Aleksander Makowski - Nieletni sprawni inaczej.pdf

Nieletni sprawni inaczej i ich ortopedagogika Diagnoza i socjalizacja reedukacyjna przez ergoterapię Aleksander Makowski Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1997

W trzydziestą rocznicę śmierci ś.p. Profesor Marii Grzegorzewskiej, twórczyni ortopedagogiki w Polsce

Projekt okładki i stron tytułowych: Maryna Wiśniewska Redaktor: Joanna Perzyńska Redaktktor techniczny: Teresa Skrzypkowska Copyright © by Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o. Warszawa 1997 ISBN aS&l-12406-7

Spis treści Przedmowa Wstęp 11 13 Rozdział I. Nieletni sprawni inaczej jako innowacja terminologiczna w ortopedagogice .......................... 25 1. Zaburzenia rozwojowe a upośledzenia i niedostosowanie społeczne ....................................... 25 1.1. Wpływ zaburzeń rozwojowych na upośledzenia, niedostosowanie społeczne i trudności w nauce .......... 26 1.2. Upośledzenia jednostek z punktu widzenia ich wychowal- ności .................................... 30 1.3. Analogia porównawcza między upośledzeniem a niedostosowaniem społecznym ...................... 30 1.4. Pojęcie, aspekty i kierunki rewalidacji upośledzonych . . 32 1.5. Specyfika ortopedagogiki w resocjalizacji niedostosowanych społecznie ............................. 36 2. Upośledzenia a inne określenia stosowane w rewalidacji ... 37 3. Niedostosowanie społeczne na tle postępowej terminologii w resocjalizacji ................................ 38 3.1. Jednostki „nieobyte" w środowisku .............. 39 3.2. Osobnicy z zaburzeniami w socjalizacji ............ 44 3.3. Nieletni sprawni inaczej oraz motywy ich przestępczej działalności ................................ 51 Podsumowanie ................................... 53

Niepełnosprawni inaczej w znowelizowanej ortopeda- .............................. 55 l i yflkii l przedmiot zainteresowań ortopedagogiki ...... 55<0ll/tu'|iii ortopedagogiki szczegółowej ............. 61 J,| Oli^ofrenopedagogika w rewalidacji upośledzonych umy- «lowo .................................... 62 1,2, Tyllopedagogika w rewalidacji niewidomych ........ 68 2.3. Surdopedagogika w rewalidacji głuchych ........... 73 2.4. Logopedia w rewalidacji osób z wadami mowy ...... 79 2.5. Pedagogika lecznicza w rewalidacji przewlekle chorych i kalekich ................................. 95 2.6. Pedagogika resocjalizacyjna w rewalidacji nieletnich spra- wnych inaczej .............................. 100 3. Nieletni sprawni inaczej w znowelizowanej ortopedagogice szczegółowej — problemy ......................... 102 Podsumowanie ................................... 106 Rozdział III. Socjalizacja reedukacyjna w znowelizowanej orto- pedagogice szczegółowej ........................... 108 ££ 1. Specyfika i zakres oddziaływań ortopedagogicznych w socja- lizacji reedukacyjnej ............................. 109 ^ 1.1. Istota socjalizacji reedukacyjnej ................. 109 1.2. Zakresy socjalizacji reedukacyjnej ................ 109 1.3 Relacja miedzy socjalizacją a socjalizacją reedukacyjna . 111 2. Wychowanie resocjalizujące jako przedmiot socjalizacji reedu-ły,i kacyjnej ..................................... 112 2.1. Funkcjonalne znaczenie wychowania resocjalizującego . 113 2.2. Swoistość oddziaływań ortopedagogicznych w wychowa-] niu resocjalizującym ......................... 114 3. Ergoterapia i jej zastosowanie w socjalizacji reedukacyjnej .. 115 , 4. Działalność ortopedagogiczna wspomagająca wychowanie re- socjalizujące ................................... 116 4.1. Adaptacja i readaptacja nieletnich sprawnych inaczej do warunków wychowania w zakładzie ortopedagogicznym 116 4.2. Opieka ortopedagogiczna ...................... 118 4.3. Profilaktyka ortopedagogiczna .................. 121 5. Współczesny zakład ortopedagogiczny jako znowelizowane środowisko społeczno-wychowawcze ................. 124 Podsumowanie ................................... 129

i-' n/il/.iuł IV. Metodologia badań ........................ 133 1. Problem badawczy i hipotezy ...................... 135 2. Teren, metody i organizacja badań .................. 140 K 3> Wyniki badań oraz sposób opracowania zebranego materiału 149 ' 4. Zarys historyczny i przeobrażenia strukturalno-organizacyjne placówek badawczych ........................... 150 Podsumowanie ................................... 156 JZd/iał V. Charakterystyka nieletnich sprawnych inaczej, objętych badaniami ................................. 159 1. Nieletni sprawni inaczej z przejawami zaburzeń osobowościowych ..................................... 162 2. Nieletni sprawni inaczej z przejawami defektów charakteru . 169 3. Nieletni sprawni inaczej sprawiający trudności wychowawcze 172 Podsumowanie ................................... 176 Rozd/iał VI. Zastosowanie nowych koncepcji ortopedagogicz- nych w socjalizacji reedukacyjnej .................... 182 1. Poszukiwanie nowych koncepcji w przezwyciężaniu izolacji zakładowej i trudności wychowawczych ............... 182 2. Pogląd na innowacje ortopedagogiczne i zasady ich wdrażania 190 3. Model działań celowościowych w systemie wdrażania innowacji do praktyki ortopedagogicznej ................... 194 3.1. Inicjatywne ośrodki działań .................... 199 3.2. Sytuacje zadaniowe .......................... 201 3.3. Sekcje pracy problemowej ..................... 202 3.4. Zasady realizacji zadań ....................... 208 4. Innowacje ortopedagogiczne ułatwiające nieletnim realizację obowiązku szkolnego i nauki zawodu ................ 208 5. Profil kształcenia zawodowego i znowelizowane przepisy w sprawie szkolenia rzemieślniczego ................. 215 6. Praktyka wychowania resocjalizującego w relacji z wychowaniem ortopedagogicznym ......................... 218 Podsumowanie ................................... 220 Rozdział VII. Strategia działań ortopedagogicznych w socjalizacji reedukacyjnej nieletnich ........................ 222 1. Pogląd na strategię celowościowego postępowania w socjalizacji reedukacyjnej ............................... 222 2. Niekonwencjonalne zasady działań strategicznych w socjalizacji reedukacyjnej ............................... 226

:fc Mriji "'' fłttbleinowc w zespołach uczniowskich . . ||txl 227 Miwiinie /ainteresowań nieletnich ............ 228 • nwiimc negatywnych reakcji i postaw ........ 229 i j n i " |n nieletnich z zakładem ortopedagogicznym l ŃI< >wiskiem ............................. 229 U, Współdziałanie wychowanka z grupą i nauczycielem -wychowawcą ...................... ,,,<,>, 230 2.6. Samoregulacja zachowania ................ .V. ..- 232 2.7. Projektowanie perspektyw życiowych ........ . / .-f jiisi: 232 3. Podstawowe techniki socjalizacji reedukacyjnej .....:.'!.:' 233 Podsumowanie ................................... 234 Rozdział VIII. Procedura działań ortopedagogicznych w socjalizacji reedukacyjnej nieletnich ....................... 236 1. Pogląd na procedurę działań socjalizująco-reedukacyjnych 236 2. Podstawowe zasady działań proceduralnych ............ 237 3. Specyficzne procesy uczenia się w socjalizacji reedukacyjnej . 239 3.1. Uczenie się reedukujące ....................... 239 3.2. Uczenie się reedukacyjne ...................... 240 3.3. Uczenie się edukacyjne ....................... 241 4. Metody socjalizacji reedukacyjnej ................... 241 5. Ergoterapia i jej odmiany ......................... 245 5.1. Ergoterapia terapeutyczno-poznawcza ............. 248 5.2. Ergoterapia kształcąca w zawodzie ............... 249 5.3. Ergoterapia o charakterze pracy smaoobsługowej .... 251 5.4. Ergoterapia kreatywna ....................... 256 5.5. Ergoterapia profilaktyczna ..................... 257 6. Ergoterapia antropotechniką wychowania ............. 259 6.1. Psychotechnika resocjalizująca .................. 260 6.2. Socjotechnika resocjalizująca ................... 260 7. Ergoterapia kulturotechniką wychowania .............. 261 8. Ergoterapia w samowychowaniu nieletnich ............. 262 9. System strategiczno-proceduralnych oddziaływań ergotera- peutycznych .................................. 268 Podsumowanie ................................... 272 Rozdział IX. Skuteczność metod i technik socjalizacji reedukacyjnej ......................................... 275 1. Promocja śródroczna i roczna oraz świadectwo ukończenia nauki w szkole ................................. 278 2. Uzyskanie uprawnień w określonej profesji zawodowej .... 281

3. Wartości społeczno-wychowawcze w zakresie reformowania negatywnych reakcji i postaw ...................... 284 Podsumowanie ................................... 293 |Ro/dział X. Tendencje i kierunki rozwoju działalności socjalizu- jąco-reedukacyjnej ............................... 295 1. Propozycje nazewnictwa placówek o ograniczonej wolności . 296 2. Podstawowe założenia dotyczące zasadności funkcjonowania zakładów ortopedagogiczńych ...................... 299 3. Postępowe poglądy na wymogi pracy szkoły w domu wychowania ortopedagogicznego ...................... 301 4. Propozycje dotyczące profilizacji kształcenia zawodowego . . 303 5. Wytyczne do pracy socjalizująco-reedukacyjnej nauczyciela i wychowawcy internatu .......................... 305 Podsumowanie ................................... 307 l/ukończenie i wnioski ..................................... 308 Literatura ............................................... 318 taeks 329

Przedmowa Z zainteresowaniem przeczytałem tekst kolejnej książki Aleksandra Makowskiego, Nieletni sprawni inaczej i ich ortopedagogika. Zagadnienia te zostały przedstawione innowacyjnie, zwłaszcza z dwóch powodów: w pierwszym przedsięwzięciu Autor wskazał w ortopeda-gogice szczegółowej na kolejny, szósty dział dotyczący upośledzeń mowy, podporządkowując go logopedii. To ważne dokonanie, o którym Maria Grzegorzewska myślała od zarania dziejów pedagogiki specjalnej, należy wpisać na konto osiągnięć naukowych Aleksandra Makowskiego i widzieć jako Jego pionierski wkład do rozwoju orto-pedagogiki rewalidacyjnej. Drugim kluczowym zagadnieniem książki jest wskazanie na dewiacje społeczne, defekty charakteru i trudności w zachowaniu nieletnich oraz innowacyjne (bądź znowelizowane) środki strategiczno-pro^ eeduralnych oddziaływań socjalizująco-reedukacyjnych, w których Autor wyodrębnił: działania naprawcze etio-, ergo- i semiotropowe oraz uczenie się reedukujące (oduczające od nałogu i zdrożnych czynów), uczenie się reedukacyjne (ponownie przywracające utracone wartości) i uczenie się edukacyjne nowych wzorów zachowania, aktywności i hierarachii wartości. Ponadto w działaniach tych jest uwzględniony proces, a nie tylko stan czy wynik ortopedagogiczny. Tak też Autor ułożył całość rozprawy, od przejawów, przyczyn, typologizacji i upośledzeń (fizycznych, psychicznych, społecznych) aż do rewalidacji i resocjalizacji jednostek upośledzonych w różnym stopniu i zakresie.

Struktura całości rozprawy jest dobrze pomyślana. Interpretacja kwestii problemowo-hipotetycznych dotyczących zarówno tzw. czynników awaryjnych, zamierzeń badawczych jak i sfery oddziaływań rewalidacyjnych z przewagą resocjalizacji kompensacyjnej i reformu-jąco-korektywnej nieletnich jest właściwa, klarowna i przejrzysta w odbiorze. Podobnie rzecz ma się w odniesieniu do metodologii badań i charakterystyki badanych o cechach charaktero-, psycho-i neuropatycznych. Przedstawione statystyczne dane z badań są potwierdzone również doświadczeniami zawodowymi Autora z Jego wieloletniej praktyki ortopedagogicznej w różnych organizacyjnie i re-sortowo placówkach szkolnych, opiekuńczo-wychowawczych i poprawczych, w zakresie których Autor proponuje interesujące roz- wiązania terminologiczne. Dodać należy, że również niekonwencjoanlne zasady, metody i techniki socjalizacji reedukacyjnej nieletnich prezentowane są w sposób interesujący. Łączne widzenie odnośnych kwestii, w całości tworzy właśnie system socjalizacji reedukacyjnej nieletnich sprawnych inaczej. Cenne są też wskazówki dotyczące efektywności pracy ortopedagogicznej z zastosowaniem ergoterapii i antropotechniki wychowania oraz propozycje dotyczące tendencji i kierunków rozwojowych działalności socjalizująco-reedukacyjnej w zakładach ortopedagogicznych z udziałem środowiska społecznego, zakładów pracy rzemieślniczo-usługowej i samorządu wychowanków sprawnych umysłowo. Książka pod względem rzeczowym, metodologicznym i formalnym spełnia wszelkie warunki pracy badawczej, jest również godna polecenia jako pomocna lektura dla studentów pedagogiki. Powinna także okazać się bardzo przydatna dla praktyków — nauczycieli—wychowawców szkół podstawowych i ponadpodstawowych (zawodowych, licealnych i technicznych) w ich pracy dydaktyczno-wycho-wawczej. Zachęcam Czytelników do lektury tej książki o pionierskich koncepcjach wiedzy ortopedagogicznej. Prof. dr hab. Adam Krakowski Warszawa, 21.02.1996 r.

Wstęp Nieletni sprawni inaczej1 — to osobnicy sprawiający trudności wychowawcze. W życiu codziennym i w kontaktach międzyludzkich przejawiają oni zaburzenia osobowościowe, które obejmują sferę charakterologiczną (z przyczyn wrodzonych lub nabytych — objawy fnecfalopatyczne), psychopatyczną (zaburzenia emocji, woli — w zakresie popędu) i neuropatyczną (związaną z nerwicą, czyli neurozą). W opinii Marii Grzegorzewskiej, jednostki przynależne do tej kłltegorii nieletnich przejawiają „...tendencje społecznie negatywne. ' >i l wrócenie zainteresowań od wartości pozytywnych i chęć wyżycia i w akcji społecznie destrukcyjnej. Podziw i zainteresowanie dla tzw. i. • h czynów. Cynizm i brawura w tym względzie. Nieżyczliwy stosu-11 i do człowieka, do cudzego mienia, regulaminów, nieumiejętność u ia się z grupą. Wyłamywanie się, zrzucanie winy. Niechęć do pracy l nauki. Brak poczucia odpowiedzialności za swoje czyny. Życie thwilą, przygodą, awanturą. Wyobraźnia duża. Brak hamulców kry-lyey/mu. Sugestywność. Brak wizji w płaszczyźnie etycznej — społecz- l if W1 ' „Nieletni sprawni inaczej" to pojęcie pochodzące z dziedziny prawa karnego. Muleta do nich osobnicy zagrożeni w rozwoju społeczno-moralnym w wieku od 13 — 21 IM), klórzy za czyny zabronione pod karą, popełnione między 13 a 17 rokiem życia, Ititali skierowani — na podstawie orzeczenia sądu — do zakładu poprawczego, IWCnlualnie poddani pod nadzór kuratora lub tytułem nadziei na poprawę — pozo-iWieni w domu pod opieką rodziców. Tak zwana „inna sprawność" nieletnich wynika leh zaburzonej aktywności społecznej z przyczyn endo- lub egzogennych. Pobyt zakładzie poprawczym może trwać do 21 roku życia. ti^,. 13

Nieumiejętność wyjścia z trudnej sytuacji, brak wiary • i Mdli -l plewie/, stwierdza ponadto, że „...charakteryzuje ••i M|rn/enln. / którego usiłują się uwolnić, stosując środki i'/fn|o nie odpowiadające ich faktycznemu rozwojowi. Wzglę- nlkn jest to niedorozwój sfery intelektualnej. Spotykamy się tu >t»J / błędnym rozumowaniem, z przewagą impulsów działania (•"lodowego nad racjonalnym. Przeważająca większość zdradza opóź- nienie emocjonalne. Reakcje ich na powikłanie życiowe wykazują poNlnwe infantylną, kompensującą przeważnie niedobory przeżyć uc/uciowych we wczesnym dzieciństwie. Najczęściej dołącza się do tego niepokój i dręczące przekonanie, że z sytuacji, w jakiej się /naleźli, nie ma wyjścia, które dałoby się pogodzić z normalnymi sposobami postępowania"3 . Zjawisko i tradycyjna terminologia, dotycząca niedostosowania i niedostosowanych społecznie oraz ich zaburzonej osobowości, należy : do kwestii na tyle skomplikowanych, trudnych pod względem etiolo-' giczno-objawowym i nieatrakcyjnych, że wręcz nie znajduje zrozumie-< nią w konstruktywnym życiu jednostek i całych zbiorowości ludzkich. ! Utrudnia to poważnie efektywność procesu ich socjalizacji reedukacyj- • hej. Mając na uwadze również ten ważny powód, wywołujący u ogółu ludzi normalnych uczucie niechęci, lekceważenia, braku uznania, akceptacji i respektowania niedostosowanych społecznie, świadomie zastosowałem w tytule książki nową terminologię — „nieletni sprawni inaczej". Wynika ona z pobudek humanitarnych — nie dyskryminuje bowiem tej kategorii osobników i znacznie łagodniej, a nawet z pewną dozą przychylności, jest przyjmowana przez społeczeństwo, które „sprawnym inaczej" potrafi okazać zrozumienie, życzliwość, a nawet chęć pomocy. Ponadto niekonwencjonalna treść hasła tytułowego jest w pełni uzasadniona i adekwatna — również w naszym przypadku — do badanych populacji nieletnich. Z uwagi na ich młody wiek fizjologiczno-rozwojowy i popełniane czyny przestępcze (rozboje, włamania, kradzieże, uzależnienia alkoholowo- narkotyczne, znęcanie się i zadawanie cierpień ofiarom napadu) destruktywną aktywność i aspo- 2 M. Grzegorzewska, Pedagogika specjalna, Warszawa 1964, s. 71—72. 3 N. Han-Ilgiewicz, Dziecko w konflikcie z prawem karnym, Warszawa 1965, cyt. za O. Lipkowskim, Pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa 1974, s. 188 — 189. 14

bądź antyspołeczną postawę jak najbardziej kwalifikują się do norii nieletnich sprawnych inaczej. Zaistniałe dewiacje manifes-h oni w rodzinie, w szkole, w nieformalnych grupach rówieś-vh i w szerszym środowisku4 . Uzasadniając swoje stanowisko w tej sprawie chciałbym nad-|l*nić, 7.e przyjęcie nowego określenia „nieletni sprawni inaczej", na klasycznych już terminów pedagogicznych, jak: wychowankowie płitlni, / zaburzeniami w socjalizacji, niedostosowani społecznie itp., i wodowało pewne zmiany w rozważaniach teoretycznych i w prak-Jcdną zaś z najważniejszych jest fakt, że w działaniach orto-i i logicznych uwzględniono proces, a nie tylko stan czy też wynik i ^'.ogiczny. Na tej koncepcji została oparta cała kompozycja niniej-i i o/prawy: od przejawów, przyczyn, typologizacji odchyleń od rniy aż do readaptacji, opieki i profilaktyki ortopedagogicznej inwslr/ymującej, uprzedzającej, objawowej, kreatywnej) oraz działań lliiimująco-korektywnych w socjalizacji reedukacyjnej nieletnich iiiiwnych inaczej na terenie zakładu ortopedagogicznego5 z udziałem fnilowiska. l )rugim kluczowym zagadnieniem przedstawionym w tej książce InHowacyjnie jest strategia postępowania i procedura oddziaływań BHopedagogicznych w systemie socjalizacji reedukacyjnej. W obydwu przypadkach (strategicznym i proceduralnym) do niekonwencjonalna h należą postępowanie i działania sugerowane przez zaproponowa-flr tisady oraz metody i techniki, stosowane w procesie socjalizacji h • 'lukacyjnej, sukcesywnie przybliżające nieletnich sprawnych inaczej |u normy prawnej i moralnej. Należą do nich: ergoterapia z ant-ipotechniką i kulturotechniką wychowania oraz technika samowy-lowania. Praktycznie stosowane są one przeważnie w nauce szkolnej, ll/lałceniu zawodowym i wychowaniu resocjalizującym, głównie po- 4 Środowisko — to całość procesów ekologicznych, ekonomicznych, politycz-ch, społecznych, kulturalno-oświatowych i instytucjonalnych w ich wzajemnych lWJ4zkach i zależnościach. W tym rozumieniu środowisko jest przestrzenią, w obrębie której społeczeństwo realizuje różne formy działalności, tworząc w ten sposób warunki Własnego życia oraz zaspokajania materialnych i duchowych potrzeb. (Za W. Okoń, Słownik pedagogiczny, Warszawa 1984, s. 306 — 307). 5 Zakład ortopedagogiczny — to w tradycyjnej terminologii „placówka specjal-n«", w naszym przypadku — dla nieletnich sprawnych inaczej. 15

przez uczestnictwo badanych nieletnich w kreatywnych formach organizowanego czasu wolnego zarówno w placówce, jak i poza zakładem ortopedagogicznym — w środowisku. Określenia dotyczące antropotechniki lub podejścia antropotech-nicznego w całokształcie ergoterapeutycznych oddziaływań naprawczych, w moim przekonaniu, można stosować zamiennie, co znajduje wyraz w różnych fragmentach tekstu niniejszej monografii, zależnie od specyfiki omawianych zagadnień. Odnośne kwestie ujmuję w konwencji tzw. alternatywnej pedagogiki humanistycznej6 , ponieważ nurt ten jest szczególnie ważny w socjalizacji reedukacyjnej nieletnich sprawnych inaczej. Jego celem jest bowiem wszechstronny i integralny rozwój człowieka jako twórcy materialnej i duchowej kultury oraz ochrona jego tożsamości. Pogląd taki znalazł wyraz i praktyczne potwierdzenie w całej ortopedagogice szczegółowej Marii Grzegorzew-skiej. Uważała ona, że osiągnięcie możliwie pełnej tożsamości jednostki upośledzonej (fizycznie, psychicznie, społecznie) i przygotowanie jej do rozwiązywania problemów, jakie stawia życie, stanowi optimum stanu rozwojowego i cel główny intencjonalnych działań rewalidacyj-nych, resocjalizacyjnych, terapeutycznych. Zarówno pedagogika humanistyczna, jak i ortopedagogika, propagują także swobodę kreacji i twórczości wszystkich wychowanków (w normie i upośledzonych) oraz alternatywność form i środków działalności wychowawczej. Konkretyzacją tych orientacji pedagogicznych jest np.: kształcenie wrażliwości na przeżycia własne i innych ludzi; rozwijanie wyobraźni i uczciwości, umiejętność rozszyfrowywania symbolicznego języka religii, sztuki itp; zdolność subtelnego roz- różniania jakości jako kategorii innej niż ilość; umiejętność ustalania i weryfikacji zamierzeń oraz wartości. Ta ostatnia kwestia staje się kategorią centralną w pedagogice resocjalizacyjnej, w której — z uwagi na omawiane zagadnienia, zwłaszcza w destruktywnym zakresie etiologicznym oraz w ortopedagogicznych działaniach naprawczych (reformująco-korektywnych i profilaktycznych) — mieści się niniejsza dysertacja. Pozostaje ona w ścisłej korelacji z całym moim dorobkiem naukowym, zwłaszcza zaś z moją poprzednią, opublikowaną przez PWN w 1994 r., książką ortopedagogiczną — Niedostosowanie .* Alternatywna pedagogika humanistyczna, pr. zb. pod red. B. Suchodolskiego, Warszawa-Wrocław 1990. 16

społeczne młodzieży i jej resocjalizacja. Współzależność ta znajduje potwierdzenie i wyraz w praktycznym wdrażaniu innowacji orto-pnlagogicznych do strategii i procedury systemowych działań soc-jttli/ująco-reedukacyjnych — już nie tylko w placówkach otwartych, ICH/ także w zakładach o ograniczonej wolności przy współudziale Aiodowiska, w których badaną populację nieletnich sprawnych inaczej »hnrakteryzują trwałe zaburzenia osobowościowe. Również w tym pi /ypadku nie sposób pominąć środowiska oraz jego realnych warto-,i socjalizująco- reedukacyjnych; byłoby to wręcz niezgodne z podli n wowym celem ortopedagogicznym, w myśl którego zresocjalizowa-łii /, czasem wychowankowie powrócą do tegoż środowiska jako w miarę — pełnowartościowi obywatele, użyteczni zawodowo l społecznie. Zatem nie mogą być przygotowywani ponownie do konstruktywnego życia osobniczego wyłącznie w warunkach izolacji, |ily/ — jak wiadomo — daje to niepożądane skutki wychowawcze, psobowościowe i społeczne, prowadząc absolwentów rzekomo „poprawionych" do recydywy. Potrzeba tego rodzaju publikacji i jej przydatność prakseologicz-o makrospołecznym zakresie — a zwłaszcza w wychowaniu rodzin-i, szkolnym, opiekuńczym w domach dziecka, internatach i bur-ph młodzieżowych oraz ośrodkach szkolno-wychowawczych i za-Jach ortopedagogicznych różnych typów — wynika z zastraszają-|0 wprost wzrostu liczby dzieci i młodzieży z różnymi aśledzeniami psychofizycznymi i dewiacjami społecznymi. Poza Jycyjnymi już nieprawidłowościami rozwojowymi, jak np. wady Iwoku, słuchu, kalectwa wrodzone i nabyte, niedorozwój umysłowy l/y niedostosowanie społeczne — dochodzą jeszcze nowe czynniki: inikomania, AIDS, choroby i kalectwa popromienne, zatrucia chemi-atmosfery, gleby, wody i środków żywności, spóźnione macie-^yństwo, bezrobocie bądź przemęczenie nadmierną pracą fizyczną lub imysłową, wygórowane i zbyt często zmieniane systemy kształcenia, programy nauczania, wadliwa organizacja i niewłaściwe metody pracy (ikoły. Ażeby pomóc (rodzicom, opiekunom społecznym, reedukatorom, luczycielom, wychowawcom, pedagogom szkolnym, ortopedagogom mmym nieletnim) w zapobieganiu i zwalczaniu tych anomalii ubocznych skutków, podjąłem się napisania niniejszej ksi; ;0ncentrując się głownie na tzw. czynnikach awaryjnych (endo-

zogenicznych) oraz środkach zaradczych, przydatnych w pracy inten-cjonalnej — nie tylko w szkolno-wychowawczych placówkach orto-pedagogicznych. W przygotowaniu kadry ortopedagogicznej (nauczycieli i wychowawców) do pracy socjalizująco- reedukacyjnej zarówno w rewalidacji, jak i resocjalizacji, ważną sprawą jest zapoznanie studentów (obok teoretycznej wiedzy ogólnej i umiejętności praktycznych) z prawidłowymi sposobami stosowania technik specjalistycznych oddziaływań zaradczych w socjalizacji reedukacyjnej. Do technik tych należą: kompensacja, resocjalizacja, reedukacja, terapia pedagogiczna z elementami psychoterapii i psychokorekcji, antropotechnika z psycho-techniką, socjotechniką i kulturotechniką w wychowaniu resocjalizującym. Umiejętność wyboru i zastosowania odpowiednich narzędzi diagnostycznych i technik warunkuje m.in. właściwe wykrycie przyczyn dewiacji u nieletnich sprawnych inaczej oraz umożliwia zorganizowanie ich i uaktywnienie w procesie własnej socjalizacji kompensacyjnej i resocjalizacji. Publikacja ta, zgodnie z zamierzeniami została przygotowana jako: • dysertacja naukowa o charakterze monograficznym ze wskazaniem na wyraźny problem empiryczno-badawczy dotyczący wyjaśnienia uwarunkowań przyczynowo-skutkowych dewiacji społecznych czyniących nieletnich sprawnymi inaczej, wraz z zaprezentowaniem niekonwencjonalnych środków oddziaływań zaradczych — głównie kompensacyjno- resocjalizacyjnych i profilaktycznych; • pomoc dla studentów wszystkich kierunków pedagogicznych oraz słuchaczy ortopedagogicznych studiów podyplomowych; ściśle ukierunkowana lektura o nowatorskich elementach wiedzy ortopeda- gogicznej z zakresu dewiacji społecznych i socjalizacji reedukacyjnej, która ma ułatwić przygotowanie się do pracy opiekuńczej, wychowawczej, profilaktycznej — również z dziećmi i młodzieżą trudną w zachowaniu; • pomoc dydaktyczna dla nauczycieli akademickich w specjalizacji: pedagogika resocjalizacyjna, profilaktyka społeczno-wychowaw-cza w środowisku, pedagogika społeczna i pedagogika opiekuńcza; • pomoc dla nauczycieli — wychowawców, pedagogów szkolnych oraz dla pracowników poradni psychologiczno-pedagogicznych i kulturalnych rodzin, które poszukują przystępnych opracowań dla wszys- 18

lltlch, zainteresowanych losem i wychowaniem młodej generacji z odcieniami od normy w środowisku społecznym. l'r/y omawianiu poszczególnych zagadnień, wyjaśnione zostały owe pojęcia: „nieletni sprawni inaczej", „socjalizacja reeduka-„ortopedagogika", „ergoterapia" i „ergonomia" oraz „ant-Htpolechnika wychowania" i inne zagadnienia związane z tytułem i podstawowym problemem badawczym książki. Struktura pracy. W rozdziale I uzasadniam potrzebę wprowadzeniu do ortopedagogiki nowego określenia „nieletni sprawni inaczej". 1'odjałem jednocześnie próbę uporządkowania tradycyjnej terminologii w aspekcie prawidłowości merytorycznych jej uwarunkowań, za-yhod/.ących w relacjach między zaburzeniami rozwojowymi a upo-llttl/.eniem, niedostosowaniem społecznym i trudnościami w nauce, powodują niepowodzenia szkolne i prowadzą w niekorzystnych ; Warunkach wychowania do postępujących dewiacji społecznych. Po-nsuito, bardzo ważnym przedsięwzięciem innowacyjnym w niniejszej i kdUj/ce jest wyodrębnienie w rozdziale II (obok upośledzonych umys-luwo, niewidomych, głuchych, przewlekle chorych i niedostosowanych ipołec/nie) szóstego działu w ortopedagogice szczegółowej, który j|Jptyc/y upośledzeń mowy, ze wskazaniem na logopedię jako środek '• pdd/iaływań zaradczych sukcesywnie przywracających dziecko de- do normy. Na szersze spojrzenie na te kwestie pozwoliły mi zróżnicowane 'Niulania problemowe, przeprowadzane sukcesywnie na obranej popu-i.n |i nieletnich różnych szkół zawodowych, ośrodków szkolno-wy-liowawczych i zakładów wychowawczo-poprawczych, a także eks-i" lymentowanie orotopedagogiczne i doświadczenia z długoletniej l'Micy (m.in. z elementami ergoterapii, socjoterapii i antropotechniki losowanymi także w samorządzie młodzieży, w świetlicy, w grupie « ychowawczej), realizowanej przy zachowaniu poszukująco-badaw-• /ej postawy przez cały czas zatrudnienia w różnych placówkach wkolnych, opiekuńczo- wychowawczych i poprawczych. Rozdział III dotyczy teoretycznych założeń socjalizacji reeduka-i \inej i ergoterapii w przywracaniu nieletnich sprawnych inaczej do normy (społecznej, prawnej, obyczajowej) oraz konstruktywnego życia jW środowisku rodzinnym, w szkole, w nieformalnych grupach rówieś- niczych i w szerszej społeczności np. lokalnej. Ponadto uzasadniłem tu potrzebę stosowania w socjalizacji reedukacyjnej: readaptacji, opieki 19

ortopedagogicznej i profilaktyki ortopedagogicznej (to także znowelizowana terminologia) — jako system działań wspomagających proces przybliżania się nieletnich sprawnych inaczej do normy — również w zakładzie ortopedagogicznym jako środowisku społeczno-wychowa-wczym współdziałającym z instytucjami różnego typu, egzystującymi w społecznych uwarunkowaniach środowiskowych (lokalnych, osiedlowych, dzielnicowych, okolicznych). Chodzi tu przeważnie o funkcjonujące w środowisku społecznym rzemieślniczo-usługowe zakłady pracy, kształcące w określonym zawodzie uczniów — wychowanków z populacji nieletnich sprawnych inaczej przebywających w placówkach ortopedagogicznych. W rozdziale IV przedstawiona została metodologia badań wraz ze sposobem opracowania zgromadzonego materiału empirycznego i podaniem zarazem zarysu historycznego trzech placówek badawczych. Rozdział V natomiast w całości został poświęcony charakterystyce nieletnich sprawnych inaczej, objętych przez nas badaniami oraz socjalizacją reedukacyjną prowadzoną metodą ergoterapii w trzech zakładach poprawczych: w Barczewie koło Olsztyna, w Koronowie koło Bydgoszczy i w Laskowcu koło Ostrołęki. W rozdziale tym, zostały omówione głównie: przejawy zaburzeń osobowości, defekty charakteru i trudności wychowawcze badanych przywracanych sukcesywnie do normy. Rozdział VI traktuje zaś o socjalizacji reedukacyjnej badanych, prowadzonej z zastosowaniem nowych koncepcji ortopedagogicznych w szkole, warsztatach i internacie wewnątrzzakładowym. Dwa następne, stosunkowo obszerne rozdziały (VII i VIII) dotyczą strategii postępowania i procedury działania ortopedagogłcznego w socjalizacji reedukacyjnej nieletnich z określonych wyżej populacji badawczych, z uwzględnieniem: postępowania etiotropowego, ergotro-powego i semiotropowego oraz uczenia się reedukującego, reedukacyj-nego i edukacyjnego nowych wzorów zachowania, aktywności społecznej i hierarchii wartości, wraz z obowiązującymi zasadami, metodami, technikami w systemie przywracania badanych nieletnich do normy. Rozdziały IX i X mówią natomiast o skuteczności metod i technik, stosowanych w socjalizacji reedukacyjnej wraz ze wskazaniem na tendencje i kierunki rozwojowe działalności socjalizująco- reedukacyj-nej w zakładach ortopedagogicznych dla nieletnich sprawnych inaczej. 20

Uogólniając można powiedzieć, że trzy pierwsze rozdziały mają t i " i kler teoretyczny. Omówione w nich kwestie znajdują odzwier-t i nic /arówno w haśle tytułowym dysertacji, jak i jej założeniach t k- inowo-hipotetycznych. Rozdział IV — empiryczno-badawczy l htawia metody, techniki i narzędzia badawcze z określeniem = : >bu opracowania zebranego materiału. Paragraf czwarty tego i i/włu podaje zarys historyczny i przeobrażenia strukturalno-or-' 'itcyjne placówek badawczych. Natomiast kolejne rozdziały od i X — w myśl ustalonych dyrektyw — ukazują analizę pedagogi-i opracowanych materiałów empirycznych z badań problemo-h i weryfikację założonych w rozprawie przypuszczeń nauko-dotyczących stosowanych metod i technik innowacyjnych lltemie socjalizacji reedukacyjnej nieletnich. Ostatni rozdział X jNtawia tendencje i kierunki rozwojowe działalności socjalizują- Bdukacyjnej w zakładach ortopedagogicznych dla nieletnich mych inaczej. zakończeniu rozprawy dokonałem uogólnień problemo-Upotetycznych, ze szczególnym podkreśleniem znaczenia integ-procesu uzawodowienia z nauką szkolną i kreatywnym wy-ttiniem w czasie wolnym nieletnich sprawnych inaczej dla efek-lości ergoterapii wspomaganej antropotechniką i kulturotechniką Wychowania (samowychowania) w socjalizacji reedukacyjnej. Itł/atem też na potrzebę dalszego eksperymentowania i badań lirycznych nad doskonaleniem stosowanych i poszukiwaniem no-skutecznych sposobów socjalizacji reedukacyjnej, głównie tiałem środowiska, rzemiosła i samorządności nieletnich uczęsz-:ych do szkół np. średnich (licealnych) poza zakładem. (Mówiąc o udziale środowiska w socjalizacji reedukacyjnej nielet-w zakładach ortopedagogicznych, chciałbym podkreślić, że szcze-rolę spełnia ono zwłaszcza: t w kształceniu zawodowym badanych w zakładach rzemieśl-tf/o-usługowych, które funkcjonują w jego obrębie; • w wychowaniu resocjalizującym przez różne formy organizo-inego czasu wolnego poza zakładem, często w odległym środowisku (fujobrazowo-przyrodniczym o walorach rekreacyjno-wczasowych; • w samowychowaniu poprzez różne formy realizowanych prac charakterze społecznie użytecznym na rzecz placówki ortopedagogicznej i środowiska (przyrodniczego, społecznego, kulturowego). 21

Na zakończenie chciałbym jeszcze nadmienić, że jako długoletni nauczyciel akademicki, dostrzegam pilną potrzebę takiego kształcenia studentów kierunków pedagogicznych, by ich postawa i praca w przyszłym zawodzie mogła emanować innowacyjnością, wynalazczością i chęcią współdziałania z wychowankami w procesie ich socjalizacji reedukacyjnej bądź w innych działaniach ortopedagogicznych. Wykształcenie takich predyspozycji u młodego adepta — ortopedagoga7 jest możliwe nie tylko poprzez teoretyczne omawianie lektur, lecz — przede wszystkim — przez praktyczne zajęcia warsztatowe prowadzone w procesie studiów, angażujące studentów w działania adaptacyjno-przysto-sowawcze, dydaktyczno-wychowawcze i kompensacyjno-profilaktycz-ne, z uwzględnieniem zróżnicowanych form opieki środowiskowej, zwłaszcza nad dzieckiem zagrożonym w rozwoju biopsychospołecznym. Prezentując w niniejszej dysertacji własne innowacje z zakresu socjalizacji reedukacyjnej nieletnich w zakładzie ortopedagogicznym, przy sposobności pragnę wskazać na potrzebę i słuszność wprowadza- nia ich również w innych działach pedagogiki, w jej systemach i organizacji wychowania, w programach nauczania, podręcznikach szkolnych, pomocach dydaktycznych. Chciałbym zarazem zachęcić — zwłaszcza nauczycieli — wychowawców o poszukująco-badawczej i eksperymentatorskiej postawie — do podejmowania szerszych badań indywidualnych lub zespołowych na różnych odcinkach ich pracy pedagogicznej bądź ortopedagogicznej. W tym miejscu chciałbym również podziękować wszystkim osobom, które pomagały mi w przeprowadzeniu badań i przyczyniły się do napisania tej książki. Przede wszystkim pragnę podziękować Dyrektorom badanych Zakładów Poprawczych: mgr. Jackowi Majchrzako-wi z Barczewa, mgr. Ryszardowi Makowskiemu z Laskowca i mgr Ewie Prądzyńskiej z Koronowa, za umożliwienie mi realizacji badań i udostępnienie dokumentów i materiałów. Szczególne podziękowania kieruję do osób czynnie uczestniczących w realizacji badań oraz wdrażania nowych koncepcji ortopeda- 7 Ortopedagog to nauczyciel-wychowawca o specjalistycznym przygotowaniu pedagogicznym do zawodu, np. zajmujący się rewalidacją upośledzonych, terapią wychowawczą przewlekle chorych, resocjalizacją niedostosowanych społecznie. 22

gogicznych: Pani mgr Elżbiecie Dorawie z placówki koronowskiej, wychowawcom z placówki w Laskowcu — mgr. Sławomirowi Wal-czukowi, mgr. Janowi Kempistemu, mgr. Zbigniewowi Lewszukowi i mgr. Wojciechowi Nowickiemu oraz pedagogom z placówki w Bar-czewie — mgr. Zofii Burzyńskiej, mgr. Zbigniewowi Lebieckiemu, mgr. Czesławowi Lewandowskiemu, mgr. Tadeuszowi Pajce i mgr. Henrykowi Wańkiewiczowi. Pragnę również podziękować zespołowi ortopedagogów uczestniczących w weryfikacji moich wcześniejszych badań oraz we wdrożeniu i weryfikacji innowacji ortopedagogicznych w różnych placówkach opiekuńczo-wychowawczych: mgr Marii Fabiańskiej, mgr. Adamowi Szkolnikowi, mgr. Romanowi Kowalskiemu i mgr. Jackowi Zmysłowskiemu. Oddzielne podziękowania składam Koleżance — mgr Krystynie Pupkiewicz z WSP w Olsztynie, pomagającej mi w weryfikacji i opracowaniu pod względem statystycznym otrzymanych wyników badań. Dwojgu Absolwentom Pedagogiki Opiekuńczej z olsztyńskiej WSP — mgr Urszuli Jasińskiej i mgr. Tomaszowi Krajewskiemu dziękuję za wykonanie komputerowe schematów zamieszczonych w aneksach niniejszej książki. Autor IpiClTBMOSCUSOpSIU fefOBZIIBfOOSai 'ip^JOlp S\i[3\fASZjd 'ipXuozpqsodn fef3Epi(BAvai STS Kofefnuifez 'du 'npoMBz op O EOMBMOtpAM-|3pXzOnEU OJ Bpgdojao ifocbouojj qoXAVou BiuBZBJp/w ZBJO uBpBq ipBzi[B9.i Bzoiujsgzon siuuAzD qoso op 5fnj9Tjj BiuBA\o>[^izpod gujoSazozs •MO{BU9iBiu i M9ju9iunj[op 9iu9iud5isopn t im 9iu9iAvijzouin BZ 'BAVOUOJO~>I z foiifsu^zpfejj si/wg Z niU9IJSA\O?B/ TAVOJBZSXy uSllI 'GA\3ZDJB Z IM -oso uii5[łsAzsA\ OBAVo?[9izpod zgi AV im nosfsiui op 'uioq zpfeq f fozoMBpBq-oofefn5jnzsod o ąo^oouiod ' qoBuiBj§ojd M 'BI osouzsnjs i uui M Z9IUMOJ qo| BIU 9u§Eid psouqosods /Czad AV •ui/(uzo9{odsoqoAsdoiq nfoA\zoa M uiAuozoa§BZ ui9i5[09izp psu BZOZSBJMZ 'f9A\O5[SIMOpOJS !5J9ldO ULI OJ qoAuBMOOIUZOJZ UI9IU3IUp5|§ZA\n Z '9U -o;sAzjd-oupCoBjdBpB BI 'A\oipn;s 9IS90 Z9Zjd —— UIIJfJsAzSM 9UzoAj9JO9j zgzjdod o?j|Ai 9iu 9Mi[zom i M zpfeq fouf IpBZIJBfDOS qOT 9IS90Ojd M UUB^UBMOUOAM Z BtUB{BIZp{OdSAV BpSOZDZBJBUAM 'BpSOuMDBMOUUT OBMOUBUI9 B{§OUI 9IZpOMBZ UlAjZS -Azid M BOBjd i BMBjsod qoi Aq 'qoAuzDi§o§Bp9d Avo O5[Bf 9Z 'OIU9IUIpBU 9ZOZS9f 9IU9Z3UO51BZ

logicznych: Pani mgr Elżbiecie Dorawie z placówki koronowskiej, wychowawcom z placówki w Laskowcu — mgr. Sławomirowi Wal-• • ukowi, mgr. Janowi Kempistemu, mgr. Zbigniewowi Lewszukowi i i nur. Wojciechowi Nowickiemu oraz pedagogom z placówki w Bar-i/i-wie — mgr Zofii Burzyńskiej, mgr. Zbigniewowi Lebieckiemu, Czesławowi Lewandowskiemu, mgr. Tadeuszowi Pajce i mgr. Hen-I łykowi Wańkiewiczowi. Pragnę również podziękować zespołowi ortopedagogów uczest-w weryfikacji moich wcześniejszych badań oraz we wdroże-i weryfikacji innowacji ortopedagogicznych w różnych płaco w-opiekuńczo- wychowawczych: mgr Marii Fabiańskiej, mgr. Ada-flinwi Szkolnikowi, mgr. Romanowi Kowalskiemu i mgr. Jackowi /iiiysłowskiemu. Oddzielne podziękowania składam Koleżance — mgr Krystynie 1'upkiewicz z WSP w Olsztynie, pomagającej mi w weryfikacji i opra-i 'twuniu pod względem statystycznym otrzymanych wyników badań. Dwojgu Absolwentom Pedagogiki Opiekuńczej z olsztyńskiej WSP — mgr Urszuli Jasińskiej i mgr. Tomaszowi Krajewskiemu za wykonanie komputerowe schematów zamieszczonych dneksach niniejszej książki. Autor

Rozdział I Nieletni sprawni inaczej jako innowacja terminologiczna w ortopedagogice Ortopedagogika jest wyodrębnioną częścią pedagogiki ogólnej |Wchodzi w skład nauk społecznych powiązanych częściowo z na-tlinii biomedycznymi i technicznymi. W procesie rewalidacji uwzglę-ilti teorię i praktykę wychowania wszystkich jednostek upośle-sonych. Praktyka ortopedagogiki datuje się od najdawniejszych czasów Werze swój początek ze starożytnego Egiptu, Grecji i Rzymu, gdzie dawnych zapisach odnoszących się do spraw wychowania można eźć informacje o środkach i sposobach postępowania z dziećmi posłodzonymi. Początki teorii ortopedagogiki są znacznie późniejsze, iwicm pierwsze prace teoretyczne pochodzą dopiero z XIX w. Za- teoria ortopedagogiki w stosunku do jej praktyki jest młodą Iledziną wiedzy. 1. Zaburzenia rozwojowe a upośledzenia i niedostosowanie społeczne Upośledzenie i niedostosowanie społeczne jest skutkiem zabu- rozwojowych (fizycznych, psychicznych, charakterologicznych) ź niekorzystnych wpływów środowiska, które czynią jednostkę , anormalną, sprawną inaczej, trudną w obcowaniu z ludźmi ks 1). Ł 25

1.1. Wpływ zaburzeń rozwojowych na upośledzenia, niedostosowanie społeczne i trudności w nauce „Pojęcie «zaburzenia» rozwoju nie jest jednoznaczne ani pod względem treści, ani zakresu. Stosuje się je dla określenia zaburzeń trwałych i głębokich, a także dla zaburzeń przejściowych i nieznacznych. W pierwszym przypadku terminem «zaburzenie» obejmuje się wszelkie formy upośledzeń fizycznych, organów zmysłowych, psychicznych, to znaczy wszystkie jednostki ze znacznymi odchyleniami od normy, które wymagają opieki specjalistycznej — or-topedagogicznej pomocy w ogólnym rozwoju, a w szczególności w nauce. Natomiast w znaczeniu drugim określenie to odnosi się do jednostek u których występują zaburzenia nie zawsze trwałe i nie w takim stopniu, aby je można było zakwalifikować do kategorii upośledzonych. Zaburzenia takie określa Halina Spionek jako „mikrodefekty i mikrozaburzenia"1 . Dzieci i młodzież ze znacznymi odchyleniami od normy, które czynią ich upośledzonymi, uczą się i wychowują w szkołach ortopedagogicznych, czyli — według tradycyjnej terminologii — specjalnych. Natomiast populacja uczniów — wychowanków z mikrodefektami i mikrozaburzeniami, o rozwoju niższym niż przeciętny i z dolnej granicy normy, uczęszcza do szkół publicznych, razem z rówieśnikami w normie. Tempo rozwoju dzieci z mikrodefektami i mikrozaburzeniami „(...) jest niejednakowe w różnych okresach. Będziemy mówić wtedy o zakłóceniach rytmu albo też o rozwoju nieharmonijnym czy nierównomiernym. Jeżeli opóźnienie dotyczy jednej, ale rozległej sfery rozwoju dziecka (np. rozwoju mowy), będziemy je określać mianem opóźnienia parcjalnego, do określenia zaś wąskiego, ściśle oznaczonego zakresu opóźnienia, będziemy się posługiwać terminem: fragmentaryczny deficyt rozwojowy"2 . Dziecko z zaburzeniami rozwojowymi wymaga właściwej opieki ortopedagogicznej i działań profilaktycznych w szkole i w domu. Ich brak poważnie utrudnia rozwój społeczno-moralny, potęguje trud- ' O. Lipkowski, Pedagogika specjalna, Warszawa 1984, s. 136. 2 H. Spionek, Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, Warszawa 1973, s. 14-15. 26

nufci w nauce i nieprzystosowanie szkolne, prowadząc w konsekwencji do zaburzeń w socjalizacji i niedostosowania społecznego spowodowanego akceleracją, retardacją i dysharmonią rozwoju3 . Dewiacje występujące na tym podłożu zwiększają liczbę destruktywnych postaw, które sprawiają, że nieletni są „sprawni inaczej" W rodzinie, w szkole, w grupie wychowawczej i koleżeńskiej oraz W s/crszym środowisku, np. lokalnym. Również każde dziecko z nieznacznymi nawet zaburzeniami Zwojowymi i uszkodzeniami przejściowymi, które przeważnie jtmdniają prawidłowy rozwój i pociągają za sobą trudności ydaktyczno-wychowawcze oraz inne (osobowościowe, środowisko-|c), według założeń ortopedagogiki powinno być przedmiotem ccjalistycznych oddziaływań o charakterze reedukacyjnym, (stosow-Ir do potrzeb dziecka trudnego) i mieć opiekuna społecznego logącego nieść pomoc indywidualną, zwłaszcza w zakresie edukacji kolnej. H. Spionek zaburzenia rozwojowe utożsamia z «trudnościami nauce» i termin ten stosuje w dwojakim znaczeniu. ,,1. W celu określenia sytuacji, kiedy uczeń pomimo starań nie jlrafi w odpowiednim czasie przyswoić sobie wiedzy i umiejętności '^widzianych w programie nauczania. W tym znaczeniu trudności inowią przyczynę, a zarazem pierwszy etap szkolnych niepowodzeń. 2. W celu określenia sytuacji, kiedy uczeń wprawdzie wykazuje Ustępy w nauce i otrzymuje oceny zadowalające, ale czyni to kosztem (^współmiernie dużego własnego wkładu pracy czy też wysiłków Maran rodziców, dodatkowej ich pomocy, korepetycji itp. Wprawdzie trudności w tym drugim znaczeniu nie muszą prowa-• Ifić do niepowodzeń szkolnych, to jednak mają one określone konsekwencje negatywne dla układu nerwowego dziecka oraz powstawa- niu wtórnych zaburzeń w jego rozwoju"4 . Przyczyny trudności w nauce „...nie tkwią wyłącznie w dziecku, j jego defektach rozwojowych, ale także w negatywnych czynnikach adowiskowych lub wynikają z niedostatecznego wspierania rozwoju kiecka we wczesnym okresie jego życia. Dzieci zaniedbane w pierw- 1 Zob. A. Makowski, Ortopedagogika dzieci i mlodzieży, Warszawa 1992, 167-70. 4 H. Spionek, op. cit. s. 17. 27