Łacina w pigułce - Słowniczek wyrazów i zwrotów łacińskich.pdf

SŁOWNICZEK WYRAZÓW I ZWROTÓW ŁACIŃSKICH ub antiquo — od dawna ab caricas Atticas — dla fig attyckich ab extra — z zewnątrz ab invicem — wzajemnie abominationem naturalem — wrodzony wstręt abrennuntiat — odmawia absolute — kategorycznie, stanowczo, na pewno absolutissime — najzupełniej absolutum dominium — rządy absolutne ab utrinque — przez obie strony; cokolwiek ab utrimgue praetensionum wy- nikać mogło — jakiekolwiek pretensje mogłyby wynikać z obu stron. ab utriuque — z obu stron accelerare — przyśpieszyć accesserunt — przystąpili accessit — przystąpił accessit crudelitas — przyłączyło się okrucieństwo accessus — wstęp accussat — obwinia a consortio — od towarzystwa actiones — uczynki activitas — dzielność (activitatem — 4 przypadek) actus meritorius — czyn chwalebny, zasługa aemulabantur — współzawodniczyli a cunabulis — od kolebki ad altiora — do wyższych spraw adamantina corda — serca diamentowe ad Carthaginem — do Kartagi ad communem societatem — do wspólnej społeczności ad complementum — dla uzupełnienia ad concilia — do rad ad conferenduin — na rozmowę ad cras — do jutra ad cras de mane — do jutra rana ad cursum anno — do wydarzeń roku ad debitam formam — do właściwego kształtu ad decursum anni — do końca roku ad dispositionem consiliorum — do kierownictwa rad addo — dodaję ad effectum — do skutku adeo regum stipator inseparabilis amor est, cui stipendium clementia pendi- tur — miłość jest nieodłącznym strażnikiem królów, której żołd wypłaca 1

łaskawość ad essentiam — do treści ad eum finem, per quem — do tego końca, przez który by ad eventum — do wypadku ad feliciora tempora — do szczęśliwszych czasów ad Galii cantum —— przy śpiewie koguta ad gradum et perfectionem — do stopnia i doskonałości ad gubernium — do kierowania ad humilitatem et submissionem — do upokorzenia i poddania ad hunc actum — na ten akt ad instantiam — za wstawieniem się ad inmcem — nawzajem ad iustum valorem — do słusznej wartości; adlaborabunt — będą dążyć ad locum electionis — na miejsce elekcji ad locum facti — na miejscu uczynku ad manus — do rąk ad meridiem — na południe ad metam — do celu ad minimum — najmniej ad modernum statum — do obecnego stanu ad munditiem — ku ochędóstwu ad mutuum amplexum — dla wzajemnego powitania ad oboedientiam — do posłuszeństwa ad occidentem — na zachodzie ad oppugnationem — do oblężenia ad opus belli — na wojnę ad personami perditio tua ex te — do osoby: zguba twoja z ciebie ad pinguem glaebam — do tłustej roli ad praefixum locum — do naznaczonego miejsca ad praesens — obecnie ad praesens elucescunt — teraz wyjaśniają się ad primam requisitionem — na pierwsze żądanie ad primum —- po pierwsze ad propria — do swoich ad rationem — na rachunek ad recognoscentiam — do rozpoznania ad regnandum — do panowania ad regressum — do powrotu ad rem — do rzeczy ad secundam illationem — co do drugiego wniosku ad septembrem — do września ad societatem — do towarzystwa 2

ad societatem belli — do uczestnictwa w wojnie ad statum anni liuius — do stanu tego roku ad sufficientiam — w dostatecznej ilości ad testimonium — do świadectwa ad tot instantias — na tyle domagań adulterium — cudzołóstwo ad usum — do użytku advena — przybysz adversa — przeciwności adversitas — przeciwność adversitates — przeciwności adversitates fortunae et iniurias caeli — przeciwności losu i srogość klimatu adverso pectore — piersią naprzeciw ad victum — do jedzenia, pożywienie ad violentia media — do gwałtownych środków ad vitae tempora proposueram — do końca życia zamierzałem avocare et ad societatem — odwołać i do wspólnego ad votum — do ślubu ad votum in freąuentia — do ślubu w obecności aegrotus, quam diu animam habet, spem habet — chory dopóki ma duszą, ma nadzieją affectus populi — uczucia ludu afficiunt — dotyczą afflictio — zmartwienie ifflictio afflictionem — utrapienie utrapionemu afflictio supra afflictiones — zmartwienie nad zmartwieniami a fine — od końca agere — czynić agitur — zapowiada się aleam — kostkę Alexander! aut mores, aut nomen mulą — Aleksandrze, albo obyczaje, albo imię odmień alias — czyli, albo alias haeres — czyli dziedzic alias in forma — raczej z postaci alliciebat dulcedo — nęciła słodycz a loci ordinario — u miejscowego biskupa alterationes — zgryzoty, zmartwienia alter rex — drugim królem alterum — po wtóre alterum tantum, altero tanto — drugie tyle amplecti — ogarnąć 3

a natura crudeles — z natury okrutni a naturom locorum — w naturze miejsca anni — roku anno — w roku annihilat — niweczy annuebat — przystawał annuere — potakiwać anteacta — przeszłość antecedenti saeculi — dawnego wieku ante fores — przed drzwiami antemurale Christianitatis — przedmurze chrześcijaństwa ante omnia — przede wszystkim ante saecula — przed wiekami ante sessionem —— przed posiedzeniem ante triduum — przed trzema dniami antichristus — antychryst anticipative prophetia — poprzednio proroctwo antiąuitates — starożytności antiguo usu practicatum — dawnym zwyczajem przyjęte antistes — biskup a partibus nostris — po naszej stronie apostrophe — odezwa, zwrot do kogoś a potentioribus oppressu desiderat iustitiam — uciśniony przez możnych pra- gnie sprawiedliwości apparet — widać apponemus curam — dołożymy statania apprecando felicem eventum — życzenie szczęśliwego skutku aequaliter — równo Arcades — Arkadowie archiepiscopatu Ripensi — arcybiskupstwem rypeńskim a Republica — od Rzeczpospolitej argenti — srebra arma — broń, oręż armis experiri — bronią doświadczyć artis amandi magister — mistrz sztuki kochania a sacrificio missae — od ofiary mszy a septentrione — od północy aspirare — wzdychać aspirat — dąży assistere — towarzyszyć, asystować assueverunt — przywykli assumpsit similitudinem animalis — przybrało podobieństwo zwierzęcia astra — gwiazdy 4

asylum — schronienie attendentiam — strzeżenie, czuwanie attendere — uważać, pilnować auctores — sprawcy auctor lamentorum, profusionum sanguinis et universae in regno miseriae sprawca płaczu, rozlewu krwi i powszechnej nędzy w królestwie 16 Augusti — 16 sierpnia auri — złota autor mali — sprawca zła aversionem — odwrócenie, coś przeciwnego aversionem belli — odwrócenie wojny a vindici manii Dei — mściwą ręką Boga axioma — zdanie barbarus — barbarzyńca bellandi — wojowania belli civilis — wojny domowej belli vicissitudinem — niestateczność wojny benae mentis — dobrej myśli bene meritorum — dobrze zasłużonych bene meritum — dobrze zasłużonego blandientis fortunae ab ore populi — pochlebiającej fortuny z ust lud» bonae spei — dobrej nadziei bonae voluntatis — dobrej myśli, dobrej woli, radzi bona licita — dobra dozwolone bona regalia — dobra królewskie bonarum partium — za dobrą stroną, dobrego sposobu myślenia bonis modis — w dobry sposób bonis regalibus — dobrami królewskimi bono eventu — dobrym skutkiem bonorum fortunae — majątki bonuni —— dobre bonum patriae — dobro ojczyzny bonus animus in re mala dimidium est mali — dobra myśl w przeciwnoś- ciach to połowa zła bonus interpres — dobry tłumacz C caeca — ślepa caesariani — cesarscy caetera fusius — o innych (dom. rzeczach) obszerniej cancellariatus — kancelaryjny capere — objąć capita — głowy capitale — zbrodnia gardłowa 5

captivare — schwytać captivatio ex concilio — porwanie za radą causavit — spowodowała, sprawiła causis principalitatis in integrum restitutis — przy zupełnym przywróceniu spraw do pierwotnego stanu cedant in commodum Reipublice — ustąpili na rzecz Rzeczpospolitej cedere reputationi — przypaść dobremu imieniu celeriorem .cursum consultationum publicarum — o prędszym przebiegu narad publicznych celeritas — szybkość censuram grubianitatis — w naganę grubiaństwa centimanos — sturękich certa legę — pewnym prawem charisma — daru charitativum subsidium — dobrowolny zasiłek cicatrices — blizny cicatrices adverso pectore — blizny na piersiach circa dispositionem — przygotowując się (na śmierć) circa hoc spectaculum — koło tego widowiska circa inaugurationem — co do ogłoszenia circiter — około circumcirca — wokoło, ze wszystkich stron circumspecte — oględnie circumvenire — okrążyć, otoczyć circumventus multitudine — otoczony tłumem cives — obywateli civis oppressus — obywatel uciemiężony dam vel aperte, directe vel indirecte — skrycie lub jawnie, wprost lub ubocznie classica Gradivi — trąby Gradywa clementiam — łaskę clenodia regni cum scitu — klejnoty koronne z wiedzą climacter — przypadek, fatalny czas collaterales — krewni po kądzieli colligati principes — książęta sprzymierzeni collocare Rempublicam — postawić Rzeczpospolitą combinatur — składa się comestibilium — rzeczy do jedzenia comilitones meruerunt — towarzysze zasłużyli communem iniuriam et commune bonum — wspólne krzywdy i wspólne dobro communis regula —— wspólne prawo comparere — stanąć comparuit — stanął 6

compellere — zmusić, wciągnąć competens — odpowiednia complices — wspólnicy concernit notitiam — należy do wiadomości concernunt notitiam — dochodzą wiedzy concludetur — postanowi się conclusum — wniosek, ostateczne postanowienie, także — postanowiono condigne — godnie conditionaliter — pod warunkiem conferre in ulteriori tractu — pomówić o dalszym biegu confessata authentica — autentyczne zeznania confoederati — sprzymierzeni conformiter — podobnie coniunctio armorum — złączenie broni conscientia mille testes — sumienie to tysiąc świadków conscii — świadomie conscios facti obstrinxerat iuramento — świadomych czynu zobowiązał przysięgą consentire — przystać conseguenter — w następstwie, następnie, z kolei consegui — nastąpić conserrare — zachować conservatio — zachowanie conservationem — zachowanie (4 przyp.) consilia — rady consiliarii placentini — pochlebni doradcy consiliarorum subiecta — doradców (dosł. — podmioty rad) consilii generalis — rady głównej consiliis — radom consilio — radą consilium — radę consilium bellicum — rada wojenna consilium malum consiliori pessimum — zła rada najgorsza dla doradcy cołisilium salubre — rada zbawienna conspirationes — związki constantiam — stałość constantissimum propositum — niezmienny zamiar consternati — zatrwożeni consternatus — strapiony, zmartwiony constituemus — ustanowimy constituere — postanowić constitutum — postanowione consulere — radzić, obmyśleć consuluit — poradził 7

consultor — doradca consurgunt — powstają contemnebat — pogardziła contemptor mortis — gardzący śmiercią contemptum — obelgi continuationem operis — kontynuowanie dzieła continue — ustawicznie, bez przerwy contra —— przeciwnie contra absentem — przeciw nieobecnemu contra calumniatores — przeciw oszczercom contra constitutum — wbrew postanowieniu contra coronatum caput — przeciwko głowie koronowanej contra fidem — przeciwko wierze contrahentes etiam obligatorii — dzierżawcy nawet zastawni contra hostem patriae procedemus — przeciw nieprzyjacielowi ojczyzny wy- stąpimy contra iura gentium — wbrew prawu narodów contra iura gentium, contra regulam iustitiae — wbrew prawu narodów, wbrew przepisom sprawiedliwości contra maiestatem et matretn oboedientiam — przeciw majestatowi i matce contra modernas inventiones oppugnationum — wobec teraźniejszych sposobów zdobywania contra ordinem equestrem — przeciw stanowi rycerskiemu contra patriam — przeciw ojczyźnie contra rationem — sprzeczne z rozumem, wbrew rozumowi contrarii — przeciwnicy contrarium sentiebant — przeciwnie myślały contra Rempublicam — przeciw Rzeczypospolitej contra tot Varos — przeciwko tylu Warusom contraxit — zawarł umową contumelia Harpagi consumpsit coronam Astyagis, Contumelia Narsetis inun- davit sanguine Italiom — krzywda Harpaga pozbawiła Astyagesa korony, krzywda Narsesa krwią zalała Italią contumeliam — zniewagę contumeliam et diminuationem — zniewagę i ujmę contumeliis — zniewagami, obelgami convalescere —— wracać do zdrowia convaluit — wyzdrowiał convicia — obelgi convincere — przekonać cooperabatur — współdziałała coronadonis — koronacyjny correspondere — komunikować się 8

crescere disordo — zwiększać (dosł. wzrastać) nieporządek crimen atro carbone notandum — zbrodnia, którą należy zapisać czarnym węglem cruciatus — męki crude — ostro, surowo crudele — okrutnie crudelissime — najokrutniej cum aedificatione — ku zbudowaniu cum approbatione — z potwierdzeniem cum assecuratione — z zapewnieniem, z poręczeniem cum assistentia — w obecności cum attinetiis — z przyległościami cum Caesarianis — z cesarskimi cum consensu totius Reipublicae etiam non obstante legę de incompatibilibus quoad personom — za zgodą całej Rzpltej także bez względu na prawo o nieposiadanie (dom. — kilku urzędów), co do jego osoby cum conservatione — z zachowaniem cum detrimento Reipublicae seąuuntur clades instabunt — gdy klęski nastę- pują ze szkodą Rzpltej, będą nalegać cum facunda oratione — z piękną mową cum gratulatione — z powinszowaniem cum his et his gualitatibus — z takimi a takimi zaletami cum inscriptionibus — z napisami cum invocatione — z wzywaniem cum plenitudine — w obfitości cum potenti et victrici populo res est — z potężnym i zwycięskim ludem jest sprawa cum regressu — zastrzegając powrót cum regressum praecedentibus tot contestationibus et spe — z zapewnieniami przyjaźni przed odjazdem i z nadzieją cum re parata — z rzeczą gotową cum stupore — ze zdumieniem cum sua non saeviat hostilitate —nie srożył się swą zawziętością cum summo Reipublicae detrimento —— z największą szkodą Rzpltej cum suspiriis — z westchnieniem cum tota argentea supellectili — z wszystkimi naczyniami srebrnymi cum toto dero — z całym duchowieństwem cum toto negotio — z całą sprawą cumulabat — obsypywał cunctando — zwlekając curae erit — będzie troską curae nostrae — naszą troską 9

curam — opiekę, troskę curam boni publici — troskę o dobro publiczne cura salutis — troska o zdrowie curiosus — ciekawy cursum, — bieg custodes — stróże, strażnicy custodiae corporis — straży osoby custos legum — stróż praw D damnificatio Reipublicae — szkoda Rzeczypospolitej da pacem, Domine! — daj pokój, Panie! dat pretium servata salus potiorąue metallo est — ocalone zbawienie nadaje wartość i jest droższe niż kruszec de anteactis — o dawnych sprawach debetur — należy się debiliores aemulos — słabszych nieprzyjaciół debilitatem rnentis — słabość umysłu dębiłam gratificationem — należnej ,nagrody debile — słusznie 1-ma Decembris — l grudnia decet eos laudare defunctos qui res arduas praeclarasąue fecerunt — przy- stoi chwalić po śmierci takich, którzy rzeczy trudnych i sławnych do- konali de contrario rerum successu — o przeciwnym obrocie rzeczy de crimine laesae maiestatis — o zbrodnię obrazy majestatu de domo — z domu deesse — opuścić defensionis patriae — obrony ojczyzny defensive — odpornie, obronnie deformitatem — zniekształcenie defraudator regum — zdrajca królów Dei proprium est protegere quos dignos indicat — właściwością Boga jest popierać tych, których uzna za godnych de iure debetur — z prawa należało się deliberatissime — najrozmyślniej deliciae generis humani — rozkoszą rodzaju ludzkiego de mane consilium — z rana rada (dom. będzie) de methodo contribuendi — o sposobie zebrania pieniędzy de necessitate — z konieczności, koniecznie denegare — odmawiać de nervo belli — o funduszu wojennym denuntiando — oznajmiając denuntiando imminentia, pericula — z oznajmieniem o grożących 10

niebezpieczeństwach dennuntio — oznajmiam depauperatio — zubożenie dependentias — zależność de periculo dantis et accipientis — o niebezpieczeństwo dającego i przyjmującego depopulatores totius mundi et possessores guadraginta regnorum — łupieżcy całego świata i posiadacze czterdziestu królestw de praeteritis — o sprawach przeszłych deprecor primum — najpierw przepraszam deputatos administratores — wybranych administratorów derelicta vidua — pozostała wdowa de sangvine gentis — z krwi narodu desertor castrorum — zbiegiem z obozu desiderabilem praesentiam — pożądanej obecności desideriis — życzeniom, do życzeń desideriis nostris — żądaniom naszym desiderium — życzenie de statu rerum — o stanie rzeczy de super — z góry de tempore — o czasie de throno — z tronu detrimenta — straty aetrimentum — szkoda detulit — doniósł deturbare — strącić de tutela — z opieki de ulterioribus — o dalszym Deus avertat, ne nobis a sinistris appareat civitas, a dextris debet esse no- stra civitas — uchowaj, Boże, nie na lewo od nas ukaże się miasto, ale na prawo powinno być nasze miasto de vestra ąuidem laude melius est tacere, quam pauca loqui — o waszej sławie lepiej milczeć niż mało co powiedzieć devotissime — najpobożniej dextram porvigere — podać prawicę dextre — zręcznie dicas, quia sumus piscatores — powiedz, że jesteśmy rybakami dictabat — dyktował dicterium tritum — przysłowie pospolite die XVI Augusti — dnia 16 sierpnia V. die Januarii futuri — 5 dnia przyszłego stycznia die 1-ma Februarii anno 1662 — dnia l lutego roku 1662 dies expirationis — dzień skończenia 11

difficile est ex animo resipiscere — trudno się szczerze opamiętać diffidebant — nie ufali diffidis et maiestatem laedis — nie dowierzasz i majestat obrażasz dignitatem — godność dignissima gęsta — najgodniejsze czyny diligenter — pilnie diligentissime — najpilniej dimittere — puścić directe — wprost director monoculus — jednooki dyrektor discernere — rozróżniać displicere — nie podobać się dispositae — przygotowane distulerunt — odłożyli ditescant — wzbogacili się ditiones imperii et conseguenter — obszary cesarstwa, a w następstwie diutius accusare fata possujnus, mutare non possumus — możemy skarżyć się na srogi los, zmienić nie możemy divertere — wstąpić docebit — pouczy docet — uczy domicilium — siedziba domi leones, foris rulpeculae — w domu lwy, za domem — liszki dominari — panować domini — panowie dominium — panowanie Dominus dedit, Dominus abstulit — Pan dał, Pan wziął dubiae fidei — dowodem powątpiewania dulcedine — słodyczą dulcedo — słodycz dulcem recordationem — miłe wspomnienie dulcis locus patriae — słodkie miejsce ojczyste dulcis recordatio — słodka pamięć Dum annus ter sex numerabit, Marcus Alleluja cantabit, Joannes in corpore stabit — gdy rok policzy trzy szóstki, Marek zawoła Alleluja, Jan stanie w ciele (tzn. uroczystość Bożego Ciała przypadnie w dzień św. Jana) Dum vitia prosunt, peccat qui recte fach — grzeszy, kto dobrze czyni, dopóki występki popłacają duorum cognominum — dwóch nazwisk duplici lingua praeditus, mel et victus uno spirans ore et habitu — dwoisty język mający i miód, i truciznę, ziejący jedną paszczą durum contra dur u m — upór na upór dux Parmensis contra Belgos foederatos — książę parmeński przeciw stanom 12

belgijskim E ea intentione — w tym zamiarze ecce ibi videtis, quia ibi est Harusen, ubi iaculantur — oto tam widzicie, gdzie strzelają, to jest Aarhusen ecce in sinistris apparct forte civitas — oto na lewo widać właśnie miasto e contra — przeciwnie e converso — a przeciwnie effecerunt — wymogli effectum — skutek effeminarunt — zniewieściały effeminati Ula diuturna pace, molles et imbelles facti — zriJewieściawszy owym długim pokojem, stali się miękkimi i niewojowniczymi ego saluto Dominationem Vestram — witam Waszmość Pana eiusdem — tegoż eiusdem sensus — tego samego zdania eiusdem spiritus — tegoż ducha eius saevuli — tego wieku, także przenośnie — tego czasu electionis — wyborczym elicuit — wyjaśnił elucescet — wyjaśni się elucescet et interim — wyjaśni się, a tymczasem encomia — pochwały eminentiam — wyższość emolumentum — korzyść, zysk eodem anno — tego roku eo fine — w tym celu eo ipso — tym samym erat — było erudite — uczenie essentiam — treść, istotę et ad ultimam egestam — i do ostatniej nędzy et alacritate — iż ochotą et auctoritati — i powadze et certitudine — i zapewnieniem et civibus — a obywatelom et connectiojies — i związki et consensit — i przystał et consequenter — a zatem et crimen laesae maiestatis — i zbrodnia obrazy majestatu et cum summo periculo — iż największym niebezpieczeństwem et felices rerum successum — i szczęśliwego powodzenia spraw et felices successus — i szczęśliwego powodzenia 13

et in operę btlll — i w działaniu wojennym etiam — także, nawet et Instabimus — i będziemy nalegać et interim — a w międzyczasie et mens et gens — i umysł, i ród et multis curis — i wieloma troskami et nonnis urgebant — i niezbyt przyśpieszali et non revclationem — i niewyjawianie et nullo clementiae loco relicto — i nie nająć żadnego miejsca łaskawości et post impletas conditiones — i po wypełnieniu warunków et polisniinus — a nade wszystko et praecipue — a osobliwie et prodesse et obesse — i pomóc, i zaszkodzić et securitatis ab impetitione et insldiis malecontentorum — i zabezpieczenie i od napaści i zasadzek malkontentów etsi caeluni ruet, impavidum ferient ruinae — choćby niebo runęło, ruiny przywalą nieulękłego et similia — i podobnie et sine consensu ordinum — i bez pozwolenia stanów et specialiter — a szczególnie, a specjalnie et sufficientem expeditionem — i wystarczającą ekspedycję et supellectili per subordinatos — i ruchomości przez nasłanych ludzi et toties exprobrabant — i tylekroć wyrzucali et totius christianitatis — i całego chrześcijaństwa et usus coknbitandi — i nawyknienie pożycia et varia — i różne rzeczy evasirmis de manibus unius hostis, alter imrnlnet /eroceor, nempe tempestas. Orandum et laborandum est — umknęliśmy z rąk jednego nieprzyja- ciela, grozi nam drugi sroższy, mianowicie burza. Trzeba się modlić i pracować eventus acta probat — wynik chwali czyny cvictiones in fundo — zabezpieczenie na majątku evidenter — widocznie ex albo — z księgi exarsit — uniósł się ejc asse satisfacti — gotówką zaspokojeni ex abundanlia malitiae — z wygórowanej złości ex bene placito — samowolnie ex carceribus — z więzienia excelsum vitium — górującą wadę excepto casu urgentis necrssitatis — z wyjątkiem wypadku nagłej potrzeby excessivos — wykraczających, dopuszczających się wykroczeń exclamavit — wykrzyknął 14

excludit — rozłącza exlusis nonullis — z nielicznymi wyjątkami ex commiseratione — ze współczucia, z ubolewania ex concilio generali — na wspólnej naradzie cxcusat — uniewinnia exequi mandata — wykonać rozkazy ex equo Troiano — z konia trojańskiego ex faucibus — z paszczy ex gremio — z grona ex liis qualitalibus —z tych przymiotów exilium — wygnanie exilium, luctus, dolor tributa sunt ista vivendi — wygnanie, płacz, ból są| obowiązkami życia ex invidia — z nienawiści ex magistratu — z urzędu miejskiego ex magnatibus — z magnatów, wielmożów ex mari Baltico — z Morza Bałtyckiego ex mente — po myśli ex nativo sanguine — z rodowitej krwi ex necessilate — z konieczności ex nutic — natychmiast ex oboedientia — z posłuszeństwa ex occasione — z przypadku, przy sposobności, z powodu ex occasione regnandi — ze sposobności panowania ex ore Apollinis — z ust Apoliina ex officio suae etninentis dignitatis — z urzędu swojej wysokiej godności expedit — przystoi, wypada cxpeditis — układacie experientia — doświadczenie experiri — mierzyć się exprimere — wyrażać exprimere de verbo ad verbum — Wyrazić słowo w słowo ex privatis — z prywatnych (dom. - obywateli) exprobrationcm — wymówki exprobrationis competentem — zarzutów odpowiednią ex profundo — z głębiny ex ratione — z powodu przyczyny ex ratione duplici — z podwójnej przyczyny ex re — z rzeczy ex regno Daniae — z kiólestwa duńskiego ex semine viri cum ursa — z nasienia człowieka i niedźwiedzicy extemporaneos discursus — nieprzygotowanych rozmów ex temperę — natychmiast 15

extra orbitam ordinationis — poza obrąb ordynacji extremis laborans — robiąca ostatkami (sił) extremis laborantem — ostatecznie ginącą exuere — zdjąć ex volo promisti — z uczynionej obietnicy F facile credo — łatwo wierzę facilius cst consolari afflictum, quam sustinere — łatwiej jest pocieszać stra- pionego niż cierpieć factiosus — intrygujący facultatem — wolność, swobodę facultates — zasoby facunde — wymownie facundla — wymowa facundissima oratione — wytworną mową fama — wieść, pogłoska fata simul et semel — losy razem i naraz 7 Februarii — 7 lutego feliciori tetnpore — w szczęśliwszych czasach ferrens Mars, aureos calcat contemnitąue fastus — Żelazny Mars depce i lek ceważy złote przepychy f ide, honorem et conscientia — wiarą, honorem i sumieniem f idem Reipublicae — kredyt, zaufanie Rzpltej figuraliler — przenośnie filialem amorem — miłość synowską filiis — synami firmare tirannidem — wzmacniać tyranię firmissime negat — najmocniej zaprzecza firmiter — mocno fłectere persuusionibus — skłonić namową, perswazją jlexibilis — ulegający florem — kwiat florem aetatis — kwiat wieku florem aetatis cum dispendio — kwiat wieku z utratą floruit — kwitła foederati — sprzymierzeni fomes — zarzewie, tu podżegacz formastis — złożyliście formidine poene — z obawy kary forsan abeundum est in civilatcm — może należy wam wrócić do miasta fortcs creantur fortibus et bonis, est in iurencis, est in equis patrum virtus neque imbellem feroces piogenerant aquilac columbam — silni rodzą sil- nych i dobrych, dzielność ojców jest w byczkach i źrebcach, dzikie orły 16

nie urodzą niewaleczncgo (łagodnego) gołębia forlitudo — odwaga; jonltudo bcllica — odwaga wojenna fortuna — szczęście, los fortunae — majątku fraterne — po bratersku fremebat popularitas — sarkał ogół fremilut — hałas, krzyk fretjuentia — napływ, udział fretum navigabile — cieśnina żeglowna fretus inteęritate conscientiae snae — ufny w nieskalaność swego sumienia Fridericus Daniae rex — Fryderyk, król Danii fructifera — drzewa owocowe fructum — owoc, także korzyść frustra Pygmaeus in Gigantem pugnat — próżno miałby walczyć karzeł z olbrzymem fugientes — uciekający fugiendo pugnat, fugiendo vincit — uciekając walczy, uciekając zwycięża fui in Galia, vidi niililps — byłem we Francji, widziałem rycerzy fui in Germania, vidi principes — byłem w Niemczech, widziałem książąt fui in Italia, vidi praesnlcs — byłem we Włoszech, widziałem biskupów fui in Polonia, vidi nobiles — byłem w Polsce, widziałem szlachtę funnii vota — okłada śluby fuse — obszernie fusius — obszerniej Galii cantum non timet iste leo — ten lew nie boi się piania koguta (dwu- znaczność wyrazu — kogut i Francuz) genem — rodzaje, gatunki generaliter — ogólnie generatio — wylęg generose aquilae pulli - pisklęta szlachetnego orła generositas— zacność, szlachetność generoso pectori — szlachetnemu sercn gloriabantur — chwalili się gloriatur — chwali się gloriosa Domina — chwalebna Pani gloriose — cbwalebnie, sławnie gloriosissime — najchwalebniej gloriosius occumbere in opere — chwalebniej polec w walce gloriosnm opus — chwalebne dzieło gratiarum actiones — modły dziękczynne grutiilntiones — życzenia, powinszowania gratnlor — winszuję gravatam — obrażoną gubernia — rządy; gubernium — rząd 17

H habetis legem et prophetas — macie prawo i proroków haeredissam — dziedziczkę haeret — tkwi haeret in pectore — tkwi w piersiach, w sercu hanc ideam — tego sposobu hanc suscipere pronunciam — podjąć się tego obowiązku Hectorem quis nosset, felix si Troia fuisset — któż by znał Hektora, gdyby Troja była szczęśliwa Heldonoriam et Cronoburgum — Helsingor i Kronburg hibernorum — Żołdu zimowego hic est piscis, quem sua Dominatio diabolum nominavit — oto jest ryba, któ- rą Waszmość nazwał diabłem hilari fronte — z pogodnym czołem, pogodnie hoc bonuni — to dobro hoc mihi pietas, hoc pia lingua odit — tego mi cnota, tego wzdraga się uczciwy język hominem iniuratum — człowieka skrzywdzonego homo est imbecilitalis exemplum temporis spolium, fortunae lusus, inconstan- tiae imago, invidiae et calamitatis trutina — człowiek jest wzorem bez- silności, łupem czasu, igraszką losu, obrazem niestałości, szalą zawiści, i niedoli homo proponit, Deus disponit — człowiek projektuje, Bóg decyduje honoraria — wynagrodzenie honorifice — chlubnie, uroczyście honoris palmam — palmę chwały, zaszczytu hostiliter — po nieprzyjacielsku hostis patriae et reus criminis laesae maiestatis — wrogiem ojczyzny i win- nym zbrodni obrazy majestatu hucusque — dotąd huic operi humilime — najuniżeniej hunc et non alium — tego a nie innego iactantia — chełpliwość iactura — strata ideam — wzór idiota — głupiec ille enim magnus et nobilis est, ąui morę magnae ferae scit latrutus canum securus exaudire — ten bowiem wielki i szlachetny, kto zwyczajem wiel- kiego zwierza umie spokojnie słuchać szczekania psów illi vere sunt nobiles, qui non soluni genere, sed etiam virtute aunt nobiles— owi są prawdziwymi szlachcicami, którzy są szlachetni nie tylko urodze- niem, lecz także cnotą 18

imbelles — niewojowniczy imbibere — nasiąknąć, przen. skorzystać immarcescibilem — niezwiędłe immediate — bezpośrednio impedimenta — przeszkody imperiose — hardo imperiosus mulier — popędliwa niewiasta imperium — cesarstwo imperium potissimum floret — państwo najbardziej kwitnie imponere — wmówić in absentia — podczas nieobecności in aocessu — w przystępie in adversis et prosperis cum conservalione — w okazjach złych i dobrych z zachowaniem in aemulam — w wrogą in aequa lance — na równej szali, na równi in aleam — na szaniec in aleam fortunae — na los szczęścia in anno — w roku in anno 1662 et tertio in obsequio — w roku 1662 i trzecim w posłuszeństwie in anno praetorito — w przeszłym roku in armis — pod bronią in armis existit — jest pod bronią in armis pro parte — pod bronią po stronie inaudito exemplo — niesłychanym przykładem inauguratus — obwołany in Augusta — w sierpniu in bhio — na rozdrożu in capita — na głowy in casu saevientis fortunae — na wypadek srożącego się losu in censuram — w podejrzenie in collatcralitate — w sąsiedztwie, blisko in commissis — z polecenia in conjuso — w zamieszaniu incolae — mieszkańcy incolas — mieszkańców iucolis — mieszkańcom in consiliis proponendis — w przedkładaniu rad in consilio — w radzie in consilio generali constituerc — na walnej naradzie postanowić in consilio impiorum — w radzie bezbożnych in consilium — w radę in contignitate — w zetknięciu 19

in continuo belli operę; verbo dicam — w ciągłej sprawie wojny; słowem in contrarium — przeciwnie inconvenientia — nieprawidłowości in crifninae laesae maiestatis — co do zbrodni obrazy majestatu in cubiculo — w komnacie in cuius sinu — na której łonie inculpare — winić, obwiniać incumbit — należy, trzeba incuriam — niedbałość incusando — oskarżając in debila methodo — w najlepszym porządku in decursu Augusti — w końcu sierpnia in departitionem — na spłacenie indicant — wskazują indicat vestis quales intrinsecus estis - szata wskazuje jakimi jesteście wewnątrz indigne — niegodnie indignitatem — niegodność in disciplina militari — w karności wojskowej in discrimen vitae — na niebezpieczeństwo życia indolem — naturę in domum luctus — w domu żałoby induccre gallicismum — wprowadzać francuski dom. — zwyczaj (francuską formę rządu) in dulci recordatione — we wdzięcznym wspomnieniu in duplo — podwójnie in cudem ąualilate — w tym stanie in clectione — w wyborze in eo passu — w tym stanie in eundrm sensum — w tej samej myśli in facie publica — na zebraniu publicznym infallibiliter —— niewątpliwie, niechybnie infamia, exilium, privatio — niesława, wygnanie, pozbawienie in Filtru ario — w lutym infelicitati temporis — nieszczęśliwym czasom in/erius — niżej in fidem Reipublicae -na wierność Rzpltej in forma — w kształcie in forma amplissima — w najszerszej formie in frefquentia — w obecności in fructum Reipublicae — na korzyść Rzpltej in fuga — w ucieczce in Junctione — w urzędzie, służbowo 20

in genere — w ogóle in gradu absoluto — w najwyższym stopnia in gratiam — dzięki ingratitudinem — niewdzięczność in habitu Minori Sancli Francisci — w habicie braci mniejszych św. Fran ciszka in hac palaestra — w tej szkole in hnec verba — w te słowa, tymi słowy in hostico — w kraju nieprzyjacielskim in hofitico ostentari — u nieprzyjaciela (na ziemi nieprzyjaciebkiej) okazać inhumaniter — nieludzko inibunt operom — dołożą starania in Januario — w styczniu in illo fervore — w owym zapale inimicus homo — człowiek wrogi initia — zaczątki iniunctum — polecone iniungimus — powierzamy in Iunio id est — w czerwcu to jest iniuriam — krzywdę iniurias — krzywd ininstiiinm — niesprawiedliwość in integro — w całości in Inncem considrrntionis — na szalę rozwagi in landem Dominicae nativitatis — na chwałę narodzenia Bożego in legem perpftuam et irrevocabilem — za prawo wieczne i nieodwołalne in Maio — w maju in maiori — w większym in mniam partem — na złą stronę in manibus bene meritornm — w rękach dobrze zasłużonych in mań Baltico — w Morzu Bałtyckim in memoriam — na pamiątkę in mente lieipnblicae — po myśli, z woli Rzpltej innatus — wrodzony in necessitate — w potrzebie innoccntiae — niewinności innociius — niewinny innocuits lapidor — niewinny, jestem kamienowany innotescet — będzie wiadomo innotitit — wiadomo innovare — wznawiać in hounnbre — w listopadzie in oboedientia — w posłuszeństwie 21

in omni loro — w każdym sądzie in opere belli — w działaniu wojennym in oppigncratione — w zastaw, tutaj — jako zakładników in opprobrium — w pośmiewisko in ordine equestri — w stanie rycerskim in parte — w części in partem — na stronę, na część in partes — na części in perpetuum silentium — na wieczne milczenie in persona — w osobie in persona sua — we własnej osobie, osobiście in partes — na równinie in plono — zupełnie in plurali — w liczbie mnogiej in posterum — na przyszłość in postscripta in haec verba — w dopisku w te słowa in praedam — jako łup in praesentia — w obecności in praesenti termino — w obecnych okolicznościach in procinctu — w gotowości in profundo - w głębi in promotione — w popieraniu in prospectu - w obliczu in pubtico foro — na placu publicznym in publicum — na jaw in pugna — w bitwie in pugna stataria — we wstępnym boju in quantum — jeśli, o ile in quo gradu — w jakim stopniu in quorum manibus arma sunt, in eorum potestate et conservfire et perdere Rempublicam — w czyich rakach jest broń, w tych mocy jest ocalić lub zgubić Rzeczpospolitą in recenti — za świeża in recompensam — dla odwzajemnienia, odwdzięczenia in regno — w królestwie in regno Galliae — w królestwie francuskim in rem — na korzyść, na rzecz in reprobum sensum — w złe rozumienie in Republica meretur — w Rzpltej zasługuje inscriptionem — napis in scripto in ąuantum — na piśmie, o ile in seruitio — w służbie insignia — oznaki; in signis Zodiaci — w znakach Zodiaku 22

in singulari — w liczbie pojedynczej in sinuni — na łono, do serca insolescit — rozzuchwala się in spe — w nadziei instabunt — będą nastawać instantanee — nagle in statera iudicii — na szali sądu, rozsądku in stalu moderno — w obecnym stanie in status — o polityce instrumenta — narzędzia insultum populi — napaść ludu insultus — napaści in superlativo publicissime — w najwyższym stopniu, najbardziej publicznie in suum caput — na swoją głowę intaminata fides — nieskalana wiara in tanto Reipublicae passu — w takim położeniu Rzpltej intendebant — zamyślali intendis — zamyślasz intendit — zamyśla intendo — zamyślam intentionaliter — w zamiarze integritas conscientiae — nieskazitelność sumienia intentio pro facta — zamiar za uczynek inter confinia — w granice inter domesticas parietes — między domowymi ścianami inter gentes — między narodami interim — tymczasem interim consilia — tymczasem narady inter incudem et malleum — między młotem a kowadłem inter moenia — w murach inter octavas Corpori Christi — podczas oktawy Bożego Ciała inter patres patriae — między ojcami ojczyzny interponitur — zachodzi interpres — tłumacz interpretes — tłumaczami interregnum — bezkrólewie inter rudera — w ruinach interrumpit — przerwał inter spem et metum — między nadzieją a trwogą inter sympatriotas — między wspołkrajowcow inter tot anfractus — w tylu okolicznościach inter tot moderni collegii sinistras opiniones — spośród tylu wrogich opinii obecnego zgromadzenia 23

inter viscera — dosł. we wnętrzu, tutaj — w granicach inter viscera motus — rozruchy wewnątrz ktaju in triduo — w trzy dni in testimoniis — w świadectwach intestina — wnętrzności in theatro publico — na widoku publicznym in toga et sago — w pokoju i wojnie in toto — w zupełności, w całości in toto satisfactus — zupełnie zadowolony in tractu — w drodze intulerunt — wnieśli intuli — wypowiedziałem intulit — wniósł in turbido — w zamęcie, zamieszaniu intus — wewnątrz in ulteriori tractu — w przyszłości in unum — w jedno in utramque aurem — na oba uszy in usum — w zwyczaj invasor a se ipso occiditur — napastnik zabity przez siebie samego invehebant — oburzano się invehere — przymawiać in veste peregrina — w odzieży cudzoziemskiej investigarunt — doszli in vicinitate inimicitias nactus occasionem — między sąsiadami waśnie korzy- stając z okazji in victoria — w zwycięstwie in victualibus — dosł. w żywności, tutaj — pod względem żywności invidia bonorum noverca — zazdrość jest macochą dobrych invidii — zazdrośni, nienawistni in visccra Reipublicae — w głąb Rzpltej invita Rcpublica — wbrew woli Rzpltej in rita — za życia in volumen legum — w księgę praw ipso die festi Bcatissimae Mariae Virginis — w sam dzień święta Najświętszej Marii Panny irritari — gniewać, drażnić iste est interpres meoruni et vestrorum desideriorum — oto jest tłumacz moich i waszych życzeń isti duo nobis prandium non impedient — te dwa nie przeszkodzą nam w obiedzie ita semper illustribus viris animo vivere longe ant:quius /wif, quam corpo- re — przeto zawsze sławni mężowie woleli żyć duchem nie ciałem 24

iteratis — powtórnie iterum — znów iudicia — sądy iudicium — sąd iugia arma — ustawiczna broń iugulatur virtus — ginie cnota iugum serritutis — jarzmo niewoli iunctis viribus — połączonymi siłami iura caduca auctoritate publica — prawa na dobra, które do nas wróciły powagą sejmową (dosł. publiczną) iure ecclesiastico gaudere, intestabunt — prawem kościelnym wyzyskać, będą nalegać iussit delatores fustibus et flagcllls caescs deportari fer castra et plateas — donosicieli kazał ćwiczyć kijami i biczami i oprowadzać po obozach i ulicach iustam calculationem et relalioncm, In quantum — słuszną liczbą i sprawę, o ile iusturn dolorem — słuszny żal J 24 Januarii — 24 stycznia Joannes Casimirus regnabit — Jan Kazimierz Lądzie panował Joannes Tertius — Jan Trzeci 7 Julii — 7 lipca L labefactari — słabnąć labefactata — osłabiona Lacaenae — Spartanki laconice — krótko, zwięźle laborant — pracują laesio — ujma, obraza laesionem — obrazę lapis Lydius — kamień lidyjski, probierczy Lares — bogi domowe, czczone przez Rzymian largitionibus, officiis — szczodrobliwością, przysługami laudabatur ab illo, qui erat inililum docfssimiis et rotundo ore — był chwa- lony przez tego, kto był w wojsku najbardziej wykształcony i wymowny legę non retitum — nie wbrew prawu lege publica — prawem publicznym leges lego, reges rego iudices iudico — ustanawiam prawa, władam królami, sądzę sędziów legitima haeredissa — prawa dziedziczka legitimo tutori — prawnemu opiekunowi libere — dobrowolnie 25