Friedrich Durrenmatt - Kraksa.pdf

Friedrich Durrenmatt Kraksa (Tłumaczył Andrzej Wirth)

CZĘŚĆ PIERWSZA Czy istnieją jeszcze jakieś historie możliwe, historie godne pisarza? Jeśli ktoś nie chce mówić o sobie, romantycznie i lirycznie uogólniać swojej osobowości, jeśli nie czuje się zmuszony, aby opowiedzieć szczerze o swych nadziejach i porażkach, o tym, jak sypia z kobietami - jak gdyby prawdomówność mogła to wszystko podnieść do rangi uogólnienia, nie zaś w sferę medycyny lub w najlepszym razie psychologii - jeśli ktoś nie chce tego robić, woli zaś dyskretnie pozostać w cieniu, ukrywając taktownie sprawy osobiste, wpatrzony w swoje tworzywo jak rzeźbiarz w swój materiał, kształtując go, ucząc się jednocześnie na nim, jeśli jak pewien typ klasyków stara się nie popadać łatwo w zwątpienie - nawet kiedy nie da się zaprzeczyć, że czysty nonsens jawi się na każdym kroku - wówczas pisanie staje się czynnością trudniejszą i bardziej samotną, a także bardziej bezsensowną. Nie chodzi przecież o dobrą notę w historii literatury - komu nie zdarzyło się otrzymać dobrej noty, jakaż miernota nie została już wyróżniona - postulaty dnia są ważniejsze. Lecz i tutaj znów dylemat i niekorzystna sytuacja na rynku. Życie oferuje nam same rozrywki: wieczorem dostarcza ich kino, poezję daje codzienna gazeta w felietonie, za większą sumkę, w praktyce - począwszy od jednego franka, już żąda się duszy, wyznań, właśnie prawdy, wymaga się wyższych wartości, morału, efektownych powiedzonek, zawsze coś musi być przezwyciężone albo spotkać się z afirmacją, raz jest to chrystianizm, kiedy indziej znów powszechne zwątpienie, wszystko może stać się literaturą. Lecz jeśli autor właśnie wzbrania się przed produkowaniem takiej strawy, coraz bardziej, z rosnącą stanowczością, bo wprawdzie świadom jest, że impuls zmuszający do pisania tkwi w nim, w zależnej od przypadku grze świadomości i nieświadomości, w jego wierze i wątpliwościach, sądzi jednak, że właśnie te sprawy z pewnością nie obchodzą publiczności - wystarczy to, co on pisze, kształtuje, formuje - niechaj więc apetycznie przedstawia samą tylko powierzchnię i wyłącznie nad nią pracuje, poza tym zachowa milczenie, nie rozwodząc się zbytnio ani nie komentując. Kiedy dojdzie do takiego przeświadczenia, zatrzyma się, będzie zwlekał, stanie bezradny, jest to prawie nieuniknione. Rodzi się przeczucie, że nie ma już co opowiadać, zaczyna się poważnie myśleć o rezygnacji, być może, jest jeszcze miejsce na parę zdań, poza tym można tylko wziąć kurs na biologię, by przynajmniej myślowo zbliżyć się jakoś do wybuchu ludzkości, do rosnących miliardów ludzi, do nieustannie produkujących macic - albo też zwrócić się ku fizyce, astronomii, ażeby uświadomić sobie strukturę wszechświata, w którym krążymy. Reszta dla magazynów, dla takich tygodników, jak “Life”, “Match”, “Quick” i dla “Sie und Er” - prezydent z tlenowym aparatem, wujek Bułganin w swoim ogrodzie, księżniczka w towarzystwie zuchowatego pilota, głośne gwiazdy filmowe i potentaci dolara, wielkości wymienne,

już wyszły z mody, ledwie się o nich czasem wspomni. Obok powszedni dzień przeciętnego człowieka, w moim przypadku zachodnioeuropejski, ściślej szwajcarski, zła pogoda i zła koniunktura, troski i nieszczęścia, wstrząsy wywołane perypetiami osobistymi, bez związku wszakże z całością świata, z biegiem rzeczy i nonsensów, z rozwojem konieczności. Los zeszedł ze sceny, na której toczy się gra, aby czaić się za kulisami, poza obowiązującą dramaturgią - na pierwszym planie wszystko jawi się jako katastrofa, choroba, kryzys. Nawet wojna zaczyna być zależna od tego, czy mózgi elektronowe przepowiedzą jej rentowność, lecz wiadomo, że to nigdy nie nastąpi, jeśli maszyny rachunkowe prawidłowo funkcjonują. Klęski można sobie już tylko matematycznie wyobrazić, lecz biada, jeśli do sztucznych mózgów zakradnie się jakieś fałszerstwo, jeśli zostaną zastosowane niedozwolone chwyty. A to wszystko jeszcze nie jest tak przykre jak sama możliwość, że nagle puszcza jakaś śruba, psuje się cewka, jakiś guzik błędnie reaguje i już mamy koniec świata, z powodu technicznego krótkiego spięcia, z powodu włączenia niewłaściwej dźwigni. Tak więc nie grozi już żaden Bóg, żadna sprawiedliwość, żadne fatum jak w Piątej symfonii - lecz wypadki drogowe, tamy walące się na skutek zastosowania fałszywej konstrukcji, eksplozja fabryki bomb atomowych spowodowana przez roztargnionego laboranta, źle wyregulowane wylęgarnie. Nasza droga prowadzi obok ścian wypełnionych reklamami butów Bally, wozów Studebakera, lodów śmietankowych i tablicami pamiątkowymi znaczącymi miejsca spoczynku nieszczęśliwych ofiar wypadków, zdarzają się jeszcze historie możliwe, w których z tuzinkowej twarzy wyziera nagle ludzkość, czyjś pech nabiera mimochodem sensu ogólnego, sąd i sprawiedliwość stają się nagle widoczne, może i łaska, wyjednana przypadkiem, odbita w monoklu pijanego.

CZĘŚĆ DRUGA Wypadek, wprawdzie nie poważny, kraksa również i tutaj: Alfredo Traps, żeby wymienić nazwisko, zatrudniony w branży tekstylnej, lat czterdzieści pięć, bynajmniej jeszcze nie otyły, zjawisko pociągające, o poprawnych manierach zdradzających wprawdzie pewną tresurę, trącących czymś prymitywnym i handlarskim - ten nasz współcześnik jechał właśnie swym studebakerem jedną z większych dróg kraju. Już mógł się spodziewać, że za godzinę będzie u siebie w domu, w pewnym znaczniejszym mieście, gdy nagle wóz zastrajkował. Po prostu przestał się poruszać. połyskująca czerwonym lakierem maszyna spoczęła bezradnie u stóp niewielkiego wzgórza, na które pięła się droga; na północy utworzyła się kumulusowa chmura, na zachodzie słońce stało wciąż jeszcze wysoko, tak niemal jak po południu. Traps wypalił papierosa i zajął się tym, czego wymagała sytuacja. Mechanik, który w końcu wziął na hol studebakera, oświadczył, że nie może usunąć uszkodzenia wcześniej niż następnego dnia - defekt gaźnika. Czy odpowiadało to rzeczywistości, tego nie można było ani stwierdzić, ani też nie byłoby wskazane podejmować takiej próby - jest się wydanym na łup mechaników, jak niegdyś było się zdanym na laskę rycerzy rozbójników, a jeszcze przed tym na łaskę bóstw lokalnych i demonów. Za wygodny, aby odbyć półgodzinną drogę do następnej stacji kolejowej i podjąć nieco skomplikowaną, choć krótką podróż do domu, do żony, do czworga swych dzieci - sami chłopcy - postanowił Traps przenocować. Była godzina szósta wieczór, ciepło, zbliżał się najdłuższy dzień lata, wioska, na której skraju stał warsztat samochodowy, miła, rozsypana u stóp zalesionych wzgórz, z kościółkiem na pagórku, plebanią, z dębem prastarym, ujętym w żelazne obręcze i podpory, wszystko solidne, czyściutkie, nawet kupy gnoju przed chłopskimi domami starannie spiętrzone i szykowne. Była tu również gdzieś w pobliżu jakaś fabryczka, kilka szynków i gospód, jedną z nich Trapsowi już nieraz polecano, lecz wszystkie pokoje były zajęte - jakiś zjazd hodowców drobiu zarezerwował łóżka - agentowi tekstylnemu wskazano willę, gdzie przyjmuje się czasem przyjezdnych. Traps ociągał się. Jeszcze można było wrócić koleją, lecz wabiła go nadzieja, że przeżyje tu jakąś przygodę. Nieraz trafiały się po wsiach dziewczęta, jak ostatnio w Grossbiestringen, umiejące docenić agentów tekstylnych. Ożywiony nowym impulsem ruszył w stronę willi. Od kościoła dolatywało bicie dzwonów. Krowy minęły go porykując. Piętrowy domek stał w dość rozległym ogrodzie, ściany oślepiająco białe, płaski dach, zielone okiennice, do połowy przesłonięte krzewami, buki i świerki, od frontu kwiaty, głównie róże, wśród nich człowieczek w podeszłym wieku, w skórzanym fartuchu, być może właściciel posesji, zajęty lekką robotą w ogrodzie: Traps przedstawił się i poprosił o nocleg.

- Pański zawód - zapytał stary, który zbliżył się do parkanu, paląc brissago, głowa jego ledwie wystawała nad furtkę. - Pracuje w branży tekstylnej. Stary bacznie zlustrował Trapsa, spoglądając w sposób właściwy dalekowidzom ponad małymi, nieoprawnymi szkłami. - Oczywiście, może pan tutaj przenocować. Traps spytał o cenę. Nie zwykł za to przyjmować zapłaty, wyjaśnił stary, jest samotny, jego syn przebywa w Stanach Zjednoczonych, nad nim ma pieczę gosposia, panna Simona, jest więc rad, jeśli od czasu do czasu może przyjąć kogoś w gościnę. Agent podziękował. Był wzruszony tą gościnnością i zauważył, że na wsi nie wymarły bynajmniej cnoty i dobre zwyczaje przodków. Otworzono mu furtkę. Traps rozejrzał się: żwirowane dróżki, trawniki, głębokie cienie, fragmenty oświetlone słońcem. Dzisiaj wieczorem spodziewa się kilku panów, powiedział stary, kiedy zbliżyli się do kwiatów, i zaczął starannie przycinać krzak róży. Mają przyjść przyjaciele, którzy mieszkają w sąsiedztwie, bądź we wsi, bądź dalej aż u stóp wzgórza, emeryci, jak on, ściągnęli tutaj dla łagodnego klimatu i dlatego, że tutaj nie czuje się fenu, wszyscy samotni, wdowcy, spragnieni czegoś nowego, jakiegoś urozmaicenia, będzie więc to dla niego wielka przyjemność móc zaprosić pana Trapsa na kolację i na następujący po niej kawalerski wieczór. Agent był zaskoczony. Właściwie chciał zjeść we wsi, w szeroko znanej gospodzie, lecz nie śmiał odrzucić zaproszenia. Czuł się zobowiązany. Przyjął propozycję bezpłatnego noclegu. Nie chciał robić wrażenia nieuprzejmego mieszczucha. Udawał więc zadowolonego. Gospodarz zaprowadził go na pierwsze piętro. Miły pokój. Bieżąca woda, szerokie łoże, stół, wygodne krzesło, na ścianie obraz Hodlera, stare, oprawne w skórę tomiska na półce. Agent otworzył swoją walizeczkę, umył się, ogolił, spowił się w chmurę wody kolońskiej, podszedł do okna, zapalił papierosa. Wielka tarcza słoneczna opadała za wzgórza opromieniając buki. Podsumował pobieżnie interesy dnia, zlecenie firmy Rotacher niczego sobie, kłopot w Wildholzem, pięć procent zażądał łajdak, on mu jeszcze pokaże. Potem wyłoniły się wspomnienia. Powszednie, nieuporządkowane, zdrada małżeńska planowana w hotelu Touring, problem, czy najmłodszemu synkowi (którego najbardziej kocha) kupić elektryczną kolejkę, uprzejmość, a właściwie obowiązek nakazywał telefonicznie powiadomić żonę o niezamierzonej zwłoce. Jednak zaniechał tego, jak to już często bywało. Żona zdążyła się nawet przyzwyczaić, a poza tym i tak by mu nie uwierzyła. Ziewnął, pozwolił sobie na jeszcze jednego papierosa. Widział, jak trzej starsi panowie zbliżali się krocząc żwirowaną alejką, dwóch ramię w ramię, gruby i łysy za nimi. Powitanie, uściski rąk, objęcia,

rozmowy o różach. Traps odsunął się od okna, podszedł do półki z książkami. Sądząc po tytułach, które odczytał, można się było spodziewać nudnego wieczoru - Hotzendorff, “Zbrodnia morderstwa i kara śmierci”, Savingy, “System współczesnego prawa rzymskiego”, Ernst David Holle, “Praktyka przesłuchania”. Agent zrozumiał. Gospodarz był prawnikiem, może byłym adwokatem. Przygotował się już na rozwlekłe dysputy - cóż wie o prawdziwym życiu taki mól książkowy, świadczą o tym jego kodeksy. Było również do przewidzenia, że będzie się mówiło o sztuce albo o czymś podobnym, tematy, przy których mógł się łatwo zbłaźnić - dobre sobie, gdyby nie musiał trwać w centrum walki konkurencyjnej, on także nabrałby biegłości w subtelniejszych sprawach. Niechętni schodził więc na dół, gdzie na otwartej, wciąż oświetlonej słońcem werandzie zajęto miejsca, podczas gdy gosposia, tęga osoba, nakrywała stół w przyległej jadalni. Lecz zdumiał się, kiedy ujrzał oczekujące go towarzystwo. Był rad, że najpierw zbliżył się doń pan domu, teraz wyglądający niemal jak fircyk, nieliczne włosy starannie zaczesane, w znacznie za obszernym surducie. Powitano Trapsa krótkim przemówieniem. Zdążył ukryć swe zaskoczenie, bąknął, że całą przyjemność po jego stronie, skłonił się chłodno, pełen rezerwy, grał rolę bywałego w świecie fachowca od tekstyliów i pomyślał z żalem, że został przecież w tej wiosce tylko po to, aby przygadać sobie jakąś dziewczynę. To się nie udało. Zobaczył przed sobą trzech pozostałych starców, którzy w niczym nie ustępowali zdziwaczałemu gospodarzowi. Jak niesamowite kruki wypełniali słoneczną werandę z wyplatanymi meblami i powiewnymi firankami, zgrzybiali, wymiętoszeni i zaniedbani, chociaż ich surduty zdawały się być w najlepszym gatunku - co spostrzegł natychmiast - jeśli nie brać pod uwagę łysego (nazwiskiem Pilet, siedemdziesiąt siedem lat, jak oświadczył pan domu przy prezentacji, która teraz nastąpiła), sztywno i godnie siedzącego na bardzo niewygodnym taborecie, chociaż wokół stało kilka wygodnych krzeseł. Więcej niż starannie ubrany, w butonierce biały goździk, gładził nieustannie przyczernionego krzaczastego wąsa, emeryt zapewne, może jakiś były, przez szczęśliwy przypadek wzbogacony zakrystian albo kominiarz, lub - co równie nie wykluczone - maszynista. Tym nędzniej prezentowali się dwaj pozostali. Jeden (pan Kummer, lat osiemdziesiąt dwa), grubszy jeszcze od Pileta, otyły, złożony jakby z połci słoniny, siedział w fotelu na biegunach, twarz miał jaskrawoczerwoną, potężny nochal pijaka, jowialne wyłupiaste oczy za złotym cwikierem, do tego, pewnie na skutek przeoczenia, nocna koszula pod czarnym garniturem i kieszenie wypchane gazetami i papierami, podczas gdy drugi (pan Zorn, lat osiemdziesiąt sześć), wysoki i chudy, monokl wciśnięty w lewe oko, blizny na twarzy, haczykowaty nos, śnieżnobiała lwia grzywa, zapadłe usta, pod każdym względem staroświeckie zjawisko - miał źle zapiętą kamizelkę i na nogach dwie różne skarpetki. - Campari ? - spytał gospodarz.

- Proszę bardzo - odpowiedział Traps i usiadł w fotelu, podczas gdy wysoki i chudy z zainteresowaniem oglądał go przez monokl. - Pan Traps weźmie zapewne udział w naszej zabawie ? - Ależ oczywiście. Bardzo lubię zabawy. Starsi panowie uśmiechnęli się, pokręcili głowami. - Nasza zabawa jest być może szczególnego rodzaju - dorzucił gospodarz ostrożnie, jakby się ociągając. - Polega ona na tym, że wieczorem odgrywamy nasze dawne zawody. Starcy uśmiechnęli się znów grzecznie, dyskretnie. Traps zdziwił się. Jak ma to rozumieć ? - A no tak - sprecyzował gospodarz - ja byłem kiedyś sędzią, pan Zorn prokuratorem, a pan Kummer adwokatem, zabawiamy się zatem w sąd. - Ach tak. - Traps zrozumiał i pomysł wydał mu się możliwy do przyjęcia. A może jednak wieczór nie był jeszcze całkiem stracony. Gospodarz przypatrywał się agentowi z uroczystą miną. - W zasadzie - wyjaśnił łagodnym głosem - odtwarzaliśmy słynne procesy historyczne, proces Sokratesa, proces Jezusa, proces Joanny d'Arc, proces Dreyfusa, ostatnio podpalenie Reichstagu. Kiedyś znów Fryderyk Wielki uznany został przez nas za niepoczytalnego. Traps zdumiał się. - I odgrywacie to każdego wieczoru ? Sędzia przytaknął. - Ale oczywiście najpiękniej jest - wyjaśnił dalej - kiedy się gra w oparciu o żywy materiał, wtedy wynikają szczególnie interesujące sytuacje. Nie dalej jak wczoraj był pewien poseł, który we wsi wygłosił przemówienie wyborcze i przegapił ostatni pociąg. Został skazany na czternaście lat więzienia za szantaż i przekupstwo. - Surowy sąd - stwierdził rozbawiony Traps. - To sprawa honoru - rozpromienili się starcy. - A jakąż rolę mógłbym odegrać ? Znów uśmieszki, niemal śmiech. - Mamy już sędziego, prokuratora i obrońcę - są to stanowiska zakładające znajomość przedmiotu i reguł gry - powiedział gospodarz. - Jedynie stanowisko oskarżonego pozostaje nie obsadzone, chciałbym wszakże jeszcze raz podkreślić, że pan Traps nie powinien się w żadnym wypadku czuć zmuszonym do wzięcia udziału w zabawie. Pomysł starszych panów rozweselił agenta. Wieczór był uratowany. Może obejdzie się bez uczonej i nudnej atmosfery, zapowiada się, że będzie wesoło. Był człowiekiem prostym, nie

wyróżniającym się intelektem i bez szczególnej skłonności do zajęć intelektualnych, człowiekiem interesu - sprytnym, kiedy trzeba, gotowym w sprawach zawodowych na wszystko. Lubił przy tym dobrze zjeść i wypić, miał skłonność do rubasznych żartów. Weźmie udział w zabawie, powiedział, to zaszczyt dla niego zająć osierocone stanowisko oskarżonego. - Brawo - zarechotał prokurator i zaklaskał w dłonie - brawo, tak mówi prawdziwy mężczyzna, to się nazywa odwaga. Agent zaczął rozpytywać się z ciekawością o zbrodnie, która mu teraz zostanie przypisana. - To bez znaczenia - odpowiedział prokurator wycierając monokl - zbrodni zawsze można się doszukać. Wszyscy się roześmieli. Pan Kummer podniósł się. - Niech pan pozwoli, panie Traps - rzekł tonem niemal ojcowskim - musimy jeszcze spróbować naszego porto: jest stare, musi się pan z nim zapoznać. Poprowadził Trapsa do jadalni. Wielki okrągły stół był teraz odświętnie nakryty. Stare krzesła z wysokimi oparciami, na ścianach poczerniałe obrazy, wszystko solidne, staromodne. Z werandy dobiegała paplanina starców, w otwartych oknach pełgało światło wieczoru, wdzierał się świergot ptaków. Na jakimś stoliczku stały butelki, jeszcze inne na kominku, bordeaux ułożone w koszyczkach. Obrońca starannie nalał porto drżącą nieco ręką ze starej flaszki do dwóch małych kieliszków, napełnił je po brzegi, trącił się z agentem przepijając do niego, zrobił to ostrożnie, kieliszki z kosztownym płynem ledwie się musnęły. Traps skosztował. - Wyborne - pochwalił. - Jestem pańskim obrońcą, panie Traps - powiedział pan Kummer. - Powinniśmy zatem wypić za naszą przyjaźń ! - Za naszą przyjaźń ! Najlepiej będzie - osądził adwokat, tak nacierając na Trapsa swoją czerwoną twarzą, pijackim nosem i cwikierem, że aż trącił go swym olbrzymim brzuchem, nieprzyjemną miękką masą - najlepiej będzie, jeśli pan Traps od razu wyzna mu swoje przestępstwo. Wtedy on mógłby zagwarantować, że i w sądzie jakoś to pójdzie. Sytuacja nie jest wprawdzie groźna, ale nie należy jej bagatelizować. Wysoki, chudy prokurator, wciąż jeszcze w pełni sił umysłowych, wydaje się niebezpieczny, a także sam gospodarz zdaje się skłaniać do surowości, a może nawet pewnej pedanterii, które z wiekiem - liczy sobie już osiemdziesiąt siedem lat - jeszcze przybrały na sile. Mimo to udało się jemu, obrońcy, przeforsować większość spraw, a przynajmniej nie dopuścić do najgorszego. Raz tylko, chodziło wtedy o mord rabunkowy, nie można było naprawdę nic pomóc.

Ale przecież mord rabunkowy nie wchodzi tu zapewne w rachubę, na to jego zdaniem, pan Traps nie wygląda, a może jednak ? Agent roześmiał się, nie popełnił na szczęście żadnej zbrodni. Następnie powiedział: “Na zdrowie !” - Niech pan mi się zwierzy ! - zachęcał go obrońca. - Nie powinien pan się wstydzić. Ja znam życie, mnie już nic nie zadziwi. Losy ludzkie rozwijały się przed moimi oczami, panie Traps, otwierały się otchłanie, może mi pan wierzyć. Bardzo mu naprawdę przykro, uśmiechnął się zalotnie agent, że jest oskarżonym, który nie popełnił przestępstwa - a poza tym to już rzecz prokuratora coś wynaleźć, przecież sam obrońca to powiedział, nieprawda ? Jak zabawa, to zabawa. On sam jest ciekaw, co z tego wyniknie. Czy odbędzie się prawdziwe przesłuchanie ? - Spodziewam się ! - Bardzo mnie to cieszy. Obrońca przybrał zakłopotany wyraz twarzy. - Pan się czuje niewinny, panie Traps ? Agent roześmiał się: - Zupełnie niewinny - i rozmowa wydała mu się nad wyraz zabawna. Obrońca przecierał cwikier. - Niech pan to sobie dobrze zakarbuje, młody przyjacielu - winny czy niewinny - chodzi o taktykę ! To wielce ryzykowne, mówiąc łagodnie, obstawać przy niewinności przed naszym sądem. Przeciwnie, byłoby najrozsądniej od razu obwinić się o jakieś przestępstwo, na przykład, rzecz korzystna szczególnie dla ludzi interesu: oszustwo. Wtedy zawsze można jeszcze ustalić na podstawie przesłuchania, że oskarżony przesadza, że właściwie nie można mówić o oszustwie, lecz raczej o niewinnym zatuszowaniu faktów ze względu na reklamę, jak to często w handlu bywa. Droga od winy do niewinności jest wprawdzie trudna, ale możliwa, natomiast jest zgoła beznadziejne i ma katastrofalny wpływ na wynik, jeśli ktoś chce koniecznie zachować niewinność. Traci pan tam, gdzie mógłby pan jeszcze zyskać. Jest pan w sytuacji przymusowej, nie może pan już wybrać sobie winy, lecz musi pan pozwolić na narzucenie jej sobie. Agent, rozbawiony, wzruszył ramionami. Ubolewa, że nie może zadowolić sądu, ale naprawdę nie przypomina sobie niestety żadnego wykroczenia, które by go skłóciło z prawem. Obrońca znów założył cwikier. Z Trapsem będzie miał kłopot, powiedział z namysłem, niełatwa to będzie sprawa. - Ale przede wszystkim - zakończył rozmowę - niech pan się zastanawia nad każdym słowem, nie paple bez zastanowienia, bo inaczej zostanie pan skazany na wieloletnie więzienie, a wtedy nic zrobić się nie da.

Potem nadeszli inni. Zajęto miejsca za okrągłym stołem. Swojski nastrój, żarciki. Nasamprzód podano najrozmaitsze zakąski, wędliny, jajka po rosyjsku, ślimaki, zupę żółwiową. Nastrój był znakomity, zjadano ze smakiem, chlipiąc bez żenady. - No, oskarżony, cóż pan może nam zaprezentować, spodziewam się jakiegoś pięknego, solidnego morderstwa - zarechotał prokurator. Obrońca zaprotestował. - Mój klient został oskarżony, chociaż nie dopuścił się żadnego przestępstwa, jest to, można by rzec, niezwykle rzadki wypadek w sądownictwie. Oświadcza, że jest niewinny. - Niewinny - zdziwił się prokurator. Szramy na twarzy błysnęły czerwienią, monokl o mało nie wpadł mu do talerza, kołysał się jak wahadło na czarnym sznureczku. Karłowaty sędzia, który właśnie wrzucał do zupy kawałki chleba, znieruchomiał, spojrzał z wyrzutem na agenta, pokręcił głową, nawet milczący łysek z białym goździkiem wytrzeszczył w zdumieniu oczy. Zapadła niepokojąca cisza. Przestały brzękać łyżki i widelce, umilkły sapania i mlaskanie. Tylko Simona w głębi pokoju chichotała cichutko. - Musimy przeprowadzić śledztwo - powiedział wreszcie prokurator. - Co nie może istnieć, nie istnieje. - No proszę - zaśmiał się Traps. - Jestem do dyspozycji ! Do ryb podano wino, lekkiego, musującego neuchatela. - A zatem - powiedział prokurator oczyszczając z ości pstrąga - przekonamy się. Żonaty ? - Od jedenastu lat. - Dzieciaki są ? - Czworo. - Zawód ? - W branży tekstylnej. - Jest pan agentem firmy, drogi panie Traps ? - Przedstawicielem generalnym. - Świetnie. Miał pan kraksę ? - Przypadek. Pierwszy raz od roku. - Ach, a przed rokiem ? - No tak, ale wtedy jechałem starym wozem - wyjaśnił Traps. - Citroenem, model 1939, teraz mam studebakera, czerwony, na zamówienie. - Studebaker, ach, to interesujące, i to od niedawna ? Przedtem nie był pan pewnie przedstawicielem generalnym ? - Prostym, zwykłym agentem w branży tekstylnej.

- Koniunktura - przytaknął prokurator. Obok Trapsa siedział obrońca. - Uważaj pan - powiedział szeptem. Agent branży tekstylnej, przedstawiciel generalny, jak możemy go już teraz nazywać, zajął się beztrosko befsztykiem po tatarsku, wycisnął cytrynę, była to jego własna recepta - odrobina koniaku, papryka i sól. Lepszego jedzenia nie zdarzyło mu się nigdy kosztować, rozpromienił się cały, jak dotąd wieczory w “Schlaraffii” uważał za zaszczyt, największą przyjemność, jakiej mógł zaznać człowiek jego pokroju, lecz ten kawalerski wieczór zapowiadał jeszcze lepszą zabawę. - Aha - zauważył prokurator - należy pan do “Schlaraffii”. Jakiego pseudonimu używa pan tam ? - Markiz de Casanova. - Świetnie ! - zachichotał radośnie prokurator, jakby informacja ta miała szczególną wagę, wciskając znów monokl. - Bardzo nam przyjemnie to usłyszeć. Czy można z pańskiego pseudonimu wnosić o pańskim życiu prywatnym, mój drogi ? - Uwaga ! - syknął obrońca. - Drogi panie - odpowiedział Traps. - Tylko w pewnej mierze. Kiedy z kobietami przytrafia mi się coś pozamałżeńskiego, to tylko przypadkowo i bez ambicji. Czy pan Traps nie byłby tak dobry i nie zechciał opowiedzieć zebranemu tu towarzystwu swego życia w krótkim zarysie, zapytał sędzia rozlewając do kieliszków neuchatela. Skoro już postanowiono odbyć sąd nad miłym gościem i grzesznikiem i, jeśli się uda, zamknąć go na długie lata, to byłoby rzeczą najwłaściwszą usłyszeć od niego coś bardziej szczegółowego, prywatnego, intymnego, jakiejś historyjki o kobietach, jeśli można - z pieprzykiem. - Opowiadać, opowiadać ! - domagali się chichocząc starsi panowie. Zaprosili raz do stołu jakiegoś alfonsa, który opowiadał najciekawsze i najbardziej pikantne rzeczy ze swojej dziedziny i udało mu się wykręcić czterema latami więzienia. - No, no - zaśmiał się również Traps - cóż o mnie można powiedzieć. Prowadzę zupełnie powszednie życie, moi panowie, pospolite życie, jak to zaraz wyznam. Pijemy ! - Pijemy ! Przedstawiciel generalny uniósł kieliszek, spojrzał głęboko w nieruchome, ptasie oczy czterech starców utkwione w nim tak, jakby był szczególnie smakowitym kąskiem, po czym brzęknęły trącane kieliszki. Na dworze słońce wreszcie zaszło, ucichł także piekielny skwir ptaków, krajobraz jednak rysował się jeszcze ostro - ogrody i czerwone dachy pośród drzew, lasy na wzgórzach, w oddali

góry i kilka lodowców - nastrój spokoju, wiejska cisza, uroczyste przeczucie szczęścia, błogosławieństwa bożego i kosmicznej harmonii. - Miałem twardą młodość - zaczął Traps, kiedy Simona zmieniła talerz i podała potężny dymiący półmisek. Champignons a la creme. - Ojciec mój był robotnikiem, proletariuszem, który padł ofiarą herezji Marksa i Engelsa, był to zgorzkniały, ponury człowiek, który nigdy nie zatroszczył się o swoje jedyne dziecko, matka była praczką, przekwitła wcześnie. Mogłem chodzić tylko do szkoły powszechnej, tylko do powszechniaka - wyznał ze łzami w oczach, rozgoryczony i wzruszony zarazem swoją surową przeszłością, podczas gdy panowie powściągliwie trącali się kieliszkami marechaux. - Ciekawe - powiedział prokurator - ciekawe. Tylko szkoła powszechna. Ale przy pomocy łokci szanowny pan jakoś się wybił. - No myślę - chełpił się Traps, rozgrzany przez marechaux, zachęcony towarzyską atmosferą, światem bożym odświętnie rozpościerającym się za oknami. - No myślę. Jeszcze przed dziesięcioma laty byłem tylko domokrążcą i z małą walizką wędrowałem od domu do domu. Ciężka praca, włóczęga, noclegi po stogach, w podejrzanych zajazdach. W mojej branży zaczynałem od dołu, od samego dołu. A teraz, moi panowie, gdybyście mogli zobaczyć moje konto bankowe ! Nie chcę się chwalić, ale czy ktoś z was ma studebakera ? - Niechże pan będzie ostrożny - wyszeptał zakłopotany obrońca. - Jak do tego doszło ? - spytał zaciekawiony prokurator. Obrońca upomniał Trapsa - powinien pilnować się i nie mówić za wiele. Traps oznajmił, że przejął wyłączne przedstawicielstwo hefajstonu na kontynent, i triumfalnie rozejrzał się dokoła. - Tylko Hiszpania i Bałkany są w innych rękach. - Hefajstos był greckim bogiem - zarechotał mały sędzia nakładając na talerz pieczarki - naprawdę wielkim kowalem-artystą. Boginię miłości i jej zalotnika, boga wojny Aresa, złapał do tak subtelnie wykutej i niewidzialnej sieci, że inni bogowie nie mogli się dość nacieszyć tym połowem, co jednak oznacza hafajston, którego wyłączne przedstawicielstwo przejął szanowny pan Traps, to pozostaje dla sędziego zawoalowane i mgliste. - A jednak jest pan bliski prawdy, czcigodny gospodarzu i sędzio - roześmiał się Traps. - Sam pan mówi: zawoalowane, a właśnie ten nie znany mi bóg grecki o prawie identycznym z nazwą mego produktu imieniu utkał ową delikatną jak welon i niewidzialną sieć. Mamy dzisiaj już nylon, perlon, myrlon, istnieje również hefajston, król sztucznych tkanin, nie do zdarcia, przejrzysty, prawdziwe dobrodziejstwo dla reumatyków, stosowany zarówno w przemyśle, jak w modzie, w czasie wojny i w czasie pokoju. Znakomity materiał na spadochrony, a zarazem

najbardziej pikantna materia na nocne koszule dla najpiękniejszych pań, jak uczą moje własne badania. - Słuchajcie no, słuchajcie - zaskrzeczeli starcy - własne badania, a to dobre ! - Simona znów zmieniła talerze i podała pieczeń cielęcą. - Co za uczta ! - rozpromienił się przedstawiciel generalny. - Cieszy mnie - powiedział prokurator - że potrafi pan doceniać te rzeczy, i słusznie ! Prezentują nam tu najlepsze produkty, i to w zadowalających ilościach, menu jak sprzed wieku, kiedy ludzie mieli jeszcze odwagę jeść. Chwała Simonie ! Chwała naszemu gospodarzowi ! Sam przecież robi zakupy, stary karzeł i wyjadacz, a co do win, to już Pilet, jako karczmarz, zabiega o nie w okolicznych wioskach. I jemu też chwała ! Lecz jakże przedstawia się pańska sprawa, mój zuchu ? Badajmy dalej pański przypadek. Teraz znamy już pańskie życie - była to prawdziwa przyjemność wejrzeć w nie na chwilę, na pańską działalność uzyskaliśmy już jasny pogląd. Tylko jeden nieważny punkt nie został jeszcze wyjaśniony: jak doszedł pan w swym zawodzie do tak lukratywnego stanowiska ? Samym wysiłkiem, tylko żelazną energią ? - Uwaga - syknął obrońca. - Teraz będzie niebezpiecznie. - To nie było takie łatwe - odpowiedział Traps przypatrując się pożądliwie, jak sędzia przystępuje do krajania pieczeni - musiałem najpierw pokonać Gygaxa, a to była ciężka robota. - Ach, pana Gygaxa, a któż to znowu ? - Mój dawny szef. - Trzeba było go się pozbyć, chciał pan powiedzieć ? - Trzeba go było usunąć, aby użyć szorstkiego języka mojej branży - odpowiedział Traps nabierając sosu. - Panowie wybaczą moją szczerość. W interesach idzie się na całego, ząb za ząb, a kto chce być dżentelmenem, to trudno, taki ginie. Ja zarabiam pieniędzy jak lodu, ale haruję jak dziki osioł, co dzień robię sześćset kilometrów moim studebakerem. Tak bardzo fair znów nie postępowałem, jak się rzekło, kiedy trzeba było staremu Gygaxowi przyłożyć nóż do gardła i pchnąć, ale musiałem iść w górę, co tu gadać, ostatecznie interes jest tylko interesem. Prokurator spojrzał ciekawie znad cielęcej pieczeni. - Usunąć, przyłożyć nóż do gardła, popchnąć, to są przecież dość złośliwe wyrażenia, drogi panie Traps. Przedstawiciel generalny zaśmiał się. - Należy je oczywiście rozumieć w sensie przenośnym - A jak się ma pan Gygax, szanowny panie ? - Umarł w zeszłym roku. - Czy pan oszalał - zasyczał wzburzony obrońca. - Pan chyba do cna zwariował.

- W zeszłym roku - ubolewał prokurator. - To przykre. A ileż miał lat ? - Pięćdziesiąt dwa. - W sile wieku. A na co umarł ? - Na jakąś tam chorobę. - Kiedy pan otrzymał jego stanowisko ? - Trochę wcześniej. - Świetnie, to mi na razie wystarczy - powiedział prokurator. - Mamy szczęście. Wygrzebaliśmy trupa, a to ostatecznie najważniejsze. Wszyscy się roześmiali. Nawet Pilet, łysy jak pała, który z nabożeństwem zajadał, pedantycznie, nieomylnie pochłaniając niezmierzone ilości, podniósł wzrok znad talerza. - Dobrze - powiedział i skubnął czarnego wąsa. Po czym zamilkł i jadł dalej. Prokurator uroczyście podniósł kieliszek. - Moi panowie - oświadczył - na cześć tego odkrycia musimy skosztować pichon-longueville z 1933 r. Dobre bordeaux do dobrej zabawy. Znów trącili się kieliszkami, przepijając do siebie. - Niech to pioruny, panowie - zdumiał się przedstawiciel generalny, jednym łykiem wychylając pichon i wyciągając kieliszek ku sędziemu - Wspaniały trunek ! Zapadł zmierzch i nie można już było prawie rozpoznać twarzy zgromadzonych. Za oknami czuło się obecność pierwszych gwiazd, gdy gospodyni zapaliła trzy wielkie, ciężkie świeczniki, które rzuciły na ściany cienie siedzących wokół okrągłego stołu niczym kielich jakiegoś fantastycznego kwiatu. Ufny, swojski nastrój, atmosfera powszechnej życzliwości, rozluźnienie form towarzyskich, obyczajów. - Jak w bajce - zdumiał się Traps. Obrońca starł serwetą pot z czoła. - Sam pan jest bajką, drogi panie Traps - powiedział. Nie zdarzyło mi się jeszcze spotkać oskarżonego, który z większym spokojem zdobyłby się na tak nierozważne wynurzenia. Traps zaśmiał się. - Niech pan się nie obawia, drogi sąsiedzie. Kiedy przesłuchanie się już zacznie, nie stracę głowy. W pokoju śmiertelna cisza jak przed chwilą. Nie usłyszysz najcichszego mlaskania, najlżejszego chrząknięcia - Nieszczęśniku - jęknął obrońca. - Cóż pan przez to rozumie: “Kiedy przesłuchanie się już zacznie” ?

- Czyżby - rzekł przedstawiciel generalny zgarniając na talerz sałatę - już coś się zaczęło ? Starcy uśmiechnęli się, spojrzeli po sobie porozumiewawczo, przebiegle, zachichotali radośnie. Milczący, opanowany łysek parsknął: - On nie zauważył, on nie zauważył ! Traps spojrzał nieufnie, był zaskoczony, ta szelmowska wesołość wydała mu się niesamowita, wrażenie, które wprawdzie szybko ustąpiło, tak że sam nawet zaczął się śmiać. - Panowie wybaczą mi - powiedział - wyobrażałem sobie tę zabawę uroczyściej, godniej, z zachowaniem formalności, z posmakiem sali sądowej. - Kochany panie Traps - wyjaśnił mu sędzia. - Wiele bym dał, żeby raz jeszcze ujrzeć pańską zdumioną twarz. Nasz sposób sprawowania sądu wydaje się panu obcy i za bardzo pochopny, jak widzę, lecz, wielce szanowny panie, my czterej przy tym stole jesteśmy na emeryturze i wyzwoliliśmy się od niepotrzebnego zalewu formułek, protokołów, papierków i ustaw i od całego tego kramu, który ciąży na naszych sądach. My sądzimy nie wdając się w szmatławe kodeksy i paragrafy. - To śmiałe - odpowiedział Traps trochę bełkotliwie. - To śmiałe, panowie, to mi imponuje. Nie wdając się w paragrafy, to jest śmiała idea. Obrońca podniósł się ceremonialnie. Idzie zaczerpnąć powietrza, oznajmił, nim podadzą kurczaka i następne dania, mały zdrowotny spacerek i papieros są na czasie, zaprasza więc pana Trapsa, aby mu towarzyszył. Z werandy wkroczyli prosto w noc, która wreszcie zapadła, gorąca i majestatyczna. Z okien jadalni spływały na trawniki wstęgi światła, sięgając aż po grządki z różami. Niebo pełne gwiazd, bez księżyca, ciemnym masywem rysowały się drzewa, ledwie się można było domyślić ścieżek. Ociężali od wina, coraz to zataczali się i tracili równowagę, kosztowało ich wiele wysiłku, aby iść normalnie i prosto, palili papierosy paisiennes - czerwone punkciki w ciemności. - Mój Boże - Traps zaczerpnął powietrza - cóż to była za zabawa tam - wskazał ku oświetlonym oknom, w których właśnie ukazała się masywna sylwetka gospodyni. - Przyjemnie się zaczyna, całkiem przyjemnie. - Drogi przyjacielu - powiedział obrońca zataczając się i wspierając na Trapsie. - Nim zawrócimy i zaatakujemy naszego kurczaka, niech mi wolno będzie zwrócić się do pana z jedną uwagą na serio, którą powinien pan sobie wziąć do serca. Darzę pana sympatią, mój drogi, życzę panu jak najlepiej, chcę mówić do pana jak ojciec: jesteśmy na najlepszej drodze, aby z kretesem przegrać nasz proces !

- A to pech - odpowiedział przedstawiciel generalny, ostrożnie prowadząc obrońcę alejką wokół wielkiego, ciemnego i kulistego masywu zarośli. Dalej była sadzawka, wyczuli, że stoi tu kamienna ława, usiedli. Gwiazdy odbijały się w wodzie, chłód wzrastał. Od strony wsi tony harmonijki i śpiew, zadął też uroczyście alpejski róg - Związek Hodowców Drobiu świętował. - Musi się pan wziąć w kupę- napomniał obrońca. - Ważne pozycje zostały opanowane przez wroga, zmarły Gygax, który całkiem niepotrzebnie wypłynął przez pańską niepowściągliwą paplaninę, poważnie panu zagraża, to wszystko obciąża, niedoświadczony obrońca musiałby skapitulować, lecz wytrwałością - wykorzystując wszystkie szansa, przede wszystkim zaś licząc na pańską jak największą ostrożność i dyscyplinę - mogę jeszcze to, co istotne, uratować. Traps roześmiał się. - To byłaby wcale komiczna zabawa towarzyska - stwierdził - trzeba by ja wprowadzić również na następnym posiedzeniu “Schlarafii”. - Prawda ? - ucieszył się obrońca. - Człowiek odżywa. Ja zaraz skapcaniałem, drogi przyjacielu, jak tylko porzuciłem pracę i nagle, bez zajęcia, bez mojego dawnego zawodu miałem zażywać starości w tej wiosce. Bo cóż tu się dzieje ? Nic, tyle że nic czuje się fenu, to wszystko. Zdrowy klimat ? Dobre sobie - bez pracy umysłowej ! Prokurator dogorywał, przypuszczano, że nasz gospodarz ma raka żołądka. Pilet cierpiał na cukrzycę, mnie dokuczało nadciśnienie. Oto rezultat. Pieskie życie. Często siadywaliśmy smutni, gwarzyli sobie tęsknie o naszych dawnych zawodach i sukcesach, to była nasza jedyna skromna rozrywka. I oto prokurator wpadł na pomysł, aby wprowadzić tę zabawę, sędzia oddał do dyspozycji dom, a ja mój kapitał. - No cóż, jestem kawalerem, a jako wieloletni adwokat górnych dziesięciu tysięcy mogłem sobie odłożyć ładną sumkę. Mój drogi, wprost nie chce się wierzyć, jak wspaniale potrafi się odwzajemnić swemu obrońcy uniewinniony korsarz wielkiej finansjery - graniczy to już z rozrzutnością. Zabawa ta stała się dla nas ożywczym źródłem, hormony, żołądki, soki żołądkowe znów zaczęły dobrze funkcjonować, zniknęła nuda, znów pojawiły się energia, młodzieńczość, prężność, apetyt: niech pan tylko popatrzy i nie zważając na swój brzuch wykonał parę ćwiczeń gimnastycznych, jeśli Traps dobrze dojrzał w ciemności. - Bawimy się z gośćmi sędziego, którzy odtwarzają naszych oskarżonych - ciągnął obrońca siadając - czasem z domokrążcami, a przed dwoma miesiącami musieliśmy nawet skazać pewnego niemieckiego generała na dwadzieścia lat więzienia. Przejeżdżał tędy z małżonką, tylko moja sztuka uratowała go od szubienicy. - Wspaniale - powiedział Traps - ta produkcja skazańców ! Lecz ta szubienica to już nieprawdopodobne, z tym już troszeczkę pan przesadza, szanowny panie mecenasie, kara śmierci została przecież zniesiona.

- W prawodawstwie państwowym - stwierdził skwapliwie obrońca - lecz my tutaj mamy do czynienia z prawodawstwem prywatnym i znóweśmy ją wprowadzili. Właśnie możliwość skazania na karę śmierci sprawia, że nasza gra tak jest emocjonująca i osobliwa. - I kata też pewnie macie, co ? - zaśmiał się Traps. - Oczywiście - potwierdził z dumą obrońca. - Mamy i kata. Pilet. - Pilet ? - Zdziwił się pan, co ? Traps przełknął parę razy ślinę. - Przecież on ma gospodę i dostarcza wina, które pijemy. - Zawsze był oberżystą - uśmiechnął się dobrodusznie obrońca. - Swoje państwowe zajęcie uprawiał tylko jako amator. Niemal honorowo. Był jednym z najwybitniejszych fachowców w sąsiednim kraju; wprawdzie już od dwudziestu lat na emeryturze, lecz wciąż jeszcze biegły w swojej sztuce. Ulicą przejechał samochód i w świetle reflektorów zajaśniał dym papierosów. Przez mgnienie oka Traps ujrzał również obrońcę, nieforemną postać w niechlujnym surducie, tłustą, zadowoloną, dobroduszną twarz. Zadrżał. Zimny poty wystąpił mu na czoło. - Pilet. Obrońca zdumiał się. - Cóż to się panu stało, drogi Traps ? Czują, że pan drży. Może zrobiło się panu niedobrze ? - Sam nie wiem - wyszeptał przedstawiciel generalny i ciężko westchnął. - Sam nie wiem. Ujrzał przed sobą łyska, który przy stole zachowywał się dość głupkowato, trzeba było dużego opanowania, żeby jeść w towarzystwie kogoś takiego, ale czyż można go winić, że miał biedaczysko taki zawód. Łagodna noc letnia, jeszcze bardziej łagodne wino nastroiły Trapsa humanitarnie, tolerancyjnie, pozbawiły go uprzedzeń, był ostatecznie człowiekiem, który wiele widział i znał świat, nie był tchórzem ani filistrem, był nie byle jakim fachowcem tekstylnym, tak, teraz nawet wydało się Trapsowi, że wieczór, bez kata byłby mniej wesoły i zabawny, cieszył się już, że niebawem będzie mógł w “Schlarafii” popisać się tą przygodą, kata też pewnie jakoś by się sprowadziło przy pomocy niewielkiego wynagrodzenia i zwrotu kosztów, i wreszcie wyzwolony od obaw wybuchnął śmiechem: “Ależ wpadłem! A już miałem stracha ! Zabawa staje się coraz weselsza !” - Zaufaniem płaci się za zaufanie - powiedział obrońca, kiedy się już podnieśli i wspierając się wzajemnie, oślepieni światłem bijącym z okien ostrożnie postępowali ku domowi. - Jak pan zabił Gygaxa ? - Ja miałbym zabić Gygaxa ?

- No, jeżeli nie żyje ! - Ale to nie ja go zabiłem ! Obrońca zatrzymał się. - Mój drogi , młody przyjacielu - odpowiedział współczująca. - Rozumiem pańskie skrupuły. Ze wszystkich zbrodni najbardziej przykro jest przyznać się do morderstwa. Oskarżony wstydzi się, nie chce uznać swego czynu, zapomina, usuwa go z pamięci, w ogóle wiele ma zastrzeżeń wobec przeszłości, obciąża siebie przesadnymi wyrzutami i nikomu nie ufa, nawet swemu przyjacielowi i opiekunowi, obrońcy, co właśnie jest najbardziej niedorzeczne, bo dobry obrońca kocha mord i cieszy się, kiedy mu się jakiś mord przedstawi. Do rzeczy więc, drogi panie Traps. Ja czuję się dobrze wtedy, kiedy mam przed sobą jakieś rzeczywiste zadanie, jak alpinista, który stoi u stóp niepokonanego czterotysięcznika, że się tak wyrażę, jako doświadczony turysta - wtedy mózg zaczyna myśleć, wszystkie tryby poruszają się sprawnie, aż miło. Pańska nieufność jest więc wielkim, tak, chciałoby się rzec, zasadniczym błędem, jaki pan popełnia. Dlatego niech pan się wreszcie przyzna, mój stary ! Przedstawiciel generalny zaklinał się jednak, że nie ma nic do wyznania Obrońca zawahał się. W ostrym świetle padającym z okna, od którego dobiegał coraz bardziej swawolny brzęk kieliszków i śmiechy, patrzył na Trapsa wytrzeszczonymi oczami. - Chłopcze mój, chłopcze - mruczał z dezaprobatą - a cóż to znowu ma znaczyć ? Wciąż jeszcze nie chce pan porzucić swojej fałszywej taktyki i dalej chce pan grać niewinnego ? Czy wciąż pan jeszcze nic nie rozumie ? Trzeba się przyznać, czy się chce, czy nie, a zawsze znajdzie się coś, do czego należałoby się przyznać, przecież powinno to panu już wreszcie zaświtać w głowie ! A więc śmiało, mój drogi, bez ceregieli i ociągania się, niech pan wali, co panu leży na wątrobie. Jak zabił pan Gygaxa ? W afekcie, prawda ? Wtedy musielibyśmy przygotować się do oskarżenia o zabójstwo. Mogę się założyć, że prokurator zdąża w tym kierunku. Przeczucie mi to mówi. Znam ja tego gagatka ! Traps potrząsnął głową. - Drogi panie obrońco - powiedział - Szczególny urok naszej gry polega na tym, jeśli wolno mi jako początkującemu wyrazić swoje bardzo niekompetentne zdanie, że biorący w niej udział czuje się nagle nieswojo i przenika go dreszcz strachu. Zabawa grozi przerodzeniem się w rzeczywistość. Człowiek zadaje sobie nieraz pytanie, czy jest właściwie przestępcą, czy nie, czy rzeczywiście zabił starego Gygaxa, czy go nie zabił. Kiedy słuchałem pana, o mało nie zakręciło mi się w głowie. I dlatego zaufaniem odwzajemniam zaufanie. Nie ponoszę winy za śmierć starego gangstera. Naprawdę.

Przy tych słowach wkroczyli znów do jadalni, gdzie już podawano kurczaka, a w kieliszkach iskrzył się chateau pavie 1921. Traps, ożywiony, zwrócił się do poważnego, milczącego łyska, uścisnął mu rękę. Od obrońcy dowiedział się, jaki był dawny zawód łyska, i chciałby podkreślić, że nie może być nic bardziej miłego niż ujrzeć przy stole tak dzielnego człowieka, zapewnia go, że nie ma w tej mierze przesądów, wręcz przeciwnie. Pilet, gładząc przyczernionego wąsa, bełkotał rumieniąc się, trochę zażenowany i w jakimś okropnym dialekcie: - Jestem rad, jestem rad, będę się starał. Po tej wzruszającej scenie bratania się kurczak smakował wyśmienicie. Był przyrządzony według sekretnego przepisu Simony, jak oznajmił sędzia. Mlaskano, jedzono rękoma, wychwalając ten arcyprzysmak, pito, trącano się kieliszkami za zdrowie każdego, zlizywano sos z palców, wszyscy czuli się znakomicie i w atmosferze przytulnej swojskości proces znów ruszył z miejsca: prokurator z serwetą zawiązaną wokół szyi, podnosząc kąsek ku układającym się w dziób, mlaskającym ustom, wciąż żywił nadzieję, że jako przystawkę do drobiu otrzyma jeszcze przyznanie się do winy. - Oczywiście, kochany i wielce szanowny oskarżony - wypytywał Trapsa - otruł pan Gygaxa ? - Nie - zaśmiał się Traps. - Nic podobnego. - Powiedzmy więc: zastrzelił ? - Też nie. - Zaaranżował tajemniczy wypadek samochodowy ? Wszyscy się roześmieli, a obrońca zasyczał: - Uwaga ! To pułapka ! - Pech, panie prokuratorze, wyraźny pech - zawołał ze swadą Traps. - Gygax umarł na zawał serca, i nie był to pierwszy zawał, jaki mu się przytrafił, już przed laty chwyciło go, musiał uważać na siebie, chociaż wobec innych udawał zdrowego, przy lada wzruszeniu można się było obawiać, że to się powtórzy, wiem dobrze. - Ach, i od kogóż to ? - Od jego żony, panie prokuratorze. - Od jego żony ? - Uwaga na miłość boską - wyszeptał obrońca. Chateau pavie z 1921 przerósł oczekiwania. Traps wychylał już czwarty kieliszek i Simona postawiła obok niego dodatkową flaszkę. Ponieważ prokurator się dziwi - tu przedstawiciel generalny przepił do starszych panów - nie chcę, aby wysoki sąd myślał, że on coś ukrywa, chce

powiedzieć prawdę i przy prawdzie obstawać, choćby nawet obrońca miał dalej ostrzegawczo posykiwać swoje ostrzeżenia. Z panią Gygax mianowicie istotnie coś go łączyło, no tak, stary gangster często bywał w podróży, zaniedbując najokropniej swoją dobrze zbudowaną i powabną żonkę, od czasu do czasu grał więc rolę pocieszyciela na kanapie w pokoju Gygaxa, a później niekiedy i w łożu małżeńskim, jak to się zdarza i jak to bywa na tym świecie. Na te słowa Trapsa starsi panowie zmartwieli, następnie zaś zapiszczeli naraz głośno z satysfakcji i łysek, zwykle milczący, zawołał podrzucając biały goździk: - Przyznaje się, przyznaje się. Tylko obrońca, zrozpaczony, złapał się za głowę. - Co za głupota - zawołał. Jego klient zwariował i nie można brać na serio jego opowiadania. Traps zaprotestował z oburzeniem wśród nowych oklasków zgromadzonych. Od tego zaczęła się dłuższa wymiana zdań między obrońca i prokuratorem, gwałtowne zmaganie się, komiczne i poważne zarazem, którego treści Traps nie rozumiał... Chodziło o słowo dolus, przedstawiciel generalny nie wiedział, co by też mogło oznaczać. Dyskusja stawała się coraz bardziej gwałtowna, prowadzona coraz głośniej, coraz bardziej niezrozumiale, wtrącił się sędzia, uniósł się nawet. Traps z początku usiłował przysłuchiwać się, aby zgadnąć, o czym była mowa, odetchnął jednak, kiedy gospodyni podała sery - camambert, brie, ementaler, gruyere, tete de moine, vacherin, limburger, gorgonzola i pogodziwszy się z tym, że dolus znaczy dolus, przepił do łyska, jedynego, który milczał i też zdawał się nic nie rozumieć, kiedy naraz, niespodziewanie prokurator znów zwrócił się do niego. - Panie Traps - zapytał ze zjeżoną lwią grzywą i purpurową twarzą, trzymając monokl w lewej ręce. - Czy wciąż jeszcze jest pan zaprzyjaźniony z panią Gygax ? Wszyscy wpatrzyli się w Trapsa, który wsunął do ust kawałek bułka z camambertem i żuł smakowicie. Następnie wychylił jeszcze jeden łyk chateau pavie. Gdzieś tykał zegar, a od wsi dolatywały wciąż dalekie tony organków i męski śpiew: Był sobie domek “Pod Szwajcarską Szpadą” Odkąd umarł Gygax, wyjaśnił Traps, nie odwiedzał już kobietki. Ostatecznie nie chciałby psuć dobrej sławy dzielnej wdowy. To oświadczenie obudziło ku jego zdumieniu upiorną, niepojętą wesołość, wzrosła jeszcze ogólna swawola, prokurator zawołał: Dolo malo, dolo malo, wykrzykiwał greckie i łacińskie wiersze, cytował Schillera i Goethego, podczas gdy mały sędzia zdmuchiwał świece, aż do ostatniej, której użył do tego, aby głośno sapiąc i pobekując, z pomocą dłoni poruszanych za jej płomieniem, rzucać na ścianę najfantastyczniejsze cienie, kozły, nietoperze, leśne duszki, przy czym Pilet tak bębnił w stół, że kieliszki, talerze, półmiski podskakiwały: “Zanosi się na wyrok

śmierci, zanosi się na wyrok śmierci !” Tylko obrońca nie brał udziału w ogólnej radości, podsunął Trapsowi półmisek namawiając, żeby jadł, muszą się pocieszyć serem, nie pozostało im już nic innego. Wniesiono chateau margaux. Spokój znów wrócił. Wszyscy wpatrywali się w sędziego, który przystąpił ostrożnie i ceremonialnie do odkorkowywania omszałej butelki (rocznik 1914) przy pomocy osobliwego, zabytkowego korkociągu, którym można było wyciągnąć korek z leżącej butelki, nie wyjmując jej z koszyczka, czynność, której wszyscy przyglądali się w napięciu, wstrzymując oddech, trzeba było przecież zachować korek możliwie nie uszkodzony, był to bowiem jedyny dowód, że flaszka rzeczywiście pochodziła z roku 1914, cztery dziesiątki lat zniszczyły już etykietkę. Korek wysunął się tylko częściowo, resztę trzeba było starannie usuwać, można było jednak odczytać jeszcze na nim datę, podawano go sobie wzajemnie, wąchano, podziwiano i w końcu uroczyście wręczono przedstawicielowi generalnemu, na pamiątkę czarującego wieczoru, jak wyraził się sędzia. Teraz sędzia skosztował wina, mlasnął, napełnił kieliszki, po czym inni zaczęli wąchać, popijać, wybuchali okrzykami zachwytu, wychwalali tak świetnego gospodarza. Podawano sobie ser i sędzia wezwał prokuratora, aby wygłosić swoją “mówkę oskarżycielską”. Prokurator zażądał naprzód nowych świec, rzecz powinna się odbyć uroczyście, z należnym nabożeństwem, potrzebna jest koncentracja, wewnętrzne skupienie. Simona przyniosła, czego żądał. Wszyscy byli zaciekawieni, przedstawicielowi generalnemu te przygotowania wydały się trochę niesamowite, przebiegł go dreszcz, lecz zarazem jego przygoda wydała mu się cudowna i za nic na świecie nie zrezygnowałby z niej. Jedynie jego obrońca zdawał się być niezupełnie zadowolony. - Zgoda, Traps - powiedział - wysłuchajmy mowy oskarżycielskiej. Zdziwisz się pan, kiedy zobaczysz jakiegoś sobie piwa nawarzył przez nieopatrzne odpowiedzi i błędną taktykę. O ile przedtem było źle, to teraz jest już beznadziejnie. Ale odwagi, już ja panu pomogę wydostać się z tarapatów, niech pan tylko nie traci głowy, będzie to kosztowało pana trochę nerwów, aby wyjść cało. Istotnie przyszła już pora na przemówienie oskarżyciela. Ogólne pochrząkiwanie, pokasływanie, jeszcze raz się trącono i prokurator rozpoczął swoją mowę wśród chichotów i uśmieszków. - Najzabawniejsze w tym naszym kawalerskim wieczorku, najbardziej udane jest chyba to - powiedział podnosząc kieliszek, nie wstając jednak z krzesła - żeśmy natrafili na trop mordu z takim wyrafinowaniem uknutego, że wymknął się oczywiście państwowemu wymiarowi sprawiedliwości. Traps, zaskoczony, nagle wybuchnął gniewem.

- Ja miałbym popełnić mord ? - protestował. - No, moi panowie, wydaje mi się, ze poszliście za daleko, już obrońca wystąpił z tą głupią historią - ale opamiętał się natychmiast i zaczął się śmiać nieopanowanie, ledwie mógł się uspokoić. Cudowny kawał, teraz już rozumie, chcą wmówić w niego zbrodnię. Można pęknąć ze śmiechu, naprawdę można pęknąć ze śmiechu. Prokurator spojrzał z godnością na Trapsa, przetarł monokl, znów go założył. - Oskarżony - powiedział - powątpiewa o swojej winie. To rzecz ludzka. Któż z nas zna siebie, któż z nas wie o własnych zbrodniach i skrywanych nieprawościach ? Jedno wszakże powinno być już teraz podkreślone, nim namiętności naszej gry na nowo wybuchną: jeśli Traps jest mordercą - jak ja twierdzę, jak wewnętrznie jestem przeświadczony - wówczas czeka nas szczególnie uroczysta chwila. I słusznie. Odkrycie mordu to radosne zdarzenie, przyspiesza ono rytm naszych serc, stawia nas wobec nowych zadań, decyzji, obowiązków - toteż chciałbym przede wszystkim pogratulować naszemu drogiemu domniemanemu sprawcy, nie jest bowiem rzeczą możliwą odkryć mord bez pomocy sprawcy, przywrócić rządy sprawiedliwości. A zatem za najlepsze zdrowie naszego przyjaciela, naszego skromnego Alfredo Trapsa, którego życzliwy los zesłał między nas. Wybuchła radosna wrzawa, biesiadnicy powstawali, pili za zdrowie przedstawiciela generalnego, on dziękował ze łzami w oczach i zapewniał, że jest to najpiękniejszy wieczór jego życia. Prokurator, teraz również ze łzami: - Jego najpiękniejszy wieczór, oznajmia nasz szanowny gość, co za słowo, co za wstrząsające słowo. Wspomnijmy tylko czasy, kiedy w służbie państwa uprawiało się ponure rzemiosło. Nie jako przyjaciel, stawał wówczas przed nami oskarżony, lecz jako wróg; tego, którego powinniśmy przycisnąć do piersi, odpychaliśmy od siebie. Niech cię więc przygarnę do piersi ! Z tymi słowami zerwał się, przyciągnął Trapsa i objął go gwałtownie. - Prokuratorze, drogi, drogi przyjacielu - bełkotał przedstawiciel generalny. - Oskarżony, kochany Traps - szlochał prokurator. - Bądźmy na ty. Nazywam się Kurt. Twoje zdrowie, Alfredo ! - Twoje zdrowie, Kurt ! Całowali się, tulili do serca, głaskali, przepijali do siebie, rosło wzruszenie, skupiony nastrój rozkwitającej przyjaźni. - Jakże wszystko się odmieniło - promieniał prokurator. - Goniliśmy kiedyś od sprawy do sprawy, od zbrodni do zbrodni, od wyroku do wyroku; teraz spokojnie uzasadniamy, wysuwamy kontrargumenty, referujemy, dysputujemy, mówimy i zgłaszamy sprzeciw, dobrodusznie, wesoło, bez pośpiechu; uczymy się szanować oskarżonego, kochać go, cieszymy się jego sympatią,

bratamy się wzajemnie. Z chwilą gdy to nastąpiło, wszystko toczy się dalej łatwo, zbrodnia traci wagę, wyrok nie jest już bolesny. Niech mi będzie zatem wolno w obliczu dokonanego mordu wypowiedzieć słowa uznania. (Traps, znów w świetnym humorze, wtrąca w tym miejscu: “Dowód, drogi Kurt, dowód !”) - Słowa jak najbardziej zasłużone, bo chodzi o doskonały, piękny mord. Oczywiście drogi sprawca mógłby widzieć w tym burszowski cynizm, nic nie jest mi jednak bardziej obce. “Pięknym” można nazwać jego czyn w dwojakim rozumieniu, w sensie filozoficznym i techniczno -mistrzowskim. Nasze zgromadzenie mianowicie, zacny przyjacielu Alfredo, porzuciło przesąd, aby w zbrodni widzieć coś przeciwnego pięknu, straszliwego, w sprawiedliwości natomiast coś pięknego, aczkolwiek może groźniej pięknego; nie, my nawet w zbrodni odkrywamy piękno jako warunek nieodzowny, który dopiero umożliwia wymiar sprawiedliwości. Oto aspekt filozoficzny. Oceńmy teraz techniczne piękno czynu. Ocena. Sądzę, że znalazłem właściwe słowo, moja mowa oskarżycielska nie chce przecież być mową terrorystyczną, która mogłaby naszego przyjaciela zażenować, wprawić w zakłopotanie, lecz oceną, która mu przedstawi zbrodnię, pozwoli jej rozkwitnąć, uświadomi mu ją. Tylko na czystym cokole poznania można wznieść monolitowy pomnik sprawiedliwości. - Prokurator, który liczył już sobie osiemdziesiąt sześć lat, zrobił pauzę. Mimo podeszłego wieku przemawiał donośnym, skrzypiącym głosem i z wielkim ożywieniem, wiele przy tym jadł i popijał. Teraz ścierał pot z czoła zawiązaną dokoła szyi poplamioną serwetą, wycierał nią pofałdowany kark. Traps był wzruszony. Siedział bezwładnie w fotelu, ociężały od jedzenia. Był syty, lecz nie chciał dopuścić, aby zaćmiło go czterech staruchów, chociaż przyznawał w głębi duszy, że z trudem może dotrzymać kroku potężnym apetytom i pragnieniu starców. Był tęgim żarłokiem, lecz nie zdarzyło mu się jeszcze spotkać takiej żywotności i takiego obżarstwa. Zdumiony, wpatrywał się w stół, pochlebiała mu serdeczność, z jaką traktował go prokurator, słyszał, jak na wieży kościelnej bije uroczyście dwunasta i z daleka dolatuje nocny chór hodowców drobiu: “Życie nasze niby podróż...” - Jak w bajce - dziwił się wciąż przedstawiciel generalny. - Jak w bajce. - A potem: - Ja miałbym popełnić mord, właśnie ja, ciekawi mnie tylko w jaki sposób ? Tymczasem sędzia odkorkował następną butelkę chateau margaux 1914 i prokurator, już znów rześki, zaczął od nowa. - Jak to się stało - mówił - jak odkryłem, że naszemu drogiemu przyjacielowi można by zaszczytnie przypisać mord, i to nie zwyczajny sobie mord, ale mord mistrzowski, dokonany bez przelewu krwi, bez takich środków jak trucizna, pistolety i tym podobne ? Odchrząknął, Traps znieruchomiał z vacherinem w ustach, zapatrzony w prokuratora. Jako fachowiec musi przede wszystkim wyjść z założenia, ciągnął prokurator dalej, że zbrodnia może ukrywać się za każdym zdarzeniem, w każdej osobie. Pierwsze domniemanie, że w

osobie pana Trapsa natrafiono na kogoś uprzywilejowanego przez los i obdarzonego łaską zbrodni, zawdzięcza tej okoliczności, że przedstawicie generalny przed rokiem używał był starego citroena, obecnie zaś chlubi się studebakerem. - Wiem oczywiście - mówił dalej - że żyjemy w okresie wielkiej koniunktury, i dlatego domniemanie było zrazu bardzo niejasne, zbliżone raczej do intuicji, że mamy tu przed sobą przeżycie radosne, a mianowicie odkrycie mordu. Że nasz drogi przyjaciel zajął stanowisko swojego szefa, że musiał szefa usunąć, że szef umarł, te fakty nie stanowiły jeszcze dowodu, były to dopiero impulsy, które tę intuicję wzmacniały , gruntowały. Podejrzenie, podbudowane logicznie, zjawiło się dopiero wtedy, kiedyśmy się dowiedzieli, na co umarł ten mityczny szef - na zawał serce. Tego należało się chwycić, kombinować, wytężać swoją dociekliwość i węch, dyskretnie działać, zastawiać wnyki na prawdę, w powszedniości rozpoznać coś osobliwego, w wyraźnym dojrzeć coś niewyraźnego, jakieś zarysy we mgle; wierzyć w mord właśnie dlatego, że wydaje się absurdalny - zakładać, że jest możliwy. Rzućmy okiem na materiał dowodowy. Naszkicujmy portret zmarłego. Niewiele o nim wiemy; to, co wiemy, czerpiemy ze słów naszego sympatycznego gościa. Pan Gygax był przedstawicielem generalnym sztucznej tkaniny hefajston, w której pożyteczne właściwości, wymienione przez naszego Alfredo, chętnie wierzymy. Był to człowiek, jak możemy dalej wnosić, idący na całego, wyzyskujący bezwzględnie swoich podwładnych, człowiek, który nie zawahał się robić interesów metodami, które były często więcej niż wątpliwie. - To prawda - zawołał zachwycony Traps - świetnie pan utrafił w tego łajdaka ! - Dalej zaś możemy wnioskować - ciągnął prokurator - że wobec innych chętnie udawał siłacza, osiłka, przedsiębiorczego człowieka interesu, co znaleźć się potrafi w każdej sytuacji i z niejednego pieca chleb jadał, i dlatego też Gygax ciężką chorobę serca najstaranniej ukrywał - również i tutaj cytujemy Alfredo - znosił tę chorobę, jak możemy się domyślać, z pewnego rodzaju krnąbrnym sprzeciwem, że się tak wyrażę, jak osobistą utratę prestiżu. - Cudownie - zdumiał się przedstawiciel generalny. - to są już prawie czary, założyłbym się, że Kurt znał zmarłego. - Niech lepiej milczy - syknął obrońca. - Do tego należy dodać - oświadczył prokurator - jeżeli chcemy obraz pana Gygaxa uzupełnić, że zmarły zaniedbywał swoją żonę, którą wyobrażamy sobie jako apetyczną i dobrze zbudowaną kobietkę - tak przynajmniej wyraził się w przybliżeniu nasz przyjaciel. Dla Gygaxa liczył się tylko sukces, interes, pozory, fasada i z pewnym prawdopodobieństwem możemy przypuszczać, że był on przeświadczony o wierności swojej żony i sądził, że jest zjawiskiem zbyt nadzwyczajnym i zbyt wyjątkowym okazem mężczyzny, ażeby nasunąć żonie choćby samą myśl o

zdradzie małżeńskiej, i dlatego też musiałoby to być dla niego wielkim ciosem, gdyby dowiedział się, że żona zdradziła go z naszym Casanovą z “Schlaraffii”. Wszyscy się roześmiali, a Traps z ukontentowania walił się po udach. - Taki był właśnie - powiedział rozpromieniony domniemaniem prokuratora. - To go dobiło, kiedy się dowiedział. - Pan po prostu zwariował - jęknął obrońca. Prokurator podniósł się i z wyrazem szczęścia na twarzy popatrzył na Trapsa, który nożem oskrobywał tete de moine. - Ach - spytał - jakżeż on się o tym dowiedział, stary grzesznik ? Czyżby wyznała mu to jego apetyczna żoneczka ? - Na to była za tchórzliwa, panie prokuratorze - odpowiedział Traps. - Okropnie bała się tego gangstera. - Czy Gygax sam to wykrył ? - Na to był za bardzo zarozumiały. - Więc może ty mu wyznałeś, mój drogi przyjacielu i Don Juanie ? Traps mimo woli poczerwieniał. - Ależ nie, Kurt - powiedział - Co ty też sobie myślisz. Jeden z nieskazitelnych przyjaciół z jego branży uświadomił starego łotra. - Jakże to ? - Chciał mi zaszkodzić. Zawsze był wrogo nastawiony do mnie. - Co za ludzie - zdumiał się prokurator. - Lecz jak dowiedział się ów dżentelmen o twoim stosunku ? - Opowiedziałem mu. - Opowiedziałeś ? - No tak, przy kieliszku. czego się wtedy nie opowiada - Zgoda - skinął głową prokurator. - Ale przecież powiedziałeś przed chwilą, że partner pana Gygaxa nastawiony był do ciebie wrogo. Czy nie można było mieć już z góry pewności, że stary łajdak o wszystkim się dowie ? Teraz energicznie wtrącił się obrońca, zerwał się nawet, zlany potem, który nasycał kołnierz jego surduta. - Chciałbym zwrócić uwagę Trapsa - oznajmił - że na pytanie to można nie odpowiadać. Traps był innego zdania.