kandydatki na żonę. Wybór padł na czteroletnią infantkę hiszpańską Annę, którą sprowadzono nawet do Francji, aby wychowywała się u boku swego przyszłego męża. Kiedy jednak umarł Filip, a stanowisko pierwszego ministra objął jednooki książę Kondeusz, Annę odesłano do Hiszpanii, wyjaśniwszy, iż jest ona jeszcze dzieckiem, a król, ze względu na słabe zdrowie, musi natychmiast przystąpić do spłodzenia następcy tronu. Na polecenie Kondeusza i jego kochanki margrabiny

de Prie sporządzono listę ewentualnych kandydatek na królową, na której znalazło się aż dziewięćdziesiąt dziewięć niezamężnych księżniczek europejskich. Czterdzieści cztery zdyskwalifikowano ze względu na podeszły wiek, gdyż ukończyły już dwadzieścia cztery lata. Dwadzieścia dziewięć nie doczekało się aprobaty, ponieważ nie miały jeszcze lat dwunastu, a dziesięć - ponieważ uznano je za zbyt ubogie. Pozostało szesnaście kandydatek, z których, zdaniem Kondeusza, największe zalety posiadała jego rodzona siostra. Ta stuprocentowa kandydatka pokłóciła się jednak z margrabiną de Prie i pogrzebała tym samym swoje szanse. Margrabina z grona zdyskwalifikowanych ubogich księżniczek wybrała Marię Leszczyńską, bowiem "o rodzinie Leszczyńskich nie wiadomo nic złego". Uważała zresztą, iż ta cicha i niepozorna dziewczyna stanie się w przyszłości bezwolnym narzędziem w jej ręku. Kiedy Stanisławowi Leszczyńskiemu zakomunikowano nowinę, omal nie zemdlał z wrażenia. "Padnijmy na kolana i dziękujmy Bogu - wołał do córki. Niebo jest dla nas łaskawe. Zostałaś królową Francji". Na dworze wersalskim małżeństwo z Leszczyńską potraktowano jako mezalians królewski. "Cóż to za straszliwe nazwisko dla królowej Francji" - wołał Mateusz Marais, a inni dworacy puścili plotkę, że Maria ma zrośnięte palce stopy, że cierpi na epilepsję, że miewa "zimne humory". Zaniepokojony tym ojciec przyszłej królowej zażądał powołania specjalnej komisji lekarskiej, która miała obejrzeć i zbadać jego córkę, a następnie wydać bezstronny wer-dykt. Orzeczenie komisji wypadło pomyślnie, a portret namalowany przez Goberta przypadł Ludwikowi do gustu. Król niezwłocznie kazał zatem swojemu pełnomocnikowi, aby ten w jego imieniu zaślubił Marię. Zaślubiny odbyły się w 1725 roku w Strasburgu i piętnastoletni Ludwik został mężem dwudziestodwuletniej Marii. Królewską małżonkę lud paryski przyjął życzliwie i pisano, że "nie była ładna, miała jednak żywość w ruchach, dystynkcję manier, ładną figurę, wymowne oczy, kształtną główkę i prześliczną cerę".

Na Ludwiku, który nie miał jeszcze nigdy do czynienia z kobietami, zrobiła duże wrażenie i Wolter pisał, że już pierwszego wieczoru "król przygotowywał się do spłodzenia delfina". Czynił to bardzo ochoczo, gdyż - jak donosił Kondeusz Leszczyńskiemu - "w noc poślubną dał jej trzynaście dowodów swoich afektów". Marii spodobał się także młody małżonek, gdyż pisała do matki, że "nigdy nikt nie kochał tak, jak ja kocham Ludwika". Wydaje się jednak, iż już pierwszej nocy Maria zaprzepaściła swoją szansę. Wychowana przez pruderyjną matkę, była wstydliwa, pobożna, lękliwa i co tu dużo mówić - nudna. "Z głową owiniętą czarnym, koronkowym zawojem, zakutana w szale, chustki, manszety i wstążki nie najświeższej mody, z tą swoją nieco śmieszną elegancją wyglądała na starą, prowincjonalną mieszczkę". Denerwował króla jej obsesyjny strach przed duchami, obsesyjna miłość do suczki, a także zwyczaj sypiania pod pierzyną, której nie znosił. Pomimo to przez kilka lat codziennie odwiedzał swoją żonę w jej komnacie i urodziła mu ona dwóch synów i osiem córek. Bezustanne wypełnianie małżeńskich obowiązków, wynikające z nieposkromionego temperamentu Ludwika, zmęczyło Marię do tego stopnia, iż uskarżała się swoim dworkom: "wciąż sypiać z nim, wciąż być w ciąży, wciąż rodzić". Nie tylko Ludwik, ale także stary Leszczyński spostrzegł, iż sprawy nie podążają w dobrym kierunku, gdyż pisał, że "moja córka i moja żona to dwie najnud-niejsze kobiety, jakie spotkałem w swym życiu, i mój zięć przyszedłszy do komnaty swej żony, przyjmowany jest przez nią tak niechętnie, że jedyną jego przyjemnością staje się zabijanie much na szybach okiennych". Nic dziwnego, iż w takiej sytuacji król znalazł sobie w końcu pierwszą kochankę. Została nią pani de Mailly z domu de Nesle, kobieta w sumie brzydka, o długim nosie, spłaszczonych policzkach, ogromnych ustach i małych oczach, która jednak miała nad królową tę przewagę, że nie była pruderyjna. Królewski romans trwał kilka lat, w ciągu których Ludwik przestał w ogóle zachodzić do sypialni swojej żony. Opowiadano, że poroniła ona jedenaste dziecko i kiedy bezpośrednio po poronieniu nie wpuściła króla do siebie, ten -

obrażony - zapowiedział, iż więcej jego noga u niej nie postanie. Był wtedy rok 1738 i byli już trzynaście lat po ślubie. Panią de Mailly zastąpiła później jej młodsza siostra i była zakonnica, pani de Vintimille. I ona także nie grzeszyła urodą. Niskiego wzrostu, tęga, o czerwonej szyi i ramionach, dostarczała jednak monarsze tego, czego nie chciała dostarczyć mu żona. Urodziła zresztą Ludwikowi nieślubnego syna, pierwszego z serii dwudziestu dwóch królewskich bastardów. Rozpaczał też bardzo, kiedy po porodzie umierała w straszliwych męczarniach. Zastąpiła ją trzecia siostra de Nesle, żona diuka de Lauraguais, a po niej czwarta, de La Tournelle. Maria przyglądała się bezsilnie królewskim faworytom, a kiedy nadszedł czas Joanny Poisson, znanej powszechnie jako madame Pompadour, świat o niej zapomniał. Przeżyła w Wersalu czterdzieści trzy lata, ale przez trzydzieści lat żyła już wyłącznie w cieniu, poświęcając się wychowywaniu swych dzieci, z których troje wprawdzie umarło, ale siedmioro (delfin i sześć brzydkich córek) dożyło pełnoletniości. Wokół królowej skupiła się tak zwana "partia dewotów", która nie miała jednak poważniejszego znaczenia. Oczkiem w głowie tej partii był oczywiście delfin Ludwik, którego usiłowano zjednać dla własnej polityki. Przychodziło to stosunkowo łatwo, gdyż delfin stanowił zaprzeczenie własnego ojca. Ociężały fizycznie i umysłowo, nie znał się na rządzeniu, nie interesował się kobietami, z upodobaniem natomiast poświęcał się religijnym praktykom i religijnym lekturom. Uwielbiał pouczać bliźnich i prawić im morały, a dewocję uważał za kwintesencję wszelkich cnót moralnych. W 1745 roku ożeniono go z infantką hiszpańską, piękną Marią Teresą, a na jego weselu Ludwik XV po raz pierwszy spotkał młodziutką Joannę Poisson. Maria Teresa zmarła już po kilkunastu miesiącach małżeństwa - przy porodzie. Sięgnięto wtedy znowu po polską królewnę. Następczynią infantki została Maria Józefa, córka Augusta III. Była to dziewczyna brzydka, rudawa, ale dość sympatyczna, a na dodatek wnuczka cesarza. Udało się jej pozyskać wzajemność delfina, który

początkowo odnosił się do niej dość nieufnie i stale wspominał piękną Hiszpankę. Kiedy lody zostały przełamane, wszystko potoczyło się utartym trybem i Maria Józefa urodziła mężowi pięciu synów i trzy córki. Dwaj najstarsi synowie umarli jednak w dzieciństwie, a nieco później gruźlica zabrała także ich ojca. Sukcesja tronu przeszła w ten sposób na trzeciego wnuka Ludwika XV, księcia Berry, który miał zasiąść na tronie jako Ludwik XVI, nieszczęsna ofiara rewolucji francuskiej. Na tronie zasiedli także pozostali dwaj synowie Marii Józefy - hrabia Prowansji jako Ludwik XVIII i hrabia Artois jako Karol X. Matka nie dożyła wszakże ani klęsk, ani tryumfów swoich synów. Zmarła na gruźlicę w 1767 roku, mając zaledwie trzydzieści sześć lat. O rok przeżyła ją teściowa, Maria Leszczyńska. "Schudła ogromnie, była bezsilna i straciła możność chodzenia, a wzrok miała tak osłabiony, że całe dni nie otwierała oczu. Królowa spowiadała się codziennie, bojąc się umrzeć nagle w stanie grzechu. Gdy nie można było już nosić jej do kaplicy, prosiła, by odprawiano mszę świętą w jej sypialni. U stóp łóżka miała wielki krzyż, a rozpamiętywanie mąk Chrystusa stanowiło jej wielkie szczęście". Umarła mając lat sześćdziesiąt pięć. Król zapłakał nawet przy jej zwłokach, ale już wkrótce pocieszyła go kolejna faworyta, hrabina du Barry. li i INDEX SPIS GIER

li i Jerzy Jankowski Monarsze sekrety CHYBIONE ELEKCJE Pierwsza połowa XVIII wieku stanowiła w Polsce czasy nader osobliwe. Zapomniano wtedy o patriotyzmie i sprawiedliwości, religia zamieniała się w ciasną dewocję, prawda przeszła w obłudę, a obowiązek w warcholstwo. Narodową cnotą stało się tanie pochlebstwo. Palono czarownice, odprawiano egzorcyzmy, ćwiczono pod pręgierzem niezamężne matki. Niejaki Kazimierz Kamiński, którego podejrzewano, że zapisał swą duszę diabłu, cudem tylko uniknął śmierci, a diabła wypędzono z niego za pomocą chłosty. Głównym zajęciem szlachty stało się jedzenie i picie, ponieważ czasy te stanowiły apogeum narodowego obżarstwa i pijaństwa. "Panowie tak w domach jak i na publicznych miejscach przebywając, kochali się w wielkich stołach, dawali sobie na publice nawzajem obiady i wieczerze" - pisał Jędrzej Kitowicz, a wojewoda wileński Krzysztof Zawisza dodawał do tego, że "kto umiał dobrze pić, pewny był fortuny, przyjaciół i honoru". Te sybaryckie czasy stworzyły także sybaryckich monarchów, a może przez tych monarchów właśnie zostały w jakimś stopniu zainspirowane. Los był bowiem bardzo przewrotny i postawił obok siebie dwie podobne osobistości, którym kazał najpierw rywalizować o tron, obie na tym tronie posadził, skłócił, pogodził, a na koniec wreszcie skoligacił. Mowa tu oczywiście o Stanisławie Leszczyńskim i Auguście III Wettynie. Leszczyński, chociaż przeżył Augusta, był od niego znacznie starszy. Żył zresztą wyjątkowo długo i kto wie, czy gdyby nie nieszczęśliwy wypadek, nie doczekałby rozbiorów Polski, obchodząc wtedy swoje setne urodziny. Wywodził się z rodu magnackiego, chociaż nie najwyższej

proweniencji. Jego genealogia sięgała XIV wieku, czyli czasów Rafała z Leszna. Imię Rafał było zresztą w tej rodzinie dziedziczne, ponieważ nosili je sekretarz Zygmunta Starego, wojewoda bełsko- kujawski, kasztelan wiślicki, a także ojciec Stanisława, podstoli wielki koronny. Tenże podstoli nie pozostawił po sobie najlepszej opinii, ponieważ w czasie najazdu szwedzkiego trzymał stronę Karola Gustawa. Na Szwedach opierał się także jego syn i to oni, zmusiwszy do abdykacji Augusta II Mocnego, po raz pierwszy wprowadzili go na tron polski. Było to wszakże panowanie czysto iluzoryczne, ponieważ kiedy po klęsce połtawskiej August powrócił do Polski, Stanisław musiał uciekać z kraju. Azylu szukał najpierw w Turcji, gdzie snuł plany rozbioru swojej ojczyzny, pragnąc wykroić dla siebie jakiekolwiek królestwo. Potem udał się do Szwecji i został głównodowodzącym armii, ale gdy August II nasłał na niego siepaczy, przestraszył się i wyjechał do Alzacji. I właśnie wtedy zdarzyła się rzecz zdumiewająca, o której nigdy zapewne nie marzył. Został teściem króla Francji Ludwika XV, od którego otrzymał w dożywocie księstwo Lotaryngii. Po śmierci Augusta II Leszczyński raz jeszcze usiłował wygrać swoją szansę. W przebraniu kupca udał się do kraju, stanął do elekcji i po raz drugi został wybrany królem. Opowiedziało się za nim dwanaście tysięcy elektorów, podczas gdy jego konkurent August III otrzymał zaledwie tysiąc głosów. Za Augustem stała jednak potęga Rosji, której wojska wchodzić poczęły na przedmieścia Warszawy. Ponownie król elekt musiał uchodzić ze stolicy i czynił to bardzo pośpiesznie. Pojechał najpierw do Gdańska, później zaś do Królewca. W Królewcu, dzięki swojej ogładzie i znacznej wiedzy, pozyskał zaufanie króla Prus Fryderyka Wielkiego. Prowadził z nim filozoficzne dysputy, ale nie udało mu się namówić pruskiego monarchy do interwencji w Polsce. Wyjechał zatem do swej Lotaryngii, zrzekł się formalnie tronu i pędzić począł spokojny żywot sybaryty, do którego był zresztą stworzony. Rozmyślał, filozofował, snuł plany reform, pisał, ale nade wszystko folgował urokom stołu i łoża. Jego oficjalną metresą była w tym czasie markiza de Boufflers. Spędził w ten sposób ponad trzydzieści lat, wyzbywając się wszystkich ambicji politycznych. Pogodził się nawet ze swoim dawnym konkurentem Augustem

III, z którym wszedł nawet w rodzinne koligacje, kiedy jego wnuk, delfin Francji, poślubił córkę Augusta Marię Józefę. Stary i coraz grubszy eks-monarcha pomimo swego wieku i pobożności pędził życie nader rozpustne i wystawiał na szwank dobre imię swej córki, królowej Francji. Córka postanowiła go w końcu ożenić i jako kandydatkę na żonę wybrała mu siostrę swojej synowej, Marię Krystynę Wettyn, młodszą od Leszczyńskiego o pięćdziesiąt osiem lat. Były król, po początkowych oporach, zaakceptował w końcu ten związek, który miał sprawić, że zostałby nie tylko dziadkiem, ale także szwagrem następcy francuskiego tronu. Z niewiadomych przyczyn do małżeństwa jednak nie doszło, a Marii Krystynie przyznano uposażenie w opactwie Ramiremont. Przebywała w nim ona aż do końca swojego krótkiego życia. W kilka lat po jej śmierci zmarł także wiekowy niedoszły małżonek. Konkurent Leszczyńskiego do tronu, August III, był jedynym legalnym synem Augusta II Mocnego. Już od najmłodszych lat ojciec przygotowywał go do objęcia sukcesji i w tym celu zmusił do zmiany wyznania luterańskiego na katolickie. Wysłał go także w podróż po Europie, aby mógł się zapoznać z zasadami rządzenia państwem. Z tego czasu zachowała się charakterystyka królewicza, którą skreślił feldmarszałek Flemming: "Kocha się we wspaniałościach i kosztownych strojach i ma przekonanie, że zna się na tym. Kocha jedzenie, dobre i drogie wino, ale ich nie nadużywa. Uwielbia włoską muzykę. Posiada inklinacje właściwe dla książąt - do polowań, koni, psów. Jest skąpy, o ile chodzi o pieniądze, którymi rozporządza, lecz bardzo liberalny, gdy wydają je ci, którzy trzymają kasę. Ma wielką skłonność do dam, lecz gardzi bałamutkami. Kiedyś rumienił się, gdy rozmawiano przy nim o zalotach miłosnych, ale od jakiegoś czasu tak się do tego przyzwyczaił, że odczuwa przyjemność, gdy mu się o tym opowiada. Sądzi, że jest całkowicie obojętny na płeć piękną, lecz sądzę, że stać go na uczucia". Charakterystykę tę Flemming pisał, kiedy królewicz miał dwadzieścia cztery lata. Wtedy rzeczywiście przeżywał jakieś bliżej nieokreślone miłostki, zwłaszcza zaś podczas swojego pobytu we Francji.

W rok później ojciec ożenił go z córką cesarza Józefa I - Marią Józefą. Małżeństwo to miało charakter dynastyczny, ponieważ August II, obserwując wymieranie męskich linii Habsburgów, pragnął w ten sposób przybliżyć syna do cesarskiej korony. Syn cesarzem jednak nigdy nie został, a tron polski zawdzięczał wyłącznie poparciu imperatorowej Rosji. Małżeństwo wpłynęło jednak na zmianę obyczajów Augusta. Maria Józefa była kobietą nader pobożną i otaczała swoją opieką kościoły i zakony, spośród których upodobała sobie szczególnie zakon jezuitów. Za swoje podstawowe zadanie uważała wszakże rodzenie mężowi dzieci i urodziła ich w sumie czternaścioro: siedmiu synów i siedem córek. Wszystkie córki jako pierwsze imię otrzymały Maria, na cześć Matki Bożej, natomiast wśród synów przewijało się imię Franciszka Ksawerego, świętego zakonu jezuitów. August zerwał z przelotnymi miłostkami i został wierny swojej wiecznie brzemiennej żonie. Kiedy po jej śmierci namawiano go, aby wziął sobie metresę, zareagował na to prawdziwym oburzeniem. Od czasu małżeństwa począł jednak tyć i pulchny dotychczas młodzieniec zamienił się w otyłe monstrum. Powiadano zresztą, iż w tym czasie zjadał na obiad co najmniej dwadzieścia potraw. Jakie to były potrawy, podpowiada nam Jędrzej Kitowicz: rosół, barszcz, bigos, gęś ze śmietaną i grzybami, flaki, cielęcina na szaro, cielęcina na biało ze śmietaną, kury, kurczęta, gęsi na rumiano, indyki, kapłony, baranina z czosnkiem, prosięta, nogi wołowe w galarecie, wędzonka wołowa, kiełbasy, kiszki z ryżem, zające, sarny, jelenie, dziki, przepiórki, kuropatwy, cietrzewie. Król obrastał zatem w sadło, czemu towarzyszyła postępująca degradacja psychiczna. Najmilszym zajęciem stało się strzyżenie papieru, strzelanie przez okna do wałęsających się po ulicy psów, policzkowanie błaznów i udział w polowaniach. Polowania te, ze względu na królewską tuszę, urządzano na pałacowych dziedzińcach, na których ustawiano drzewa i wpuszczano zwierzynę. Każdy strzał był celny i zdarzało się, że na jednym takim "polowaniu" król kładł trupem i sześć niedźwiedzi. Odseparowany od swoich poddanych August stawał się coraz bardziej człowiekiem samotnym,

a samotność ta była szczególnie odczuwalna po śmierci Marii Józefy. Interesował się wprawdzie sztuką, kochał operę i nie opuszczał żadnej premiery. W Polsce bywał bardzo rzadko. W ciągu swojego trzydziestoletniego panowania spędził w niej w sumie niecałe dwa lata. Śmierć miał symboliczną. Skonał niespodziewanie na próbie generalnej opery "Leucippe", która uświetnić miała jubileusz jego panowania. Umarł w Dreźnie i - podobnie jak Stanisław Leszczyński - nie spoczął nigdy w królewskich grobach na Wawelu. li i INDEX SPIS GIER

li i Jerzy Jankowski Monarsze sekrety TAJEMNICZY LIBERTYN Pierworodny syn Jana Sobieskiego, noszący nazwisko Brizardier, budził od dawna zainteresowanie historyków. Jego sylwetka zatarła się jednak mocno w mrokach historii, tak że nie brak było nawet głosów powątpiewających w jego istnienie. Wydaje się, iż co do tego nie może być żadnej wątpliwości, ponieważ nazwisko owo wypłynęło w 1676 roku, kiedy to w sprawie osoby je noszącej interweniował u Ludwika XIV sekretny poseł króla Jana. Brizardier był wynikiem przelotnej miłostki Sobieskiego, który podczas swojej podróży po Europie, w czerwcu 1646 roku, zawitał nad Sekwanę. Nikt wówczas jeszcze nie przypuszczał, iż ten siedemnastoletni młodzieniec, syn kasztelana krakowskiego, za niespełna trzydzieści lat zostanie królem Polski, a historia nada mu nawet przydomek "obrońcy chrześcijaństwa". Sobieski zamieszkał w Paryżu w hotelu de Brisach, który dał zapewne początek dziwnemu nazwisku Brizardier. Nie wiemy, która z paryskich dam została wówczas jego kochanką. Pogłoski o kontaktach z markizą de Svign należy chyba między bajki włożyć, ponieważ młody kasztelanic nie miał zapewne dostępu do najwyższej francuskiej arystokracji. Przelotnej kochanki upatrywać raczej należy wśród pośledniejszych dworek, do których zaliczały się guwernantki, garderobiane czy śpiewaczki. Zdecydowanie łatwiej określić natomiast można datę urodzenia nieślubnego syna. Sobieski przebywał w Paryżu od czerwca 1646 do kwietnia 1647 roku, więc chłopiec musiał przyjść na świat w 1647 roku. Prawdopodobnie młody ojciec nie widział nigdy swego syna, o którego istnieniu dowiedział się dopiero później.

Nazwisko Brizardier wypłynęło pod koniec lat sześćdziesiątych XVII wieku. Młody człowiek miał wówczas nieco powyżej dwudziestu lat i był sierżantem armii w Nantes. Nie zrobił jednak kariery wojskowej, gdyż na przeszkodzie temu stanęło jego zamiłowanie do praktyk libertyńskich. Stworzył on wokół siebie atmosferę nieomal mistycznej tajemnicy, ogłosiwszy, iż posiada niezawodny sposób na spełnianie wszystkich życzeń kobiecych. Jedynym warunkiem było przyjęcie przez kobietę z jego rąk surowej pokuty. Sława natchnionego sierżanta rozniosła się po całej Bretanii i odwiedzać go poczęły najwytworniejsze damy. Były wśród nich prezydentowa de Magnan, hrabina de Kerollin, panna de Talet, były także inne arystokratki i żony miejscowych notabli. Prezydentowa prosiła go o otrzymanie sukcesji, co wiązało się ze śmiercią trzech osób, hrabina Kerollin o sposób na sporządzanie złota, natomiast panna Talet o bogatego męża. Brizardier kazał kobietom rozbierać się do naga i smagał je rózgami aż do krwi. Kiedy kandydatka na żonę bogatego męża nie mogła wytrzymać tej chłosty, wołała do niego: "Panie Brizardier, nie tak mocno! Wolę już, aby nie był aż tak bogaty". Nie wiadomo, jak długo natchniony sierżant uprawiał swoje flagellacyjne praktyki. Zdemaskował go dopiero woźny miejscowego parlamentu, niejaki Bohamont, który spostrzegł, że jego córki systematycznie odwiedzają koszary. Brizardier stanął przed sądem, oskarżony o libertynizm, i groziła mu szubienica. Dzięki wstawiennictwu jego klientek, bretońskich arystokratek, skazano go jedynie na galery. Galernikiem nie był jednak długo, gdyż jego protektorki uzyskały dla niego zwolnienie i załatwiły mu nawet pracę w kancelarii królowej. Jan Sobieski zostawszy królem Polski postanowił dopomóc swojemu pierworodnemu synowi, ale uczynił to w sposób tak niezręczny, iż omal nie doprowadził do międzynarodowego skandalu. Wysłał on bowiem do Ludwika XIV swojego zaufanego posła z prośbą, aby monarcha udzielił zezwolenia za kupno dóbr ziemskich we Francji, z którymi byłby związany tytuł książęcy. Nie

wymieniał przy tym żadnego nazwiska i Ludwik był przekonany, iż chodzi tutaj o ojca królowej, markiza d'Arquien. Jakież było jego zdumienie, gdy dowiedział się, iż protegowanym króla Polski był skromny urzędnik, pracujący w kancelarii Ludwikowej żony. Otrzymał jednak odręczny list Sobieskiego, w którym ten tłumaczył, że Brizardier jest potomkiem starożytnego rodu polskiego, spokrewnionego z królem, a on, Sobieski, nadaje jego matce tytuł "pierwszej damy polskiej ze złotym kluczem". Nieufny król Francji kazał sprawdzić te informacje i okazało się, że "pierwsza dama polska" w ogóle nie istnieje. Przyłapany na kłamstwie król Jan począł wykręcać się coraz bardziej niezręcznie. Pisał, iż o względy dla Brizardiera występuje na prośbę królowej Francji, od której otrzymał odręczny list wraz z jej portretem ozdobionym diamentami. Ta zupełnie nieprawdopodobna historia spowodowała, iż podejrzliwy Ludwik kazał wdrożyć dochodzenie, przypuszczając, że protegowany może być nieślubnym synem jego małżonki. Domniemanie to było oczywiście absurdalne, ponieważ Brizardier był młodszy od królowej zaledwie o dziewięć lat. W trakcie dochodzenia ujawniono wszakże, iż kancelista królowej jest libertynem i byłym galernikiem. To wystarczyło, aby pierworodny syn Sobieskiego trafił do Bastylii. Nie przebywał tam jednak długo, gdyż dzięki swoim koneksjom już po kilku miesiącach był na wolności. Obracał w tym czasie niemałym kapitałem, należy więc przypuszczać, iż otrzymał wsparcie od swego ojca. Incydent z Brizardierem wpłynął na ochłodzenie stosunków polsko-francuskich, gdyż Ludwik XIV nie mógł darować Sobieskiemu jego krętactwa i odmawiał mu odtąd w korespondencji tytułu "Majest". Dalsze losy królewskiego bastarda pozostają nieznane, roztapiają się w mrokach historii. Król Jan III, przynajmniej oficjalnie, nie podejmował więcej żadnych kroków związanych z jego osobą. Najgorzej na tej całej historii wyszedł królewski teść, markiz d'Arquien, któremu Ludwik nie przyznał już nigdy książęcego tytułu.