Eliot Pattison - Piekne duchy.pdf

Eliot Pattison PIĘKNE DUCHY Przełożył Norbert Radomski

Książkę tę poświęcam pamięci lamy i prawnika Patricka J. Heada Bardzo dziękuję Natashy Kern, Keithowi Kahli, Catherine Pattison i Lesley Kellas Payne

CZĘŚĆ PIERWSZA ROZDZIAŁ PIERWSZY Są w Tybecie dźwięki, jakich nie słyszy się nigdzie indziej na ziemi. Na stokach okrytych śniegiem gór rozbrzmiewają głuche, dobywające się znikąd jęki. Dolinami, pod bezchmurnym niebem, przetaczają się podobne grzmotom pomruki. W księżycowe noce pośród górskich pustkowi Shan Tao Yun słyszał ciche dźwięczne tony spływające z gwiazd. Początkowo, gdy leżąc na więziennej pryczy, wsłuchiwał się w te niesamowite odgłosy, budziły one w nim strach. Później uznał, że można to racjonalnie wytłumaczyć. Przekonał sam siebie, że przyczyną jest rozrzedzone wyso- kogórskie powietrze, przesuwające się masy lodu oraz różnice tem- peratury pomiędzy szczytami i dolinami. Ale teraz, po pięciu latach spędzonych w Tybecie, nie był już tego pewien. Żyjąc tak długo w tym kraju, porzucił większość dawnych poglądów na temat funk- cjonowania świata. Szarpiący nerwy dźwięk, który poniósł się teraz górską ko- tliną, z pewnością nie miał źródła w fizycznym świecie. Młoda ko- bieta stojąca obok Shana jęknęła i uciekła, zasłaniając dłońmi uszy. On sam, gdy po raz pierwszy usłyszał to, co wydobywało się teraz z ust siedzącego dziesięć metrów dalej mężczyzny w bordowej sza- cie mnicha, wzdrygnął się i również miał ochotę rzucić się do ucieczki. Ten dziwny, zgrzytliwy jęk nazywali gardłowym śpie- wem, Shan jednak wolał określenie swojego starego przyjaciela i dawnego towarzysza z obozowego baraku, Lokesha. Dźwięk, który wydawał w tej chwili stary mnich Surya, Lokesh nazywał rzęże- niem duszy, wyjaśniając, że w świecie dolin dusze są często tak niedojrzałe, że dźwięk ten słyszy się jedynie u ludzi bliskich śmierci, gdy dusza się szamoce, wyrywając się na wolność. Ale w Tybecie nikt nie mówi z trwogą o rzężeniu przedśmiertnym. Tu

dźwięk ten jest domeną żyjących. Tu wierni nauczyli swe dusze przemawiać bez pośrednictwa języka. Shan z ukłuciem smutku przyglądał się uciekającej kobie- cie. Był to dzień wielkiej radości, ale i jeszcze większego niebez- pieczeństwa. Nielegalni mnisi, wśród których mieszkał, od dziesięcioleci ukrywający się w swojej sekretnej pustelni, postano- wili nie tylko pokazać się ludziom ze wzgórz, ale i odprawić z ich udziałem zakazane przez władze obrzędy. To będzie dzień cudów, oświadczył Gendun, ich przewodnik duchowy, jeden z tych dni, które zmieniają świat. Shan uprzedził mnichów, czym może grozić sprowadzenie przygodnych Tybetańczyków do zrujnowanego klasztoru. Gendun w odpowiedzi przyklęknął na jedno kolano i przewrócił kamyk. Była to aluzja do sentencji, na którą powoływali się czasem mnisi: Świat może odmienić nawet najdrobniejszy uczynek, jeśli tylko jest czysty, a nawet najdrobniejszy uczynek jest czysty, jeśli tylko jest wolny od lęku i gniewu. Ale ci pasterze przez całe życie znali jedynie strach. Pekin rozprawił się brutalnie z mieszkańcami surowych gó- rzystych terenów w południowej części okręgu Lhadrung, którzy uparcie stawiali opór chińskiej okupacji długo po tym, jak wysłane przez Pekin wojska zajęły Lhasę. Ruiny, wśród których stali w tej chwili, były wszystkim, co pozostało z gompy Zhoka, klasztoru, który przez całe wieki służył ludziom mieszkającym na południe od doliny zajmującej centralną część okręgu. Przed czterdziestu laty został zbombardowany przez lotnictwo Armii Ludowo- Wyzwoleńczej i podzielił los tysięcy innych unicestwionych przez Pekin gomp. Dzielnych, pobożnych ludzi, którzy nadaremnie usiło- wali ocalić Zhokę i życie, jakie symbolizowała, rozproszono, wy- mordowano lub po prostu złamano ich ducha. - Zaaresztują nas! - zawołała kobieta w obszarpanej czer- wonej kamizelce, gdy Shan i Lokesh wyszli im na spotkanie na tra- wiasty grzbiet ponad gompą i skierowali ich w dół, ku leżącym na powierzchni niemal kilometra kwadratowego ruinom. - Tam straszy! - zaprotestował inny pasterz, kiedy Lokesh

zagłębił się w labirynt walących się kamiennych murów. - Tam na- wet żywi stają się jak duchy! Lokesh jednak szedł dalej, śpiewając starą pielgrzymią pieśń, i mężczyzna po chwili wahania ruszył za pozostałymi mię- dzy ruiny. Szli skrępowani, w milczeniu, póki nie dotarli do miej- sca, które niegdyś stanowiło centralny dziedziniec gompy. - Cud! - wykrztusiła kobieta w czerwonej kamizelce, chwy- tając za ramię idącą obok staruszkę. Wpatrywała się w najwyraź- niej nowo zbudowaną, wysoką na trzy metry stupę stojącą pośrodku dziedzińca. Obie kobiety podeszły niepewnie do czor- tenu, popatrując na siedzącego przed nim Suryę. Dotykały śnieżno- białej budowli, z początku sceptycznie, jakby nie wierzyły własnym oczom, po czym w nabożnym skupieniu usiadły przed mnichem. Inni powoli poszli w ich ślady, niektórzy sięgnęli do wi- szących u pasa różańców. Ale teraz, gdy Surya rozpoczął swój gardłowy śpiew, kil- koro mieszkańców wzgórz wycofało się w cień. Ci, którzy pozo- stali, sprawiali wrażenie sparaliżowanych tym dźwiękiem. Rozszerzonymi oczyma przyglądali się mnichowi, który śpiewał, radośnie odrzuciwszy głowę. - Bogobójca! - rozległ się nagle przeraźliwy krzyk. Dobie- gał zewsząd i znikąd, odbijając się echem od resztek murów. Nad ramieniem Shana przeleciał kamień, który uderzył w kolano Suryi. - Morderca! - rozbrzmiało znowu. Mnich zająknął się i przerwał śpiew, wpatrując się w ka- mień, który weń uderzył. - Bogobójca! - rozległo się po raz drugi i Shan, odwróciw- szy się w stronę, z której padło to słowo, ujrzał niskiego mężczy- znę o ogorzałej twarzy, w obszarpanym pasterskim stroju, z wściekłością w oczach wskazującego na Suryę. Zanim pasterz zdążył podnieść kolejny kamień, Shan przy- skoczył do niego i chwycił go za rękę. Mężczyzna, usiłując się oswobodzić, wykręcił dłoń i spróbował odepchnąć Shana. - Uciekajcie! Ratujcie się! Mordercy! - wołał do pozosta- łych, którzy wciąż jeszcze stali na dziedzińcu.

Po drugiej stronie pasterza stanął wysoki, chudy Tybetań- czyk ze szczeciną białych włosów na głowie i podbródku. Pasterz znieruchomiał, przyglądając mu się niepewnie. Lokesh rozchylił mu palce i kamienie, które tamten trzymał w dłoni, upadły na ziemię. - Surya to mnich - powiedział spokojnie Lokesh. - Jest przeciwieństwem bogobójcy. Surya na nowo podjął śpiew. - Nie - warknął pasterz. W jego oczach nie było już gniewu, ale rozpacz. - Władze wysyłają ludzi w mnisich szatach, żeby nas zwieść. Chcą, żebyśmy wrócili do dawnych zwyczajów, a potem aresztują nas albo jeszcze gorzej. - Nie dzisiaj - odparł Lokesh. - Nie tutaj. Pasterz pokręcił głową i jakby na dowód, że stary Tybetań- czyk się myli, wskazał ręką za siebie, w cień pomiędzy walącymi się kamiennymi murami. Pojawiła się tam jakaś kobieta trzymająca oburącz za ple- cami jeden koniec długiego, owiniętego kocem, ciężkiego przed- miotu. Za nią, z powagą dźwigając brzemię od drugiego końca, szli dwaj chłopcy o zapadniętych, znużonych oczach; starszy miał nie więcej niż dziesięć lat. Gdy podeszli do pasterza i złożyli ciężar na ziemi, chłopcy przypadli do kobiety, wtulając głowy w fałdy jej grubej filcowej spódnicy. Młodszym wstrząsnął długi, bezgłośny szloch. Lokesh uklęknął i powoli odwinął skraj koca. Z jego gardła wyrwał się ochrypły jęk. W kocu leżał człowiek, starzec z cienką, rzadką brodą. Jego lewe ucho zwisało luźno, niemal oderwane od głowy. Lewą stronę jego twarzy, zapadniętą w miejscu, gdzie zostały zgruchotane kości policzka i szczęki, pokrywała zakrzepła krew. Pozbawione życia oczy zdawały się pytająco patrzeć w niebo. - Pobili go na śmierć - szepnął pasterz, wciąż nieufnie spo- glądając na Shana i Lokesha. - Pobili go i zostawili, żeby tak leżał. Shan pochylił się i odsunął koc. Obie nogi mężczyzny wy- glądały na złamane, jedna była ugięta pod nienaturalnym kątem,

druga zakrwawiona przy rozdarciu w nogawce, przez które widać było fragment kości. - Kto mógł zrobić coś takiego? - zapytał Shan, patrząc w brązowe oczy trupa. - On nazywał się Atso - odrzekł pasterz. - Miał przeszło osiemdziesiąt lat. Mieszkał sam w chatce pod urwiskiem trzy kilo- metry na wschód stąd, w stronę doliny. - Oczy pasterza wypełniły się bólem. Umilkł na chwilę, jakby zmagał się z falą emocji. - Naj- lepiej ze wszystkich ludzi ze wzgórz znał dawne zwyczaje. - Zabito go za to, że przestrzegał dawnych zwyczajów? - zapytał Shan. Pasterz wzruszył ramionami. - Na tych wzgórzach zabijają za jedno słowo - odparł głu- chym, rzeczowym głosem, od którego Shanowi przebiegł po ple- cach dreszcz. Wyciągnął zza pasa nóż i końcem ostrza usunął spomiędzy włosów Atso gałązkę wrzosu. Tybetańczycy unikali do- tykania zmarłych. - Nigdy by nie pozwolił obcym zbliżyć się do siebie, chyba że któryś z nich nosiłby mnisią szatę - dodał oskarży- cielsko, zerkając niespokojnie w stronę kobiety i chłopców, którzy podeszli do śpiewającego Suryi. - Mordercy są wśród nas - szep- nął. Jego słowa sprawiły, że Shan mimo woli spojrzał w stronę grzbietu górującego nad zrujnowaną gompą. W kępie letnich kwia- tów siedziała tam samotna postać, szczupła kobieta w czerni obser- wująca okolicę przez lornetkę. Liya, jedna z nielicznych mieszkańców tych wzgórz, którzy w sekrecie pomagali mnichom, trzymała straż. - Trzeba zmówić modlitwy - oświadczył Lokesh. - Nie - zaoponował pasterz. - Na tych wzgórzach nie odpra- wia się żadnych obrzędów. Za to właśnie ludzie trafiają do więzień. - Ale przyszedłeś tu dziś - zauważył Lokesh. - Tamta kobieta na górze - odparł pasterz, wskazując Liye - jeździła od obozowiska do obozowiska i mówiła, tak jak przy całej mojej rodzinie, że dzisiaj zdarzy się tu cud. Jak mogłem jej odmó-

wić, kiedy dzieci tego słuchały? Dziś rano nawet śpiewały po dro- dze. Nigdy nie śpiewają. A potem znaleźliśmy Atso... leżał koło swojej chatki. To nie wydarzenia, o których mówił ten człowiek, były naj- bardziej bolesne, uświadomił sobie Shan, ale to, jak o nich opowia- dał, z tępą, pozbawioną emocji rozpaczą, jak gdyby dawno już stracił zdolność odczuwania smutku. - A teraz jakiś przebrany mnich chce zwabić nas w pułapkę - dodał pasterz. - Tak właśnie robią bogobójcy. Określenie to prze- szywało Shana jak oścień za każdym razem, kiedy je słyszał. - Dlaczego używasz takiego okropnego słowa? - zapytał. Pasterz uniósł nożem nieduży worek leżący obok zwłok. Shan sięgnął po niego i opróżnił. Kiedy jego zawartość zsu- nęła się na koc, z ust Lokesha wyrwał się kolejny żałosny jęk. Była to srebrna, subtelnej roboty, mała figurka Tary, bogini opiekuńczej, doskonała pod każdym względem, jeśli nie liczyć głowy, zmiaż- dżonej potężnym ciosem. Końcem noża pasterz przewrócił posążek na drugą stronę. Plecy bogini były rozpłatane, jak gdyby dźgnięto ją od tyłu. Wydawało się, że widok zniszczonej figurki wstrząsnął Lo- keshem jeszcze bardziej niż widok martwego człowieka. Stary Ty- betańczyk podniósł okaleczoną boginię i z lśniącymi od łez oczyma tulił ją przez chwilę w ramionach, po czym ułożył obok sponiewieranych zwłok, cały czas do niej szepcząc. Shan nie mógł rozróżnić słów, jednak przyjaciel wypowiadał je z bezbrzeżnym smutkiem. Kiedy Lokesh znów uniósł wzrok, w jego oczach nieocze- kiwanie pojawiła się determinacja. Wstał wolno i ująwszy pasterza za ramię, poprowadził go parę kroków do miejsca, skąd znów mo- gli widzieć Suryę. Nie zamierzał pozwolić, żeby obawy mężczyzny zepsuły ich święto. - Posłuchaj dźwięku, który on wydaje. Popatrz na ten czor- ten - powiedział pasterz, wskazując stupę. - Jeśli tego człowieka nie przysłały władze, musi być czarnoksiężnikiem. Każdej wiosny pasę swoje owce na tych wzgórzach. Nigdy

przedtem tu tego nie było. To dzieło duchów. Dzieło duchów. Shan i Lokesh wymienili spojrzenia. W pewnej mierze ten człowiek miał rację, gdyż to mnisi z Yerpy, ukrytej pustelni, gdzie mieszkali Shan i Lokesh, postawili przy świetle księżyca tę małą, harmonijną budowlę. Jeden mnich za- wsze się modlił, gdy reszta wznosiła schodkową podstawę i zwień- czoną iglicą kopułę. Miał to być pomnik zrujnowanej gompy, znak, że bóstwa nie zapomniały całkiem o mieszkańcach tych ziem. - Duchy i mordercy, a Liya namówiła mnie, żebym przy- szedł tu z całą rodziną. - Zdradzę ci sekret - szepnął Lokesh z niezwykłą nutą emo- cji w głosie. Shan wiedział, jak boli jego starego przyjaciela po- dejrzliwość i nieufność ludzi z okolicznych wzgórz. Lokesh przymknął na chwilę oczy, jakby starał się uspo- koić. Tylko włos dzieli nas od porażki, uzmysłowił sobie Shan. Jeszcze kilka słów pasterza do pozostałych Tybetańczyków i wszy- scy uciekną. Niektórzy będą pewnie opowiadać o zabójcach, inni jednak rozniosą wieść o nielegalnych mnichach, która sprowadzi w te góry żołnierzy. Lokesh sięgnął po swoje gau, srebrne puzderko na amulet, które nosił na szyi, i otworzył je ostrożnie. Rzadko robiło się to przy obcych, toteż pasterz umilkł. W gau, pod kilkoma złożonymi świstkami papieru, które Lokesh wysypał sobie na dłoń, znajdo- wało się maleńkie zdjęcie łysego mnicha o twarzy tchnącej pogod- nym spokojem i oczach śmiejących się zza okularów. - Ten mnich, który śpiewa, ma na imię Surya - wyjaśnił Lo- kesh. - Pochodzi z wysokich gór, nie ze świata w dole. On także nosi w swoim gau zdjęcie dalajlamy. - Sękatym palcem wskazał fo- tografię. - Naprawdę zapomniałeś, jaki dziś jest dzień? Pasterz zmarszczył brwi. Przycisnął dłoń do skroni, jak gdyby nagle zdjął go ból. Spojrzał na Lokesha, potem na Suryę i strach powoli znik- nął z jego oczu; zastąpiło go smutne zakłopotanie. Sięgnął pod ko- szulę i wyciągnął zawieszone na szyi puzderko. - Ja też mam takie. Nosił je mój ojciec i dziadek. - Spojrzał

na swoje piękne srebrne gau. - Ale jest puste - dodał zgnębiony. - Kiedy byłem mały, mój nauczyciel spalił to, co było w środku. - Zdawało się, że własne słowa przypomniały mu o niebezpieczeń- stwach czyhających wśród wzgórz. Spojrzał za siebie, na zwłoki Atso. - Ten, kto go zabił, gdzieś tu jest i poluje na starych Tybetań- czyków. Ty też musisz uciekać. W mieście mówią, że wyznaczono nagrodę za czyjąś głowę. Żołnierze przeszukują góry. Musimy... - Urwał w pół zdania, S°y jego wzrok znów padł na Lokesha. - Jakich starych Tybetańczyków? - spytał zaniepokojony Shan. - Co za nagroda...? - Słowa zamarły mu w gardle, gdy zerk- nął na przyjaciela.Stary Tybetańczyk ostrożnie wydłubywał pa- znokciem zdjęcie ze swego gau. Na oczach zdumionego pasterza umieścił je w jego relikwiarzyku. - Poprosimy Suryę, żeby napisał modlitwę, którą będziesz mógł nosić na sercu - powiedział. Pasterz na przemian to otwierał, to zamykał usta, jak gdyby odebrało mu mowę. - Mówisz poważnie? On jest prawdziwym mnichem? - Przez jego twarz przetoczyła się burza emocji. Zaskoczenie, ale także wdzięczność, a zaraz potem podziw i ból. - Mam na imię Jara - wyszeptał, wpatrując się w Suryę. - Przez całe życie ani razu nie widziałem mnicha, z wyjątkiem tych, którzy raz do roku przyjeż- dżali z Lhasy, z Urzędu do spraw Wyznań. Oni wygłaszali przemó- wienia, nie modlitwy. Dzieci nigdy... - Słowa uwięzły mu w gardle. - To zbyt niebezpieczne dla prawdziwego mnicha - podjął ner- wowo. - Jeśli on jest prawdziwym mnichem, to nie ma prawa tu być. Żołnierze zabiorą go do tamtego obozu w dolinie. Powinien schować swoją szatę. Proszę, ze względu na nas wszystkich, zakryj mu ją czymś. Nie masz pojęcia, jaki to straszny obóz. Lokesh uśmiechnął się i podwinął rękaw. Pasterz patrzył na niego zdezorientowany, dopóki jego wzrok nie padł na długi ciąg cyfr wytatuowany na przedramieniu starego Tybetańczyka. - Byłeś tam? - wystękał. - Byłeś więźniem i tak się nara- żasz? Lokesh wskazał stojące obok czortenu popękane metalowe

naczynie na żar, stary obrzędowy samkang, w którym mały ogień lizał gałązki jałowca. - Wonny dym przyciąga bóstwa. One nas ochronią. Przeko- nasz się. Shan zerknął na Liyę, która wciąż siedziała wysoko na stoku wzgórza. Nie wszyscy zdawali się tylko na ochronę bóstw. Liya patrzyła na zachód, w stronę garnizonu w dolinie Lhadrung, i z pewnością ostrzegłaby ich, gdyby zauważyła żołnierzy. - Ten jego śpiew to jakaś modlitwa? - odezwał się Jara, wskazując Suryę. Lokesh wzruszył ramionami. - To część święta. On znalazł spokój ducha i raduje się - do- dał, wymieniając z Shanem niepewne spojrzenie. Poprzedniego dnia w Yerpie zobaczyli, jak Surya niszczy obraz, wizerunek jed- nego z bóstw, nad którym pracował od wielu tygodni. Nie odpo- wiedział im, gdy pytali, dlaczego to robi, jedynie w milczeniu ciął płótno. Odtąd nie odezwał się do nikogo ani słowem. Teraz jednak wydawało się, że śpiew przywrócił do życia dawnego, radosnego Suryę, jakiego obaj znali. Słowa Lokesha najwyraźniej wzmogły niepokój Jary. Ner- wowo obejrzał się za siebie, na wzgórza. - Tybetańczycy w Lhadrung nie obchodzą świąt, chyba że chińskie. To teren pułkownika Tana - dodał, wzdrygając się. Mówił o oficerze, który żelazną ręką trzymał cały okręg, jeden z nielicz- nych, które wciąż znajdowały się pod zarządem wojskowym. - Nie. Teraz jesteś w Zhoce - odparł Lokesh, jakby smagana wiatrem kotlina była innym światem, azylem wyjętym spod wła- dzy Tana. - Jest tyle powodów do radości. Jara powiódł wzrokiem po zrujnowanej gompie, gdzie ani jeden budynek nie pozostał cały, i po gromadce przerażonych, wy- nędzniałych Tybetańczyków na dziedzińcu, po czym spojrzał na Lokesha jak na kogoś niespełna rozumu. - Wiem, jaki dziś jest dzień - powiedział, znów szeptem. - Człowiek z herbaciarni w mieście został aresztowany za to, że za- znaczył go w kalendarzu na wystawie.

- Więc nazwij go inaczej. Świętem powrotu mnichów. Jara zatoczył ręką, wskazując sterczące z jałowej ziemi ruiny. - Skąd? Z krainy zmarłych? W kraju, w którym żyję, mnisi nie wracają, chyba że Urząd do spraw Wyznań zdecyduje inaczej. - W takim razie nazwij to świętem wyboru. - Wyboru? Lokesh spojrzał smutno na Jarę i przeniósł wzrok na swoje gau. - Począwszy od dziś, możesz wybrać miejsce, w którym ży- jesz. Pasterz prychnął oschłym, gorzkim śmiechem. Gdy znów spojrzał na starego Tybetańczyka, twarz Lokesha nabrała nieobec- nego wyrazu, jak gdyby patrzył poprzez oczy Jary gdzieś głębiej, w inną część jego istoty. Pasterz z powagą odwzajemnił jego spoj- rzenie i niepewnie uniósł dłoń, jakby chciał dotknąć pokrytej si- wym zarostem szczęki wysokiego Tybetańczyka, podobnie jak wcześniej inni niedowierzająco dotykali czortenu. - Odmienisz na zawsze kraj, w którym żyjesz - powiedział cicho Lokesh, chowając teksty modlitw do swego relikwiarzyka. Gdy to mówił, wśród ruin ukazała się wysoka postać w mnisiej szacie, poruszający się z gracją mężczyzna o twarzy wy- gładzonej przez czas niczym kamień w rzece. Gendun, przełożony mnichów z Yerpy, ukrytej pustelni, która była domem Suryi, Shana i Lokesha, spojrzał na Jarę pogodnym wzrokiem, po czym uśmie- chając się smutno, przypatrzył się zwłokom Atso. - Lha gyal lo - odezwał się cichym, nabożnym tonem. Niech zwyciężą bogowie. Na widok lamy w oczach Jary rozbłysło radosne podniece- nie. Nikt nie mógł patrzeć w otwartą, pogodną twarz Genduna i po- dejrzewać podstępu. Gdy lama skierował się w stronę dziedzińca, Jara powoli ruszył za nim, wskazując ręką zwłoki. - Zabójca wciąż gdzieś tu jest - powiedział niepewnie, jakby spierał się sam ze sobą. - Nie tutaj. Nie dzisiaj - oświadczył po raz drugi tej godziny Lokesh.

Ku zaskoczeniu Shana stary Tybetańczyk nie ruszył za Jarą, gdy pasterz dołączył do żony i dzieci na dziedzińcu, ale skinieniem ręki przywołał Shana z powrotem w cień. Gdy zatrzymali się parę kroków od ciała Atso, Lokesh odwrócił się w stronę dziedzińca i stanął w rozkroku jak wartownik. Shan przez chwilę przyglądał mu się zdziwiony, dopóki nie uświadomił sobie, że i on, i Atso są teraz niewidoczni dla pozostałych Tybetańczyków. Zsunąwszy na tył głowy kapelusz z szerokim rondem, Shan uklęknął przy trupie i obejrzał go pospiesznie, notując w pamięci spostrzeżenia. Jedna z dłoni Atso była zaciśnięta na gau zawieszo- nym na starym srebrnym łańcuszku, palce drugiej oplatała mala, różaniec. Na grzbiecie dłoni ściskającej puzderko na amulet za- uważył ranę o poszarpanych brzegach, jak od ciosu pałką lub kolbą karabinu. Obie ręce były podrapane i poobcierane, końce paznokci rozszczepione i połamane. U pasa trupa wisiała na sznurku mała plastikowa butelka do połowy wypełniona wodą. Shan odciągnął koc, odsłaniając lewą stopę tkwiącą w znoszonym skórzanym bu- cie owiniętym na pięć centymetrów szeroko grubym jutowym sznurkiem. W kieszeniach spodni Atso miał dwie sakiewki, jedną ze świeżo zerwanymi główkami kwiatów, drugą z drzazgami jałowca. W wewnętrznej kieszeni jego filcowej kamizelki Shan znalazł zło- żoną w kostkę kartkę papieru, drukowane zawiadomienie o bez- płatnych badaniach lekarskich dla dzieci w dolinie. Na odwrocie drobnym, ścisłym pismem zapisana była mantra mani, modlitwa o współczucie, zwarte rządki maleńkich tybetańskich znaków. Shan przypatrzył się twarzy starca, po czym znów spojrzał na papier. Mantra została powtórzona co najmniej tysiąc razy, a kartka była zwinięta i poskładana, jak gdyby Atso zamierzał ją umieścić w czymś bardzo ciasnym. Podniósł zniszczoną małą srebrną Tarę. Pokrywała ją pa- tyna starości, z wyjątkiem wypolerowanego do połysku miejsca na jednym ramieniu, gdzie wierny pocierał ją na szczęście. Przysunął figurkę do oczu, obracał ją pod różnymi kątami, uważnie oglądając zmiażdżoną głowę oraz długie cięcie na plecach bogini. W uszach

wciąż dźwięczało mu dziwne stwierdzenie Jary. „Na tych wzgó- rzach zabijają za jedno słowo”. Figurka była pusta. Tybetańczycy często wkładali do takich posążków zwitki z tekstem modlitwy. Spojrzał na Lokesha. Zamiast rozpocząć obrzędy pogrze- bowe, jego stary przyjaciel zachęcił go do oględzin zwłok - cho- ciaż ludzie ze wzgórz nie byliby zadowoleni, że Shan dotykał ciała Atso, chociaż obaj wiedzieli, że mnisi sprzeciwiliby się jakimkol- wiek próbom wyjaśnienia tego morderstwa przez Shana, gdyż ich zdaniem jedynymi dociekaniami, jakie mają znaczenie, są docieka- nia duchowe. Odłożył figurkę na koc i podszedł do Lokesha. - Co takiego wiesz? - zapytał. - O czym mi nie mówisz? Pokazał mu zapisaną kartkę. - Co tak dręczyło Atso, że zadał sobie tyle trudu i napisał tysiąc mantr? Lokesh ze smutkiem wpatrywał się w papier, jak gdyby czytał każdą mantrę z osobna. - Spotkałem go tylko raz, dwa tygodnie temu, kiedy zbiera- łem jagody tam w górze - powiedział, wskazując głową ośnieżone szczyty na wschodzie. - Pytał mnie, co takiego robimy w Zhoce. Kiedy mu powiedziałem, że to tajemnica, że powinien przyjść dzi- siaj, żeby się przekonać, rozgniewał się, a potem posmutniał. Stwierdził, że nic nie rozumiemy, że Zhoka jest siedzibą tajemni- czych potężnych sił, które należy zostawić w spokoju. Powiedział, że najgroźniejszy błąd to nie rozumieć, czym Zhoka jest dla ludzi. - Chcesz powiedzieć, że on zginął z powodu czegoś, co jest tutaj? - zapytał Shan. Lokesh odwrócił się i spojrzał na ciało. - On szuka tego, co odeszło - szepnął cicho. Shan przyjrzał się przyjacielowi. Starzy Tybetańczycy, żeby wyrazić najistotniejsze treści, często mieszali czasy, nie zważając na to, że od jakiegoś wydarzenia minęły dziesiątki, a nawet setki lat. Chciał właśnie go poprosić, żeby mu wyjaśnił, co miał na my- śli, gdy nagle w cieniu za ciałem Atso pojawiła się młoda kobieta w czerni, z włosami splecionymi w długi, opadający na plecy war- kocz. Uklękła obok zwłok i nie przyglądając się zniszczonej fi-

gurce, włożyła ją do worka, a następnie ujęła skraj koca i na po- wrót okryła nim zwłoki, przygładzając go dookoła, jakby układała do snu ukochanego. Nim skończyła, Shan dostrzegł przez moment prawy but Atso. On także, podobnie jak lewy, owinięty był juto- wym sznurkiem. Ale ten but nie był tak znoszony jak drugi, zmarły nie musiał go związać, żeby się nie rozpadł. - Liya - zapytał Shan - gdzie wcześniej widziałaś tę figurkę? Kobieta uniosła wzrok. W jej oczach lśniły łzy. - Kiedy byłam dzieckiem, Atso brał mnie na barana, żeby owce mnie nie stratowały. Nie widziałam go od dziesięciu lat, odkąd umarła mu żona i przeniósł się do tej chatki. - Dokąd oni go nieśli? - zapytał Shan, nie rozumiejąc, dla- czego ci Tybetańczycy najwyraźniej nie chcą odpowiadać na jego pytania. - Wczoraj w nocy, kiedy jechałam przez góry, między Zhoka a doliną natknęłam się na obcych - odparła Liya z bólem w oczach. - Zsiadłam z konia, pomyślałam, że uda mi się ukryć. Ale oni nagle nakierowali na mnie latarki i zaczęli krzyczeć. Nie wolno mi jechać na wschód, powiedzieli, jakby teren wokół Zhoki był ich. Wydawało mi się, że to pasterze, którzy przeciągają tędy i martwią się o pastwiska. Pomyślałam, że mnisi byliby zadowoleni, gdyby dziś przyszło tu jak najwięcej ludzi. Kiedy powiedziałam, że razem z mnichami szykujemy święto, dwie osoby zaczęły z oży- wieniem rozmawiać po angielsku. Mężczyzna i kobieta. Mężczy- zna oświetlił mi latarką twarz i przeprosił po chińsku, a potem wszyscy odeszli. To kompletnie bez sensu. Co cudzoziemiec mógłby wiedzieć o Zhoce? Nawet Chińczycy nie pamiętają chyba o tym miejscu. - Potarła dłonią oko. - Powinnam była być mądrzej- sza. Powinnam była ostrzec ludzi. - Dzieła, które tu powstawały, były słynne w całym Tybe- cie, słynne nawet wśród bogów - wtrącił nagle Surya głębokim, ła- godnym głosem. Stał parę kroków za Shanem, w czymś, co niegdyś stanowiło wejście do małego budynku, i wpatrywał się z

natężeniem w trzymany w dłoni kamień. Nie kamień, zorientował się Shan, ale okruch tynku, fragment malowidła ściennego. Widać było wyraźnie głowę i część tułowia jelenia, znajomą postać ze sceny pierwszego kazania Buddy. - Tu - mówił dalej wysoki chudy mnich, zwracając się do jelenia przepraszającym tonem - tu zosta- niesz przygwożdżony do ziemi. Gdy Shan ruszył ku niemu, Surya odszedł w głąb zrujnowa- nego budynku, wciąż, jak poprzedniego dnia, zdając się nie do- strzegać nikogo dokoła. Po dziwnych słowach mnicha zapadła cisza. Shana ogar- nęło nagle złowrogie przeczucie i niespokojnie rozejrzał się po gruzach, wśród których stał Surya. Zachował się tu tylko fragment jednej ze ścian, z reszty nie pozostało nic poza stertami kamieni, okruchów tynku i zwęglonych belek. Surya zrobił kolejny krok i nagle opadł na kolana, jakby zabrakło mu sił. Lokesh podbiegł do niego, lecz zastygł w bezruchu, gdy mnich uniósł długie palce ku niebu, raz po raz otwierając i zamykając dłonie, jak gdyby próbo- wał dosięgnąć czegoś w górze. Po chwili Surya wyciągnął ręce w stronę odległej o parę kroków sterty spalonych belek i potrzaskanych dachówek. Shan ru- szył niepewnie ku rumowisku. Liya dołączyła do niego i w nie- spełna minutę odgrzebali popękaną drewnianą skrzynkę z dwiema szufladami, wysoką na dwadzieścia centymetrów i niemal dwa razy tak długą. Oczy Suryi rozbłysły podnieceniem, gdy Shan po- dał mu ją, jakby mnich, który podobnie jak oni wszyscy był obcy w tych ruinach, znał tę skrzynkę. Krucha przednia ścianka pękła, gdy Surya wysunął dolną szufladę. Sięgnął do środka i wyjął stam- tąd garść długich, pięknych pędzli. Ściskając je mocno w dłoni, podniósł je ku niebu, zamknął oczy, jakby się modlił, po czym za- czął rozdawać pędzle, po jednym dla każdego. - Dzisiaj nastąpi kres wszystkich rzeczy - oświadczył su- chym, dziwnie przy tych słowach radosnym szeptem. Uśmiechnął się, podając ostatni pędzel Shanowi. - Błogosławiony Atso. Błogo- sławiony obrońca! - wykrzyknął. Shan spojrzał na niego zupełnie zbity z tropu. Surya wie-

dział o zmarłym. Czy mnich próbował na swój sposób wyjaśnić, co przydarzyło się Atso? - Słuchajcie tamtej dziewczynki! - dodał Surya. - Ona za- czyna rozumieć. - Gwałtownie podniósł się na nogi i odszedł w stronę dziedzińca. Shan i Lokesh wymienili zdziwione spojrzenia. Nie było tu żadnej dziewczynki. Jedynymi dziećmi, jakie widzieli, byli synowie Jary. „Dzisiaj nastąpi kres wszystkich rzeczy”. Słowa Suryi roz- brzmiewały echem w umyśle Shana, gdy wraz z Lokeshem wrócił na dziedziniec z długim cienkim pędzlem w kieszeni. Jeśli dziś przyjdą żołnierze, istotnie będzie to kres - Genduna i mnichów. Wysiłkiem woli skupił uwagę na śpiewie i rozmodlonych Tybetańczykach na dziedzińcu. Jara wraz z żoną stali trzy metry od czortenu, przyglądając się młodemu mnichowi, który podjął śpiew, i pokiwali głowami, gdy Surya usiadł obok, żeby śpiewać wraz z nim. Lokesh trącił Shana w ramię. Żona Jary obejmowała ramie- niem ośmio - lub dziewięcioletnią dziewczynkę, która kuliła się między nią a pasterzem. - To córka mojej siostry - wyjaśnił Jara, kiedy Shan pod- szedł do niego, przyglądając się dziewczynce. - Z miasta w pro- wincji Sichuan, setki kilometrów na wschód stąd. Przyjechała do nas, żeby poznać życie w Tybecie. Jej ro- dzice pochodzą z tych gór, ale zanim ona się urodziła, zostali wy- słani do pracy w chińskiej fabryce. Nigdy tu nie była, nigdy nawet nie zetknęła się z Tybetańczykami, jeśli nie liczyć rodziców. - Wiesz, skąd pochodzi ten posążek? - zagadnął Shan. Za- uważył, że jedna ze starszych Tybetanek, potem druga, wstały i odeszły w cień, tam, gdzie leżały zwłoki Atso. - Jest takich mnóstwo, jeżeli się wie, gdzie szukać - odparł pasterz. - Tamten człowiek - ciągnął, wskazując głową stojącego o dziesięć metrów od nich potężnie zbudowanego pasterza w brudnej filcowej kamizelce - znalazł pierwsze zamordowane bóstwo. Po- wiedział, że bogobójcy to gorsza odmiana demonów. Przyniósł martwego do nas, licząc na to, że ktoś z mojej rodziny będzie umiał go uleczyć.

- Czy to bogobójców miałeś na myśli - zapytał Shan - kiedy mówiłeś o tych, którzy zabijają za jedno słowo? Co to za słowo? Pytanie podziałało na Jarę jak fizyczny cios. Pasterz cofnął się odruchowo, przycisnął pięść do ust, jakby obawiał się tego, co mogłoby mu się z nich wymknąć, i odszedł. - Co się dzieje? - odezwała się nagle dziewczynka, wpatru- jąc się jak zahipnotyzowana w siedzącego zaledwie parę kroków od niej Suryę. - Co się stało tym biednym ludziom? - To po prostu dźwięk, jaki wydają dusze - odparł Lokesh, uśmiechając się radośnie. Jego słowa sprawiły, że dziewczynka jeszcze głębiej wtuliła się w fartuch ciotki. - W tych fabrycznych miastach nie uczą słuchać dusz - po- wiedziała ostrzegawczym tonem żona Jary. - A jednak coś w niej próbuje usłyszeć - zauważył Lokesh, gdy dziewczynka wyprostowała się i przekrzywiwszy lekko głowę, przyjrzała się Suryi już nie ze strachem, jak się zdawało, ale ze zdumieniem. Jedna ze starszych Tybetanek, które podeszły do zwłok Atso, wróciła na dziedziniec z chmurną, zaniepokojoną miną, ale nie wszczęła alarmu. Starała się opanować lęk, spostrzegł Shan. Mimo śmierci Atso nie chciała zakłócać pierwszego święta, jakie obchodzili od tak wielu lat. - Boję się - wyznała nerwowo żona Jary. - Ci wszyscy mnisi... Gdyby ktoś z miasta... - Moja matka mawiała, że ten dzień jest pełen cudów - po- wiedział Lokesh, w zamyśleniu gładząc się po siwym podbródku. - Twierdziła, że mogą na nie przybyć święci z jakiegoś bayalu - cią- gnął z błyskiem w oku, mając na myśli jedną z mitycznych ukry- tych krain zamieszkanych przez bóstwa i świętych. - To czas radości, nie lęku. Kiedy po raz ostatni świętowałaś ten dzień? Kobieta odwróciła głowę, Shan nie wiedział jednak, czy zrobiła to ze wstydu, czy po prostu chciała zignorować Lokesha. Po chwili wolno przeniosła wzrok na Suryę. - Wtedy byłam jeszcze dzieckiem - odparła z nikłym, jakby nieobecnym uśmiechem.

Lokesh odwrócił się w stronę glinianego dzbana stojącego za nim na płaskim kamieniu, jednego z kilku rozstawionych po ca- łym dziedzińcu. Zanurzył w nim dłoń, po czym wyciągnął ją w jej stronę. Kobieta schowała ręce za plecami, jakby przestraszona, ale po chwili, z wahaniem, wyciągnęła jedną przed siebie i pozwoliła, żeby Lokesh nasypał jej na dłoń garść białej mąki. Spojrzała na nią niepewnie. Lokesh uśmiechnął się szeroko i dla zachęty kilka razy machnął lekko w górę otwartą dłonią. - Jeden z moich krewnych siedzi w więzieniu za to, że zro- bił coś takiego, o co prosisz - odezwała się kobieta, z powagą wpa- trując się w kopczyk mąki na swej dłoni. Westchnęła i nagle wyrzuciła go w powietrze. Z ust jej męża wyrwał się radosny okrzyk. Po chwili Lokesh zrobił to samo, tak że przez moment spo- wijała ich chmura jęczmiennej mąki. Napięta twarz kobiety rozciągnęła się w uśmiechu, gdy Lo- kesh, wyciągnąwszy ręce na boki, puścił się w pląs, tak lekko, że zdawało się, iż mógłby odlecieć z wiatrem. Rzuciła w powietrze następną garść mąki, klasnęła w dłonie i uniosła głowę, pozwala- jąc, by mąka opadła jej na twarz. - Niech żyje przez kolejny rok! - zawołała. Jej okrzyk pod- jęło kilkoro starszych Tybetańczyków, którzy również zaczęli się- gać do dzbanów. Rzucanie w powietrze jęczmiennej mąki było tradycyjnym tybetańskim elementem świętowania, ale władze traktowały to jako przestępstwo, gdy rzucano ją w tym konkretnym dniu. Był to bo- wiem dzień urodzin wygnanego dalajlamy. - Lha gyal lo! - wykrzyknął Lokesh ku niebu. Niech zwy- ciężą bogowie! Kobieta spojrzała gdzieś nad ramieniem Shana. Shan od- wrócił się i zobaczył stojącą za nimi dziewczynkę. Na jej twarzy znów malował się niepokój. Ciotka rzuciła na nią garść mąki, a ona cofnęła się przed obłokiem, najwyraźniej przestraszona. Radosny nastrój kobiety ulotnił się. Skinęła na dziew- czynkę, żeby wróciła do Suryi i młodszego śpiewaka.

Jednak gdy Shan opuścił dziedziniec, dziewczynka ruszyła za nim. Po paru krokach usiadł na kamieniu, a ona po chwili waha- nia przysiadła się do niego. - Czy to jest w porządku? - zapytała nieśmiało, przechodząc na chiński. - W porządku? - powtórzył Shan po tybetańsku. - Wolno im to robić? Shan stwierdził nagle, że nie potrafi spojrzeć jej w oczy. Nie doczekawszy się odpowiedzi, dziewczynka zaczęła nerwowo ścierać z policzków mączny pył. Wyciągnął rękę i delikatnie powstrzymał jej dłoń. - Nie musieli mnie pytać. - Jesteś Chińczykiem. Przypomniał sobie dzień przed pięciu laty, kiedy żołnierze wypchnęli go z ciężarówki w obozie pracy pod Lhadrung. Leżał twarzą w dół w zimnym błocie, półprzytomny, nie wiedząc, gdzie się znajduje, z krwawiącym uchem, szarpany bólem rozchodzącym się od ramion i brzucha poparzonego od elektrowstrząsów, starając się skupić wzrok i myśli, gdyż narkotyki, których używano w cza- sie przesłuchań, wciąż krążyły w jego organizmie. „Od dziś twoje cierpienie będzie słabnąć”, usłyszał nagle cichy głos i z wysiłkiem otworzywszy oczy, spojrzał w pogodną twarz starego Tybetań- czyka, jak się wkrótce dowiedział, lamy, który miał za sobą prze- szło trzydzieści lat więzienia. „Już nigdy nie będzie ci tak źle”, dodał ów lama, pomagając mu podnieść się na nogi. Ale w ciągu roku, jaki minął od jego zwolnienia, Shan odkrył nowy ból, któ- rego nawet lamowie nie potrafili uleczyć, dręczące poczucie winy, które mogło wyzwolić nawet niewinne pytanie małej dziewczynki. Położył jej dłoń na ramieniu, by ją zatrzymać. - Chciałbym, żeby dalajlama mógł być wśród swojego ludu - powiedział prawie szeptem. - Życzę mu długiego życia. - To znaczy, że jesteś buddystą? Starcza dłoń podsunęła Shanowi czarkę z maślaną herbatą. - Coś w tym rodzaju - odezwał się ze śmiechem Lokesh. Kucnął przed nimi, popijając z drugiej czarki. - Kiedy byłem mały

- ciągnął, patrząc poważnie na dziewczynkę - matka zabierała mnie wysoko w góry, żeby mi pokazać stare mosty wiszące przerzucone nad bezdennymi przepaściami. Te mosty łączyły nas z zewnętrz- nym światem. Nikt nie wiedział, jak je zrobiono ani co je utrzymy- wało. Wydawało się niemożliwe, że można je było zbudować. Kiedy o to zapytałem, matka powiedziała mi, że one po prostu są, ponieważ ich potrzebujemy. Tak właśnie jest z naszym Shanem. - Ale to jest w porządku? - nieśmiało, z powagą powtórzyła pytanie dziewczynka. - Jak ci na imię? - zapytał Shan. - Dawa. Mój tato jest przodownikiem pracy w chińskiej fa- bryce - dodała szybko. - Oszczędzał przez cały rok, żeby móc mnie tu wysłać. Wystarczyło tylko na autobus dla mnie. Nigdy wcześniej nie wyjeżdżałam z miasta. Shan zerknął na Lokesha. „Słuchajcie dziewczynki”, po- wiedział Surya, jakby ich ostrzegał. Ale Dawa nawet nie znała Ty- betu. - Dawa, ja chcę, żeby to było w porządku. Ty też tego chcesz? - Czy o to właśnie chodziło Suryi, zastanawiał się Shan, że zdołają zrozumieć dziwne wydarzenia tego dnia, jedynie patrząc na nie jak ludzie z zewnątrz? Dziewczynka nieśmiało skinęła głową, wpatrując się ba- dawczo w Shana. - Jak Chińczyk może robić takie rzeczy? - zapytała. - Być mostem... Czy on chciał powiedzieć, że jesteś na pół Tybetańczy- kiem? - Inni Chińczycy wtrącili mnie do więzienia, nie za jakieś przestępstwo, ale dlatego, że się bali, że powiem prawdę. Chciałem wtedy umrzeć. Powinienem był umrzeć. Ale Lokesh i inni tacy jak on na nowo nauczyli mnie żyć. Dawa wciąż wyglądała na nie przekonaną. Shan sięgnął po dzban z mąką i podsunął go jej. Dziewczynka wolno przeniosła wzrok na naczynie, po czym drżącymi palcami wyjęła z niego tro- chę mąki. Dygocząc z przejęcia, rzuciła mąkę ponad ich głowy i z powagą przyglądała się, jak opada.

- Widziałam, gdzie oni chodzą. Myślę, że znam drogę do ukrytej krainy - odezwała się niepewnie, patrząc na Suryę, który właśnie wstał z miejsca, w którym siedział obok młodszego śpie- waka, i wolnym, pełnym wdzięku krokiem szedł przez dziedziniec. Shan, nic nie rozumiejąc, spojrzał na dziewczynkę, która ruszyła za mnichem w głąb ruin. Niespodziewany, obco tu brzmiący dźwięk kazał mu odwrócić głowę w stronę czortenu. Śmiech. Grupka starszych Tybetańczyków ze śmiechem ob- rzucała się nawzajem garściami mąki. Świętowanie rozpoczęło się na dobre. Nagle ktoś chwycił go za ramię. Obok stała Liya. Pobladła na twarzy wskazała głową starą kamienną wieżę na górującym nad gompą grzbiecie, niemal półtora kilometra dalej. Z początku nic nie dostrzegł, ale po chwili pod wieżą poru- szyło się coś zielonego i serce skoczyło mu do gardła. Byli tam żołnierze, co najmniej kilkunastu. Pospiesznie rozejrzał się po dziedzińcu. Nikt inny nie zauważył, że obserwuje ich wojsko. Gdyby ich ostrzeżono, Tybetańczycy wpadliby w panikę i rzuciliby się do ucieczki, choć większość z nich mieszkała na zachodzie, na wzgórzach ponad doliną, i droga powrotna była dla nich odcięta. - Musisz mu powiedzieć - odezwała się Liya. - Musisz spróbować - dodała płaczliwie. Shan wolno skinął głową. Patrzył na Liyę, póki nie znikła za węgłem najbliższego zrujnowanego budynku, po czym spójrzał na rozradowanych Tybetańczyków. Udało im się wreszcie zapo- mnieć o ciężkich warunkach, w jakich wegetowali nai skalistych stokach wzgórz, zapomnieć o lękach, które kładły się cieniem na całym ich życiu, ale ich radość miała się zaraz skończyć. Ruszył poszukać Genduna. Znalazł go pięć minut później na małym placyku na pół- nocnym skraju ruin. Stary lama patrzył w głąb stupięćdziesięcio- metrowej przepaści wyznaczającej północną granicę terenu dawnej gompy. Co dziwne, siedział z nogami beztrosko zwieszonymi z urwiska. Z radosnym błyskiem w oczach obserwował jastrzębia szybującego nad wąwozem na wznoszących prądach powietrza.

Nie odwracając głowy, poklepał skałę obok siebie, zapraszając Shana, żeby usiadł. - Nie pamiętam takiego dnia, odkąd byłem chłopcem - po- wiedział. - W górach, gdzie się urodziłem, stawialiśmy pod klasz- torem biały namiot. Śpiewaliśmy przez cały dzień. Mnisi umieszczali na wysokim słupie tajemne błogosławieństwo i wszy- scy na zmianę wspinaliśmy się, próbując je ściągnąć. - Tam są żołnierze - szepnął Shan, przyglądając się zerwa- nym linom i potrzaskanym deskom zwisającym z przeciwległego skraju wąwozu, szczątkom starego mostu, który niegdyś prowadził do placyku przed północną bramą gompy. Gendun, jakby z wyrzutem, odwrócił głowę w stronę dłu- giego kamienia, nadproża zawalonej bramy spoczywającego na ni- skiej stercie głazów i belek. Ktoś odrzucił z niego gruz, odsłaniając wymalowane słowa, wyblakłe, ale wciąż czytelne „Zgłębiaj jedy- nie Absolut”. Na kamieniu stał oprawiony w ramkę portret dalaj- lamy i fragment naturalnej wielkości posągu z brązu: pełne wdzięku, wzniesione w górę ramię. - Kiedyś ten dzień był świętem całego narodu - powiedział lama. Jego głos przypominał szelest suchej trawy na wietrze. - Sprawiamy, że znów tak będzie. To jest początek. Dla Genduna był to początek, ale Surya twierdził, że to kres. Shan spojrzał jeszcze raz na napis na kamieniu, po czym przypatrzył się Gendunowi. Twarz starego lamy by wała zmienna jak niebo. Jego oczy spoważniały. Nie życzył sobie rozmawiać o niebezpieczeństwach grożących mnichom o mordercach ani o cu- dzoziemcach kryjących się pośród wzgórz. Shan przywołał z pamięci chwilę, gdy Gendun ujrzał zwłoki Atso. Lama nie okazał zaskoczenia, nie wyraził żalu, lecz radośnie pozdrowił martwego starca. - Rinpocze, nie rozumiem, co się dzieje - powiedział w końcu Shan, używając tytułu, jakim zwracano się do szanowanych nauczycieli. - To, co dziś robimy, nie jest zwykłym poświęceniem sank- tuarium - oświadczył Gendun. - To ponowne poświęcenie gompy