Dale G. Leathers - Komunikacja niewerbalna.pdf

D a l e 6 . L e a t h e r s Komunikacja niewerbalna Z a s a d y i z a s t o s o w a n i a przekład M a g c / a f e n a T r z c i ń s k a redakcja n a u k o w a Zbrgniew Nęcki W Y D A W N I C T W O N A U K O W E P W N W A R S Z A W A 2 0 0 7

Spis treści Przedmowa H CZĘŚĆ I KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 15 Rozdziali. Natura komunikacji niewerbalnej 17 1.1. Funkcjonalne znaczenie komunikacji niewerbalnej 20 1.2. Perspektywa definicyjna: komunikacja werbalna i niewerbalna 25 1.2.1. Problemy terminologiczne 25 1.2.2. Systemy i podsystemy komunikacji niewerbalnej 27 1.2.3. Interakcja z systemami werbalnymi 31 1.2.4. Przetwarzanie międzypółkulowe 31 1.2.5. Wzajemne związki między komunikacją werbalną i niewerbalną 32 1.3. Funkcje sygnałów niewerbalnych 33 1.4. Komunikowanie niewerbalne w specyficznych kontekstach 37 1.5. Podsumowanie 39 Rozdział 2. Ekspresja twarzy 41 2.1. Twarz jako najważniejsze źródło informacji emocjonalnej 42 2.1.1. Perspektywa kategorialna 44 2.1.2. Perspektywa dymensjonalna 47 2.2. Twarz jako środek identyfikacji ludzi 51 2.3. Zwodnicza twarz: jak ją rozpoznawać i ochronić się 52 2.4. Pomiar wrażliwości na ekspresję mimiczną 54 2.5. Proces rozpoznawania 65 2.6. Rozwijanie wrażliwości na ekspresję twarzy: program szkoleniowy 66 2.7. Podsumowanie 68 Rozdział 3. Zachowania wzrokowe 70 3.1. Mowa oczu 72 3.1.1. Jawne zachowania wzrokowe 72 3.1.2. Pomiar zachowań wzrokowych 73 3.2. Funkcje zachowań wzrokowych 73 3.2.1. Funkcja uwagi 74 3.2.2. Funkcja przekonywania 76 3.2.3. Funkcja intymności 77 3.2.4. Funkcja regulacyjna 78 3.2.5. Funkcja afektywna 79 3.2.6. Funkcja władzy 80 3.2.7. Funkcja kierowania wrażeniem 82

3.3. Wykorzystanie komunikacyjnego potencjału zachowań wzrokowych 82 3.4. Podsumowanie 85 Rozdział 4. Komunikacja ciałem 86 4.1. Natura sygnałów ciała 90 4.1.1. Klasyfikacja sygnałów ciała 90 4.1.2. Wymiary znaczenia 98 4.2. Gesty a postawy 99 4.3. Podstawowe funkcje komunikacyjne sygnałów ciała 102 4.4. Funkcjonalne i dysfunkcjonalne wykorzystanie sygnałów cielesnych 104 4.4.1. Niewerbalne wskaźniki sympatii i antypatii 105 4.4.2. Niewerbalne wskaźniki asertywności i nieasertywności 107 4.4.3. Niewerbalne wskaźniki siły i słabości 107 4.5. Podsumowanie 109 Rozdział 5. Komunikacja proksemiczna 111 5.1. Bezpośrednie otoczenie 113 5.1.1. Przestrzeń 114 5.1.2. Dystans 117 5.1.3. Terytorium 122 5.1.4. Zatłoczenie 125 5.1.5. Prywatność 128 5.2. Komunikacyjne funkcje proksemiki 131 5.2.1. Funkcja kierowania wrażeniem 132 5.2.2. Funkcja przynależności 132 5.2.3. Funkcja prywatności 133 5.3. Rezultaty naruszenia norm i oczekiwań proksemicznych 133 5.4. Podsumowanie 137 Rozdział 6. Dotyk 139 6.1. Natura dotyku 140 6.1.1. Skóra jako nadawca komunikatów 142 6.1.2. Skóra jako odbiorca komunikatów 145 6.2. Normy dotyczące dotyku 148 6.3. Semantyka dotyku 153 6.4. Komunikacyjne funkcje dotyku 154 6.4.1. Funkcja wspierająca 155 6.4.2. Funkcja władzy 157 6.4.3. Funkcja przynależności 158 6.5. Podsumowanie 159 Rozdział 7. Wygląd fizyczny 161 7.1. Właściwości atrakcyjności fizycznej 164 7.1.1. Atrakcyjność twarzy 164 7.1.2. Atrakcyjność ciała 166 7.2. Wizerunek ciała 168 7.2.1. Wizerunek ciała: własny, cudzy i obiektywny 172 7.2.2. Hipoteza dopasowywania 172 7.3. Wpływ wyglądu fizycznego 174 7.3.1. Efekty percepcji 178 7.3.2. Efekty behawioralne 180

7.4. Natura komunikacji przez przedmioty 183 7.4.1. Ubiór jako środek komunikacji 184 7.4.2. Kosmetyki jako środek komunikacji 185 7.4.3. Inne obiekty jako przekazy komunikacyjne 187 7.5. Komunikacyjne funkcje wyglądu fizycznego 187 7.6. Podsumowanie 189 Rozdział 8. Komunikacja wokalna 191 8.1. Semantyka dźwięku 192 8.2. Komunikacyjne funkcje sygnałów głosowych 196 8.2.1. Funkcja emocjonalna 196 8.2.2. Funkcja kierowania wrażeniem 198 8.2.3. Funkcja regulacyjna 204 8.3. Rozwijanie umiejętności kodowania i dekodowania przekazów wokalnych 206 8.4. Podsumowanie 208 CZĘŚĆ II DOSKONALENIE KOMUNIKACJI NIEWERBALNEJ 211 Rozdział 9. Kształtowanie wrażenia 213 9.1. Znaczenie sygnałów niewerbalnych w percepcji interpersonalnej .. 214 9.1.1. Czynniki wpływające na percepcję interpersonalną 216 9.2. Definiowanie komponentów kształtowania wrażenia 222 9.3. Zasady kształtowania wrażenia 225 9.3.1. Obraz Ja osoby kształtującej wrażenie 226 9.3.2. Treści poznawcze osoby kształtującej wrażenie 227 9.3.3. Osobiste cechy charakteru 227 9.3.4. Motywy 228 9.4. Podsumowanie 229 Rozdział 10. Kierowanie wrażeniem 230 10.1. Natura kierowania wrażeniem 233 10.1.1. Podstawowe komponenty wrażenia: wymiary wizerunku .. 233 10.1.2. Główne motywy osoby kierującej wrażeniem 235 10.2. Proces kierowania wrażeniem 237 10.2.1. Wzór osoby kierującej wrażeniem 238 10.2.2. Zasady kierowania wrażeniem 243 10.2.3. Pomiar wrażenia 243 10.2.4. Wywieranie korzystnego wrażenia przez zmianę sposobu komunikowania się 248 10.2.5. Zasady dotyczące wyglądu fizycznego 250 10.2.6. Wskazówki wokalne 254 10.3. Zarządzanie wrażeniem w praktyce 254 10.3.1. George Bush jako „słabeusz" 254 10.3.2. George Bush jako osoba kierująca wrażeniem 258 10.4. Podsumowanie 264 Rozdziałll. Sprzedaj się niewerbalnie 265 11.1. Wymiary wiarygodności 270 11.1.1. Kompetencja 271 11.1.2. Zasługiwanie na zaufanie 273 11.1.3. Dynamizm 273

Spis treści 11.2. Wpły w sygnałów niewerbalnych na wiarygodność 11.2.1. Sprzedaż kandydatów na prezydenta 11.2.2. Sprzedawanie przedstawicieli handlowych 11.3. Rozwijanie osobistej wiarygodności 11.4. Monitorowanie niewerbalnych sygnałów osoby komunikującej .. 11.5. Podsumowanie Rozdział 12. Wykrywanie oszustwa 12.1. Niewerbalne wskaźniki oszustwa 12.2. Niewerbalny profil oszusta - typ I - oszustwa mniejszego kalibru .. 12.3. Niewerbalny profil oszusta - typ II - oszustwa cięższego kalibru .... 12.4. Proces oszukiwania 12.4.1. Oszuści 12.5. Podsumowanie Rozdział 13. Spójne komunikowanie się 13.1. Natura niespójnych przekazów 13.2. Dekodowanie niespójnych przekazów 13.3. Przyczyny niespójnych przekazów 13.4. Zasady spójnego komunikowania się 13.5. Podsumowanie CZĘŚĆ III SKUTECZNA KOMUNIKACJA W PRAKTYCE Rozdział 14. Niewerbalne determinanty skutecznych rozmów 14.1. Rozmowa kwalifikacyjna 14.1.1. Ważne decyzje osoby zajmującej się selekcją zawodową ... 14.1.2. Profil zachowań niewerbalnych skutecznych kandydatów 14.2. Poradnictwo 14.2.1. Główne cele 14.2.2. Profil zachowań niewerbalnych skutecznych doradców ... 14.3. Perspektywa osoby prowadzącej rozmowę 14.3.1. Czynniki zniekształcające, uprzedzenia 14.3.2. Czynniki chroniące przed uprzedzeniami 14.4. Podsumowanie Rozdział 15. Interakcja kobieta - mężczyzna 15.1. Stereotypy dotyczące ról płciowych 15.2. Różnice w komunikacji niewerbalnej kobiet i mężczyzn 15.2.1. Profil zachowań niewerbalnych kobiet i mężczyzn 15.2.2. Różnice w umiejętnościach niewerbalnych kobiet i mężczyzn 15.2.3. Dysfunkcjonalne zachowania niewerbalne kobiet i mężczyzn 15.2.4. Wskazówki dotyczące skutecznej interakcji kobieta - mężczyzna 15.3. Podsumowanie Rozdział 16. Skuteczna komunikacja międzykulturowa 16.1. Międzykulturowe podobieństwa w komunikacji niewerbalnej 16.2. Międzykulturowe różnice w komunikacji niewerbalnej 16.3. Niewerbalne komunikowanie się z Japończykami i z Arabami .... 16.3.1. Komunikowanie emocji 16.3.2. Powitania 16.3.3. Różnice w statusie

274 16.3.4. Intymność 4 0 2 275 16.4. Wskazówki dla skuteczniejszej komunikacji międzykulturowej .... 403 287 16.5. Podsumowanie 407 291 297 Rozdział 17. Interakcja lekarz - pacjent 4 0 8 298 17.1. Potencjalne problemy w interakcji komunikacyjnej między lekarzem a pacjentem 2 9 9 17.2. Funkcjonalne znaczenie komunikacji niewerbalnej na wizycie 3 0 2 lekarskiej 4 1 2 3 0 6 17.2.1. Niewerbalne umiejętności lekarza a poziom satysfakcji 3 1 4 pacjenta 4 13 319 17.2.2. Przyczyny, dla których komunikacja niewerbalna jest 3 1 9 istotna w kontekście medycznym 4 14 3 2 3 17.2.3. Funkcje komunikacji niewerbalnej w kontekście medycznym 4 16 17.3. Rzeczywiste właściwości komunikacji niewerbalnej lekarz - pacjent .. 419 3 2 8 17.4. Pożądane właściwości komunikacji niewerbalnej lekarz - pacjent ... 423 224 17.5. Podsumowanie 4 28 338 Rozdział 18. Komunikacja na sali sądowej 4 30 18.1. Znaczenie funkcjonalne komunikacji niewerbalnej na sali sądowej ... 432 341 18.2. Funkcje komunikacji niewerbalnej na sali sądowej 433 18.2.1. Wygląd fizyczny 4-33 34 3 18.2.2. Zachowania ruchowe 4 36 345 18.2.3. Wykorzystanie przestrzeni na sali sądowej 4 37 345 18.2.4. Sygnały wokalne 438 34 6 18.3. Organizacja pomiaru wrażenia 4 39 352 18.3.1. Dobór członków ławy przysięgłych (procedura Voir Dire) 440 353 18.3.2. Na sali sądowej 4 4 1 355 18 4 Niewerbalne kształtowanie i kierowanie wrażeniem w sądzie 442 357 18.4.1. Przesłuchanie w Senacie: Anita Hill przeciwko 357 Clarence'owi Thomasowi 444 359 18.4.2. Proces Williama Kennedyego Smitha w sprawie gwałtu ... 448 360 18.4.3. Proces O. J. Simpsona w sprawie morderstwa 452 18.5. Podsumowanie 4 60 361 Rozdział 19. Komunikacyjny wpływ zmiennych mikrośrodowiskowych 462 19.1. Kontekst jako komunikacja 464 19.2. Środowisko szkolnej sali 466 19.3. Środowisko sali konferencyjnej 472 19.4. Środowisko biurowe 476 19.4.1. Miejsce siedzenia i sposób aranżacji przestrzeni 478 19.4.2. Rozmieszczenie mebli 478 19.4.3. Przedmioty związane z estetyką lub kontekstem zawodowym . 479 19.5. Środowisko restauracji typu fast food 482 380 19.6. Podsumowanie 485 3 8 1 Dodatek 488 383 390 Bibliografia 491 396 Indeks nazwisk 525 399 400 Indeks rzeczowy 537 401 i .....

Przedmowa Trzecie wydanie Komunikacji niewerbalnej: zasady i zastosowania zostało przygotowane z myślą o studentach zapisanych na kursy wprowadzające w te- matykę komunikacji niewerbalnej oraz wykładowcach, którzy na tych zajęciach uczą. Prowadziłem takie kursy przez wiele lat. Książka ta jest rezultatem roz- mów, które przeprowadziłem ze studentami oraz wykładowcami na temat tego, jaki podręcznik wprowadzający w tematykę komunikacji niewerbalnej jest im potrzebny. Sukces dwóch pierwszych edycji umocnił mnie w przekonaniu, że istnieje zapotrzebowanie na moją książkę. Studenci, którzy gruntownie zgłębili komunikację niewerbalną, przyzna- ją, że znajomość tego tematu umożliwia im stawanie się coraz bardziej sku- tecznymi rozmówcami. Jednak problematyka komunikacji niewerbalnej nadal pozostaje także źródłem frustracji. Większość istniejących na ten temat książek skupia się wyłącznie na naturze komunikacji niewerbalnej. Opisują one i kla- syfikują różne rodzaje przekazów niewerbalnych. Nie pokazują jednak, w jaki sposób znajomość informacyjnego potencjału niewerbalnych wskazówek może zostać wykorzystana, aby skutecznie porozumiewać się w realnym świecie. Przeznaczeniem trzeciej edycji podręcznika jest zaspokojenie tej podstawowej potrzeby. Tak jak przy okazji poprzednich wydań, starałem się zaprezentować tutaj aktualne badania, teorię i terminologię komunikacji niewerbalnej w sposób, który może być zrozumiały, a nawet przyjazny, dla początkujących studentów. Szczególnie cieszyły mnie sygnały dochodzące od studentów i ich wykładow- ców, którzy uznali Komunikację niewerbalną za książkę „przyjazną dla użytkowni- ka". Raz jeszcze wykorzystałem historyjki, żarty, osobiste doświadczenia i cyta- ty, które pomagają równoważyć techniczną treść, przekładając ją jednocześnie na prosty i bezpośredni język. Obecna, trzecia edycja zawier.. wiele nowego materiału, który powinien zostać uznany przez studentów za szczególnie użyteczny. Fakt, że ilość no- wych informacji i odwołań użytych w tej edycji jest liczona w setkach nie wy- daje mi się najbardziej istotny. Starałem się poszerzyć zwłaszcza te tematy,

Przedmowa które czytelnicy drugiej edycji uznali za szczególnie interesujące i użyteczne. Na przykład rozdz. 6, Dotyk, zawiera rozszerzony opis funkcji dotyku w rozwo- ju zarówno relacji romantycznej, jak i erotycznej. Podobnie rozdz. 7, Wygląd fizyczny, został istotnie poszerzony, aby zawrzeć nowe treści na temat wpływu fizycznej atrakcyjności na poczucie Ja u nastolatków, nowe podejście do prze- ciwstawnych poglądów na temat fizycznej atrakcyjności i jej psychologicznych konsekwencji oraz o zupełnie nowy paragraf na temat kosmetyków jako środ- ka komunikowania się. I wreszcie rozdz. 11, Sprzedaj się, niewerbalnie, zawiera dokładną, nową analizę wpływu komunikacji niewerbalnej na wiarygodność kandydata na prezydenta Roberta Dole'a na tle kontrastującego porównania z prezydentem Clintonem. Ponadto wiele innych, ważnych tematów zostało potraktowanych z więk- szą dokładnością. Rozdział 5, Komunikacja proksemiczna, zawiera poszerzone w dużym stopniu wiadomości na temat pojęcia zatłoczenia i jego implikacji komunikacyjnych. W rozdz. 14, Niewerbalne determinanty skutecznych rozmów, po raz pierwszy został opisany wzajemny związek między wrażeniami wywiera- nymi przed rozmową w sprawie pracy oraz w jej trakcie a osiąganiem sukcesu. Rozdział 16, Skuteczna komunikacja międzykulturowa, dotyka subtelnej kwestii, w jaki sposób jednostki dostrajają swój styl komunikowania się niewerbalnego, aby pozostać tak efektywne, jak to tylko jest możliwe w kontekstach międzykul- turowych. Niniejsza, trzecia edycja zawiera dwa całkowicie nowe rozdziały: rozdz. 17 zatytułowany Interakcja lekarz- pacjent i rozdz. 18 - Komunikacja na sali sądo- wej. W rozdz. 17 przedstawiono najbardziej wszechstronne, aktualne podejście do specyficznych funkcji niewerbalnej komunikacji w interakcji lekarz-pacjent. W rozdziale tym porównano dokładnie faktyczne i pożądane cechy komunika- cji niewerbalnej lekarz -pacjent. Wreszcie, w rozdziale tym zawarte są wskazów- ki, które mogą zostać użyte w celu ułatwienia interakcji lekarz - pacjent przez efektywne wykorzystanie komunikacji niewerbalnej. W rozdz. 18 przedstawiono dokładnie znaczenie i funkcje komunikacji niewerbalnej na sali rozpraw, przybliżono wyniki ostatnich badań dotyczą- cych tej tematyki; jest on wypełniony anegdotami i wywiadami zarówno z czo- łowymi prawnikami, jak i doradcami ław przysięgłych i doradcami w proce- sach. Dla każdego, kto jest zainteresowany tą tematyką rozdział dotyczący kwestii związanych z pomiarem wrażeń na sali sądowej powinien wydać się szczególnie przydatny. Zawiera on oryginalne analizy wykonane przez autora i jego współpracowników. Ostatnia część skupia się na wpływie funkcji nie- werbalnej komunikacji, związanych z kierowaniem ludźmi, podczas przesłu- chania w senacie Anity Hill i Clarence'a Thomasa, podczas rozprawy Willia- ma Kennedy'ego Smitha oskarżonego o gwałt oraz rozprawy O. J. Simpsona oskarżonego o morderstwo. Podtytuł tej książki - Zasady i zastosowania - odzwierciedla moje przekona- nie, że wiedza na temat niewerbalnej komunikacji nie wystarczy. Musimy także

Przedmowa 13 w i e d z i e ć , jak użyć tej wiedzy, aby komunikować się skutecznie w wybranych sytuacjach. Dlatego część 3, Skuteczna komunikacja w praktyce bardzo dokład- nie i głęboko omawia problem, jak komunikować się niewerbalnie w ważnych kontekstach realnego życia. Każdy z sześciu rozdziałów tej części - Niewerbal- ne determinanty skutecznych rozmów, Interakcja kobieta - mężczyzna, Skuteczna ko- munikacja międzykulturowa, hiterakcja lekarz - pacjent, Komunikacja na sali sądowej i Komunikacyjny wpływ zmiennych mikrośrodowiskowych - skupia się na tym, jak stosować wiedzę o komunikacji niewerbalnej. Czytelnicy tej książki mogą ocenić, na ile trafna jest ich własna komunika- cja niewerbalna przez zastosowanie szczegółowych zestawów wskazówek beha- wioralnych. Wskazówki te precyzują, które zachowania w zakresie komunikacji niewerbalnej wiążą się ze skutecznym dostrzeganiem oszukiwania, formułowa- niem spójnych przekazów, kształtowaniem wrażeń, wywieraniem korzystnego pierwszego oraz bardziej długotrwałego wrażenia, interakcjami z osobami prze- ciwnej płci, komunikowaniem się z członkami innej kultury oraz interakcjami z własnym lekarzem. Wskazówki te precyzują, w jaki sposób powinniśmy po- sługiwać się wiedzą o komunikacji niewerbalnej. Reprezentują one także opera- cyjną definicję komunikacji niewerbalnej. Trzecia edycja w pełni omawia podstawową rolę wskazówek niewerbal- nych, które często liczą się w takich sferach, jak komunikacja relacji, kształ- towanie percepcji interpersonalnej, sprzedaż indywidualna i rozwój pozy- tywnego obrazu Ja. Ze względu na wymienione obszary książka ta może być szczególnie wartościowa jako jeden z wymaganych podręczników na kursach wprowadzających w takie przedmioty, jak komunikacja interpersonalna, sprzedaż indywidualna i komunikacja w biznesie. Pierwsze dwa wydania zo- stały powszechnie przyjęte przez wszystkie rodzaje instytucji edukacyjnych: publiczne i prywatne uniwersytety zajmujące się badaniami czy różnego ro- dzaju college. Trzecia edycja została zaprojektowana z przeznaczeniem dla tego samego szerokiego grona. Chciałbym podziękować recenzentom, którzy uczynili wiele użytecznych komentarzy i sugestii: dr. Donaldowi B. Egolfowi z uniwersytetu w Pitsburgu; Ninie Jo Moore z Uniwersytetu Stanu Appalachian i Doris Werkman z Port- landzkiego Collegu Społecznego. W trzech poprzednich książkach o niewerbalnej komunikacji odnosiłem S1ę do pomocnej obecności Kota2. Kot2 był ciemnobrązowym birmańskim ko- tem z cudownymi przymiotami. Spędziliśmy ze sobą blisko 20 lat. Z wczesnych lat pamiętam go układającego się dookoła mojej szyi lub gwałtownie potrzą- sającego łapą, gdy doświadczał krańcowej obrazy podczas wchodzenia w kon- takt z kroplą wody. Spędził niezliczoną liczL t godzin, siedząc na moim biurku, podczas gdy ja pracowałem nad moimi książkami o niewerbalnej komunikacji czy innymi publikacjami. W ostatnim roku swojego życia, może dwóch ostat- nich latach, czasami zrzucał skrzynię mojego komputera i zaczynał niedbały taniec na komputerowej klawiaturze. Jego miłość do naszej rodziny była równie

14 Przedmowa bezwarunkowa, jak nasza do niego. Jest mi przykro oznajmić, że Kot2 zmarł około rok po opublikowaniu drugiego wydania Komunikacji niewerbalnej. Jego następcą został inny birmański kot o prawie identycznym kolorze i podobnym wyglądzie. Mimo iż Kot2 nigdy tak naprawdę nie będzie zastąpiony, Kot3 czę- sto godnie wkracza w moje badania oraz dołącza do mnie podczas kilku godzin pisania. Nasze uczucie dla Kota3 gwałtownie rośnie. D G L , .. . Komunikacja niewerbalna ROZDZIAŁ 1. Natura komunikacji niewerbalnej 1.1. Funkcjonalne znaczenie komunikacji niewerbalnej 1.2. Perspektywa definicyjna: komunikacja werbalna i niewerbalna 1.3. Funkcje sygnałów niewerbalnych 1.4. Komunikowanie niewerbalne w specyficznych kontekstach 1.5. Podsumowanie ROZDZIAŁ 2. Ekspresja twarzy 2.1. Twarz jako najważniejsze źródło informacji emocjonalnej 2.2. Twarz jako środek identyfikacji ludzi 2.3. Zwodnicza twarz: jak ją rozpoznawać i ochronić się 2.4. Pomiar wrażliwości na ekspresję mimiczną 2.5. Proces rozpoznawania 2.6. Rozwijanie wrażliwości na ekspresję twarzy: program szkoleniowy 2.7. Podsumowanie ROZDZIAŁ 3. Zachowania wzrokowe 3.1. Mowa oczu 3.2. Funkcje zachowań wzrokowych 3.3. Wykorzystanie komunikacyjnego potencjału zachowań wzrokowych 3.4. Podsumowanie ROZDZIAŁ 4. Komunikacja ciałem 4.1. Natura sygnałów ciała 4.2. Gesty a postawy 4.3. Podstawowe funkcje komunikacyjne sygnałów ciała 4.4. Funkcjonalne i dysfunkcjonalne wykorzystanie sygnałów cielesnych 4.5. Podsumowanie ROZDZIAŁ 5. Komunikacja proksemiczna 5.1. Bezpośrednie otoczenie 5.2. Komunikacyjne funkcje proksemiki 5.3. Rezultaty naruszenia norm i oczekiwań proksemicznych 5.4. Podsumowanie ROZDZIAŁ 6. Dotyk 6.1. Natura dotyku 6.2. Normy dotyczące dotyku 6.3. Semantyka dotyku 6.4. Komunikacyjne funkcje dotyku 6.5. Podsumowanie ROZDZIAŁ 7. Wygląd fizyczny 7.1. Właściwości atrakcyjności fizycznej 7.2. Wizerunek ciała 7.3. Wpływ wyglądu fizycznego 7.4. Natura komunikacji przez przedmioty 7.5. Komunikacyjne funkcje wyglądu fizycznego 7.6. Podsumowanie ROZDZIAŁ 8. Komunikacja wokalna 8.1. Semantyka dźwięku 8.2. Komunikacyjne funkcje sygnałów głosowych 8.3. Rozwijanie umiejętności kodowania i dekodowania przekazów wokalnych 8.4. Podsumowanie Dii

1. Natura komunikacji niewerbalnej Interakcje, które zachodzą między ludźmi to wzajemne określanie relacji i znaczeń, jakie tym relacjom nadajemy. Z niepokojem spoglądamy na innych, aby ocenić, czy udało nam się zakomunikować pożądane przez nas znaczenie. Martwi nas to, że mogliśmy przekazać jakieś niezamierzone treści, które nega- tywnie wpłyną na nasz wizerunek. Jeżeli jesteśmy sprawni w sztuce kierowania wrażeniem, możemy wpływać na nasz wygląd lub brzmienie głosu, aby kontro- lować to, jak nas oceniają inni ludzie. Prezydent Richard Nixon wielokrotnie próbował wyeliminować niebudzące zaufania ruchy gałek ocznych i zająknięcia, które powodowały, że był on powszechnie odbierany jako „podstępny Rysiek". Premier Margaret Tchatcher spędziła godziny z trenerem głosu, wykonując „buczące" ćwiczenia w celu obniżenia nieprzyjemnie wysokiego tonu swojego głosu. Prokurator O. J. Simpsona, Marcia Clark, zmieniła swojemu klientowi sposób czesania się i ubierania, aby jego wygląd wzbudzał większą sympatię. Republikański kandydat na prezydenta Robert Dole świadomie starał się często uśmiechać, aby zmienić utrwalony wizerunek „niemiłego Boba". Osoby, z którymi się porozumiewamy także są czujne. Obserwują nas ba- dawczo, żeby móc ocenić, czy ich odbiór naszych intencji jest trafny. Czy nasze zachowania komunikacyjne wiernie odzwierciedlają nasze wewnętrzne uczucia, czy raczej przedstawiają one uważnie kontrolowaną autoprezentację? Poszuki- wanie znaczenia często tworzy lub daje rezultaty, takie jak lęk, niepokój czy nie- pewność. Cóż, komunikacja międzyludzka jest zjawiskiem bardzo złożonym. Sposoby, za pomocą których przekazujemy znaczenia są różne, tak samo jak wielorakie są źródła błędów w interpretacji komunikacji. Pojedynczy błąd ^oże sprawić, że poczujemy się niekomfortowo w ważnej dla nas sytuacji. Licz- błędy mogą okazać się katastrofalne w skutkach. Zastanów się nad następującymi sytuacjami. Podczas swojej pierwszej randki jesteś z partnerką na imprezie męskiego koła studenckiego. W miarę Opływu wieczoru, po otwarciu kolejnej beczki piwa, zauważasz rękę swojej part- nerki spoczywającą lekko na twoim ramieniu; wyczuwasz silny i raczej gwałtow- ny puls. Oceniasz, co twoja dziewczyna ci komunikuje. Później stoisz nerwowo i

45 Część I. Komunikacja niewerbalna 47 w drzwiach jej pokoju w akademiku. Pochylasz się nagle, aby pocałować dziew czynę, ale ona odwraca się od ciebie, cofa się i energicznie wchodzi do pokoju Zostajesz sam, zdziwiony złożonością przekazu komunikacyjnego tej wieczoi nej sytuacji. Cztery lata później czeka cię rozmowa kwalifikacyjna z szefem dużej fir my reklamowej. Rozmowa ta jest dla ciebie bardzo ważna. Zdajesz sobie spra wę, że aby otrzymać ofertę pracy, musisz komunikować się bardzo skutecznie Wkraczając do pokoju, w którym ma się odbyć spotkanie, przedstawiasz się pracownicy działu reklamy, która proponuje ci, abyś usiadł po drugiej stroni* małego stolika. Czujesz, jak ważne jest, żeby utrzymywać kontakt wzrokow\ i próbujesz to robić. Jednakże podczas mówienia kobieta często odwraca od cie bie wzrok. Stale huśta się na krześle. Sądzisz, że dobrze ci idzie. Gdy rozmowa zbliża się do końca, nie możesz nie zauważyć, że rozmówczyni unosi wysoko podbródek i spogląda na ciebie z góry, ponad swoimi okularami. Podczas spo- glądania na ciebie, wypowiada uwagę, iż przebieg twojej kariery zawodowej wydał jej się bardzo niecodzienny. Następnie zostajesz sam, aby rozważać zło- żoność przekazu komunikacyjnego popołudniowej sytuacji. Mógłbyś interpretować te dwie sytuacje na różne sposoby. Twoim ce- lem jest ustalenie, jakie znaczenia zakomunikowałeś i jakie znaczenia zakomu- nikowano tobie. Aby to osiągnąć, musisz rozpoznać przynajmniej dwa fakty. Po pierwsze, istnieje ogromna różnica między tym, co myślisz, że zakomuniko- wałeś a tym, jak druga osoba postrzega to w rzeczywistości. Po drugie, znacze- nia mogą być komunikowane wieloma kanałami. Dłoń partnerki położoną na twoim ramieniu mogłeś zinterpretować jako zaproszenie do bardziej intymnych zachowań w dalszej części wieczoru; przy- spieszony puls mógł sugerować wzrost pobudzenia. Postrzeganie sytuacji przez dziewczynę mogło być jednak zupełnie odmienne. Ręka na twoim ramieniu mogła stanowić przyjacielską reakcję na twoje nerwowe gesty. Przyspieszony puls mógł zostać wywołany przez obawy twojej partnerki o to, jak zachowasz się, odprowadzając ją do akademika. Potrzebujesz więcej informacji i więcej czasu, zanim przystąpisz do bezpośredniej analizy tej sytuacji. Sytuacja rozmowy w sprawie pracy jest także trudna do zinterpretowa- nia. Jednak dysponujesz większą liczbą danych. Rozważnie skupiłeś się na waż- nych w tej sytuacji czynnikach. Nie powinieneś przejmować się tym, że kobie- ta przeprowadzająca wywiad odwracała od ciebie wzrok podczas mówienia; jest to charakterystyczne zachowanie wzrokowe w takiej sytuacji. Powinna natomiast zaniepokoić cię jej tendencja do odchylania się do tyłu. Nachylenie ciała jest najlepszym wskaźnikiem zaangażowania osoby w sytuację. Twoim naj- większym problemem jest dwuznaczność informacji, jaką przekazała ci twoja rozmówczyni (jej podbródek był dostrzegalnie wzniesiony do góry, gdy mówiła „przebieg twojej kariery zawodowej wydaje mi się bardzo niecodzienny". Sy- gnały werbalne i niewerbalne niosły sprzeczne ze sobą treści. W tym wypad- ku będę skłonny traktować sygnał niewerbalny - uniesiony podbródek - jako

Natura komunikacji niewerbalnej jg b a r d z i e j dokładny wskaźnik prawdziwych uczuć twojej rozmówczyni niż sygnał przekazany werbalnie. Obydwie sytuacje podkreślają to, co powoli zaczyna docierać do świado- mości społecznej: ludzie nie komunikują tylko przez słowa. Jesteśmy wyposa- żeni w zmysły, które odgrywają ważną rolę w komunikacji interpersonalnej. Niezaprzeczalnie mówimy i słyszymy, ale także poruszamy się, dotykamy i czu- jemy. Jako komunikujący - posiadamy zdolności ujawniające się w wielu wy- miarach. W wielu publikacjach kierowano uwagę na komunikację niewerbalną. Książki, takie jak New Dress for Success Johna T. Molloy'a (1988), Here comes everybody Williama Schutza (1971) i Body Language]uliusa Fasta (1970), służyły celom praktycznym. Jednakże niektóre z nich niosły ze sobą pewne niepożąda- ne skutki uboczne. Mogły przyczynić się do stworzenia mylnego wyobrażenia, że wiedza o komunikacji niewerbalnej jest użyteczna przede wszystkim w kon- tekście zachowań erotycznych. Znaczenie funkcjonalne komunikacji niewerbalnej trudno jednak sprowa- dzić wyłącznie do semantyki seksu. LaFrance i Mayo (1978a) udokumentowali, że sygnały niewerbalne służą szerokiej gamie cennych funkcji w rozwoju relacji społecznych. Jeśli zlekceważysz funkcje spełniane przez sygnały niewerbalne, może to spowodować, że zostaniesz odberany jako niewrażliwy i nieodpowied- ni rozmówca. Większość z nas spędza mnóstwo czasu na próbach przekonania innych, osiągnięciu efektu bycia lubianym lub kochanym, próbach kontroli innych lub poprawianiu wyobrażenia o samym sobie. Jakikolwiek jest nasz komunikacyjny cel, w jego osiągnięciu pomagają nam często bardzo skutecznie funkcjonują- ce kanały komunikacji niewerbalnej. Aby na przykład namówić na coś innych, musisz zazwyczaj przekonać ich o swojej uczciwości, szczerości oraz o tym, że jesteś osobą godną zaufania. Przypomnij sobie ostatnią relację z sądu, jaką śledziłeś w telewizji. Czy sądzisz, że świadek był uczciwy, szczery i godny zaufa- nia na podstawie tego, co ta osoba powiedziała, czy raczej oparłeś się na jego niewerbalnych zachowaniach? Rozważ próby, które podejmowałeś, aby rozwinąć bliską relację z drugą osobą. Czy oszacowałeś poziom intymności w związku głównie na podstawie wypowiadanych słów, czy raczej na bazie dyskretnych przekazów komunikowa- nych niewerbalnie? Czy próbowałeś komunikować swoje własne uczucia prze- de wszystkim słowami, czy przez sygnały niewerbalne? Weź także pod uwagę te przykłady bezpośrednich interakcji, gdy próbo- wałeś kontrolować komunikacyjne zachowanie innej osoby. Spośród podstawo- wych środków kontroli masz do swojej dyspozycji także własne gesty, pozycję własnego ciała i sposób, w jaki wykorzystujesz niewielką przestrzeń, jaka was oddzielała. Na koniec zastanów się nad ogromną ilością czasu, jaki spędzasz, próbując osiągnąć lub utrzymać pozytywny obraz samego siebie. Twoje własne wyobra-

20 Część I. Komunikacja niewerbalna 1.1. Funkcjonalne znaczenie komunikacji niewerbalnej 21 zenie o sobie i tożsamość społeczna w dużej mierze są kształtowane przez twój b k o się Uczą, że najlepszą wskazówką do działania jest ton i natężenie głosu wygląd zewnętrzny. Wyobrażenie to w uderzająco dużym stopniu jest kontrolo, S 'd z i c a Rekruci nie oszacowują ważności rozkazów musztrującego sierżanta wane przez czynniki niewerbalne, niezwiązane z treścią tego, co mówisz. r °z e z dokonywanie analizy jawnej, werbalnej treści jego rozkazów. Skupiają się na znaczeniu fizycznego zaangażowania, jakie sierżant przekazuje im niewer- balnie przez swój notorycznie szorstki i surowy głos. Gdy twoja sympatia odpo- 11 Fnnkrirmalno 7 „ a r , 0 „ : 0 •• • u. . «,iada odmownie na twoje najbardziej przebiegłe posunięcia, nie zatrzymujesz 1.1. Funkcjonalne znaczeme komun.kacj. niewerbalnej ~ o c e n i a s z j e d y n i e z n a c z e n i a j e j słów, aby stwierdzić, co ma na myśli. Po- Gdy piszemy o funkcjonalnej ważności komunikacji niewerbalnej oczy legasz na ekspresji twarzy i ciała jako podstawowych determinantach intencji, wiste jest pytanie, co rozumiemy przez funkcjonalne} Odpowiedź jest złożom ' Po d r u §i e ' u c z u c i a 1 e m O C je Są Pr Z e k a Z y W a n e d o k ł a d m e ;J Pr z e z m e w e r ~ Najprościej mówiąc, funkcją komunikacji jest stwarzanie znaczenia. Funkcjo balne niż werbalne środki przekazu. Davitz (1969) przeprowadził imponująco nalna ważność komunikacji niewerbalnej jest zatem związana z: (a) celami dla szczegółowe badania nad ekspresją emocjonalną. Wywnioskował, ze „z lormai- których znaczenia są komunikowane (informacja, perswazja itd.); (b) trafnością nych właściwości otoczenia jednostki (...), to aspekt niewerbalny jest tym, który z jaką znaczenia są komunikowane (np. wyraz twarzy komunikuje więcej niż przede w s z y s t k i m determinuje emocjonalne znaczenie czyjegoś świata (s 2UI). komunikacja dotykowa); (c) skutecznością, z jaką komunikowane są znaczenia Wyrażenia, takie jak „trzymaj głowę wysoko", „z nosem spuszczonym na kwin- (czas i wysiłek wymagany dla zakomunikowania znaczenia). W następnej cze- tę" czy „skakać z radości", znaczą dużo więcej niz puste figury retoryczne. Mają ści tego rozdziału zajmiemy się złożonym zadaniem zdefiniowania komunikacj, swoje emocjonalne powiązania, które są bogate w znaczenie 1 komunikacyjną niewerbalnej. ważność. Spoglądając z którejkolwiek z wymienionych perspektyw, pod wzde- Gwałtowny rozwój treningów wrażliwości, sesji grup encounter, służb psy- dem funkcji, jakie spełnia komunikacja niewerbalna, pełni ona ogromną role chiatrycznych i ostatnio klinik zajmujących się terapią seksualnąjest wyrazistym w naszym społeczeństwie. W wielu sytuacjach komunikujący mogą z łatwości dowodem na istnienie społecznej potrzeby rozumienia jakie emocje są komu- osiągać swoje cele przez poprawę trafności i sprawności ich komunikacji nie . nikowane, jak są komunikowane i w jaki sposob są odbierane Ponieważ tylko werbalnej. niewielka liczba zachowań naznaczonych emocjonalnie przybiera u rożnych Mówiąc precyzyjniej, komunikacja niewerbalna ma ogromne funkcjonał- o s ó b * s a m ^ f o r m ^' n a s z a P°t r z e b a z r o z u m i e n i a i n n o ś c i ekspresji emocjo- ne znaczenie z sześciu z podstawowych powodów. Po pierwsze to nie czynniki n a l n e J je s t oczywista. werbalne, ale głównie niewerbalne determinują znaczenie w kontekście inter- W i e m y t e r a z n i e ^^ Że k o m u n i k a c J a niewerbalna stanowi nasze naj- personalnym. Birdwhistell (1970) stwierdził, że „prawdopodobnie nie więcej b o §a t s z e ź r ó d ł o i n f o r m a C ji na t e m a t StanOW emocjonalnych, ale zdajemy so- niż 30-50% społecznego znaczenia rozmowy lub interakcji jest przekazywane b i e r ó w n i e ż sPraw^ Z t e §°' Że W " * ™ewerbaln u e ^ f słowami" (s. 158). Mehrabian (1968a) posunął się nawet dale , szacując że 93% w s k a ź n i k a m i k t ó r a ostała przekazana lub odebrana. Wiemy przede całego wpływu przekazu jest efektem czynników niewerbalnych" I chociaż oce- wszystkim> że komunikacja niewerbalna może dostarczyć nam następujących na Mehrabiana została poddana krytyce nie tylko na gruncie metodologicznym. i n f o i ™ j i o emocjach: (a) jak dalece komunikujący są wrażliwi na wyrażanie ale także z powodu niewiarygodności obliczeń, to oszacowanie Birdwhistella e m o fm i e r z o n yc h W k a t e S ° " a c h trafności rozpoznawania; (b) rodzaje wyra- zostało poparte przez innych naukowców badających czynniki niewerbalne. Żanych k t °r e m ° S ą p o p - w n i e identyfikowane; (c) specyfika Męd- Stąd też Philpott (1983), po wykonaniu analizy statystycznej 23 badań, sugeru- n e §° r o z P o z n a w a m a ^ J . 1 °r a Z d) d« jakiego stopnia komunikujący zajmują je, że około dwie trzecie komunikowanego znaczenia może zostać przypfsane §ię e™cjonalnym znaczeniem całej komunikacji (Leathers 1 Emigh, 1980). przekazom niewerbalnym1 W i e m y t a k z e ' lż »n a s z e emocjonalne wspomnienia są w dużej mierze Dzieci, rekruci czy zakochani na randce często znajdują się w sytuacjach n i e w e r b a l n e * natury Naukowcy (Westman 1 Wautier, 1994; Westman 1 West- komunikacyjnych, które są do siebie podobne w jednym ispekcie: muszą szyb- m a n ' 1993> Sierdzili ze 74% naszych pierwszych wspomnien jest niewerbal- ko i trafnie określić znaczenie wysyłanych do nich przekazów. Aby to osiąZć, ^ P°d c z a s ^ f k ° "5 % A ma ?h a r & k t e r werbaW natomiast 92% pierw- zazwyczaj opierają się na tonie głosu wyrazie twarzy, ruchachdała. DSec wspommeń dotyczy zdarzeń emocjonalnych. Co więcej, wyniki tych 7 y badań pozwalają podważyć popularną, błędną koncepcję, ze aby uzyskać do- stęp do swoich wspomnień, ludzie muszą wyrazić je słowami. 71 T " TT . . , ~ Po trzecie, niewerbalna część komunikacji przekazuje intencje i znaczenia, 1 rzeba pamiętać, ze chodzi o komunikowanie na temat emocjonalnego ustosunkowania wza- , , , , . . . • c i a/T;™^ jemnego rozmówców. Komunikaty o świecie, np. o polityce, to głównie słowf (przyp. red. nauk) k t ó r e ^ względnie wolne od zniekształceń i zafałszowywania. Mimo iz przekazy

45 Część I. Komunikacja niewerbalna 47 słowne często są używane bardzo świadomie i intencjonalnie (Newton i Bur- goon, 1990), sygnały niewerbalne, takie jak gesty, rzadko pozostają pod dłuż- szą, świadomą kontrolą komunikującego. Z tego powodu komunikujący tylko incydentalnie mogą skutecznie wykorzystać komunikację niewerbalną w celu maskowania się. Przeciwnie, częściej to właśnie werbalny wymiar komunikacji wydaje się zaciemniać prawdziwe intencje komunikującego. W czasach, w których przykłada się dużą wagę do zaufania, uczciwości i szczerości we wzajemnych relacjach, komunikacja niewerbalna nabiera do- datkowego znaczenia. Relacje interpersonalne są budowane przy użyciu naj- bardziej skutecznych środków komunikacji, jakie mamy do dyspozycji. Te zaś są najczęściej niewerbalne. Sygnały niewerbalne nie tylko przekazują prawdzi- we znaczenie i intencję komunikującego, ale także dość precyzyjnie sugerują, co osoba komunikująca o nas myśli. Nawet takie niewerbalne sygnały, jak gesty, postawa ciała czy wyraz twa- rzy mogą oczywiście pozostawać pod świadomą kontrolą komunikującego. Dla wszystkich, z wyjątkiem wytrawnego aktora, no i może sprzedawcy używanych samochodów z dużym stażem, taka świadoma kontrola jest tylko krótkotrwa- łym doświadczeniem. W większości wypadków sygnały niewerbalne nie są, w świadomy sposób, kontrolowane równie długo jak sygnały werbalne, nie słu- żą także tak często do przekazywania nieprawdziwych informacji, zniekształ- cania czy wprowadzania w zakłopotanie. Mimo iż sygnały niewerbalne mogą służyć wprowadzaniu w błąd, to raczej ujawnią zafałszowanie niż je ukryją. Po czwarte, sygnały niewerbalne służą funkcji metakomunikacyjnej, która jest niezbędna w osiąganiu wysokiej jakości komunikacji. Często sam komuniku- jący dostarcza dodatkowych sygnałów, które wyjaśniają zamiar i znaczenie jego przekazu. Wyrażenia werbalne, takie jak „a teraz, mówiąc poważnie" i „ja tylko żartuję", są metakomunikacyjne. Położenie dłoni na czyimś ramieniu w celu po- cieszenia go czy promienny uśmiech mogą reprezentować niewerbalne sposoby spełniające tę samą funkcję. Mimo że zarówno werbalne, jak i niewerbalne sy- gnały mogą działać metakomunikacyjnie, to sygnały niewerbalne mają pierw- szeństwo w umyśle osoby otrzymującej przekaz (Capella i Palmer, 1989). Ale co to właściwie znaczy? Skąd wiemy, że niewerbalne sygnały są tak ważne metakomunikacyjnie? Aby odpowiedzieć na takie pytania, zaprojekto- wałem eksperyment. Sto osób otrzymywało zestaw wiadomości, w których sło- wa miały jedno znaczenie, podczas gdy wyrazy twarzy komunikujących „celowo wprowadzających w błąd" przekazywały znaczenie przeciwne. Wyobraź sobie, że znalazłeś się w małej grupie osób w następującej sytua- cji: jeden z rozmówców odpowiada na uwagę, którą właśnie poczyniłeś. Podczas gdy odpowiada, energicznie drapie się po głowie, mając przy tym bardzo zmie- szany wyraz twarzy. Wyglądając na kompletnie zakłopotanego, mówi do ciebie: „Tak, rozumiem. To co powiedziałeś jest dla mnie zupełnie jasne". Stoisz w obliczu problemu. Aby rozwiązać widoczną sprzeczność w zna- czeniu, musisz oprzeć się albo na sygnałach werbalnych (słowa), albo na sygna-

1.1. Funkcjonalne znaczenie komunikacji niewerbalnej 23 łach niewerbalnych (wyraz twarzy). W sytuacji laboratoryjnej prawie wszyscy opierali się na wyrazie twarzy jako prawdziwym wskaźniku tego, co miał na my- śli komunikujący (Leathers, 1979a). Gdy werbalne i niewerbalne części wiadomości wzmacniają się wzajem- nie przekazując to samo główne znaczenie, metakomunikacyjna wartość obu typów sygnałów jest względnie nieistotna. Natomiast gdy sygnały werbalne i niewerbalne zawarte w wiadomości przekazują sprzeczne znaczenia, ich me- takomunikacyjna wartość sygnałów nabiera podstawowego znaczenia. W tym momencie komunikujący, podobnie jak i uczestnik eksperymentu, staje w ob- liczu poważnego problemu. Czy aby określić znaczenie przekazu i zamiar jego nadawcy, powinien posłużyć się sygnałami werbalnymi czy niewerbalnymi? W rezultacie osoba pozostająca w interakcji musi zdecydować, który rodzaj sygnałów ma największą wartość metakomunikacyjną. Zazwyczaj ludzie posta- wieni przed taką decyzją polegają raczej na sygnałach niewerbalnych. Mehrabian (1981) wykazał, że oceniając znaczenie sprzecznych sygnałów, ludzie zachowują się w stały i konsekwentny sposób. Za najważniejszy jest uzna- wany wyraz twarzy, następnie ton głosu (lub ekspresja wokalna), natomiast za najmniej istotne są uważane słowa. W skrócie, najważniejszą metakomunika- cyjną wartość ma wyraz twarzy. Wypowiadane przez nas słowa mają najmniej- sze znaczenie. Możemy zatem bez obaw stwierdzić, że sygnały niewerbalne służą pod- stawowym metakomunikacyjnym funkcjom w komunikacji interpersonalnej. Ponieważ funkcja metakomunikacyjna jest kluczowym determinantem komu- nikacji o wysokiej jakości, właściwe odszyfrowywanie sygnałów niewerbalnych stanowi jeden z najważniejszych czynników w dochodzeniu do tego celu (Leat- hers, 1972). Po piąte, sygnały niewerbalne reprezentują o wiele bardziej skuteczne środki komunikowania niż sygnały werbalne. Czas jest liczącym się „towarem" w wielu sytuacjach komunikacyjnych. Korporacje chętnie płacą wysokie hono- raria doradcom do spraw komunikacji, których zadaniem jest poprawa komu- nikacyjnej skuteczności pracowników. Natomiast ci pracownicy chcą wiedzieć, jak w krótszym czasie komunikować efektywniej. Cel ten nie jest łatwy do osiągnięcia w naszej werbalnej kulturze. Rozmo- wa werbalna jest ze swej natury bardzo nieefektywnym środkiem komunikacji. Rozwlekłość, powtarzanie się, dwuznaczność, abstrahowanie stały się standar- dowymi „przymiotami" naszej wymiany słownej. I chociaż ich wykorzystanie jest czasami konieczne, właściwości te powodują, że komunikacja staje się nie- efektywna. Czy właściwości, takie jak powtarzanie czy dwuznaczność, są charaktery- styczne dla wymiany werbalnej, czy też po prostu odzwierciedlają brak umiejęt- ności komunikującego? Ta kwestia jest prawdopodobnie dyskusyjna, ale istnie- ją solidne dowody wskazujące, że komunikacja werbalna jest mniej efektywna niż komunikacja niewerbalna. Reusch i Kees (1956) napisali, że:

45 Część I. Komunikacja niewerbalna 47 w praktyce człowiek musi koniecznie zająć sif komunikacją niewerbalną natychmiast. Mimo że komunikacja werbalna pozwala na długie przerwy między zdaniami, pewne sekwencje zacho- wań i gestów wymagają natychmiastowej reakcji. A zatem reakcja musi być szybka i nacechowa- na refleksem, brakuje czasu na rozważania i słowa. /jeśli kiedykolwiek taka sytuacja się zdarza, z przyczyn praktycznych nie ma miejsca na wolniejsza i bardziej wyczerpujące kodyfikacje werbal- ne, które są wyraźnie bardziej czasochłonne i mniej skuteczne niż reakcje niewerbalne (s. 14). Autorzy ci zmierzali do tego, aby wykazać, że istota naszego języka powo- duje, iż za pomocą słów zazwyczaj radzimy sobie z wymiarem czasu w bardzo nieskuteczny sposób. W ograniczonych ramach czasowych jest tylko kilka (o ile w ogóle są) sekwencji czy zdarzeń, które nie mogłyby zostać opisane szybciej gestami niż słowami. Znanemu od dawna twierdzeniu, że obraz jest wart tysiąca słów brakuje być może precyzji, możliwości uniwersalnego zastosowania i empirycznej we- ryfikacji. Jednakże aksjomat ten zakłada ideę ogromnej istotności komunikacji niewerbalnej. Po szóste, sygnały niewerbalne reprezentują najbardziej odpowiednie na- rzędzie przekazywania sugestii. Z samej natury sytuacji komunikacyjnej często wynika fakt, że idee i emocje można sprawniej wyrażać w pośredni niż bezpo- średni sposób. W naszym społeczeństwie sugerowanie stanowi ważny środek pośredniej ekspresji. Gdy posługujemy się sugestią, możemy wykorzystywać zarówno kanały werbalne, jak i niewerbalne. Jednak z oczywistych przyczyn, sugestia jest ściślej powiązana raczej z komunikacją niewerbalną niż werbalną. Mimo że możliwość kontroli sytuacji komunikacyjnej wiąże się z głębo- ką osobistą satysfakcją, jest to dość ryzykowne. W komunikacyjnej interakcji z innymi ludźmi ego danej osoby, jej wyobrażenie o sobie, a nawet równowaga psychiczna pozostają blisko ze sobą powiązane. Większość z nas jest tak bar- dzo wyczulona na punkcie swojego wizerunku, że jego ochronie lub podkreśle- niu poświęcamy znaczną część naszych wysiłków. Z tego powodu integracyjna funkcja komunikacji staje się wciąż coraz ważniejsza. Ponieważ jesteśmy tak bardzo wrażliwi na punkcie swojego wizerunku, wolimy posługiwać się taką formą komunikacji, która daje maksymalne moż- liwości poprawy naszego wizerunku przy minimalnym ryzyku pomniejszenia jego wartości. Sugestia niewerbalna jest szczególnie przydatnym narzędziem do osiągania takich celów. Ponieważ zawsze możemy zaprzeczyć widocznej intencji sygnałów niewerbalnych, możemy również prawdopodobnie uniknąć wielu negatywnych konsekwencji, mających swe źródło w sugestii bezsłownej. Mężczyzna w drugim końcu sali nigdy nie może mieć pewności, że pozor- nie dwuznaczny kontakt wzrokowy utrzymywany przez kobietę nie jest tylko specyficznym nawykiem, ale także otwartym zaproszeniem do seksualnego zbliżenia. I przeciwnie, jak każdy zawiedziony kochanek wie, że najbardziej subtelne sugestie ubrane w słowa nie dostarczają takiej samej psychologicznej gwarancji. Stąd, chociaż sugestia niewerbalna nie pociąga za sobą tak duże- go ryzyka jak sugestia werbalna, może być ona jednak wykorzystana do tego

1.2. Perspektywa definicyjna: komunikacja werbalna i niewerbalna 25 samego celu. Dlatego też komunikacja niewerbalna bywa coraz częściej koja- rzona z sugestią. Podsumowując, celem tej części rozdziału było uwydatnienie potrzeby sprawdzenia i poszerzenia naszej wiedzy na temat komunikacji niewerbalnej. Aby zaspokoić tę potrzebę, musimy zrozumieć specyficzne funkcje, którym służy komunikacja niewerbalna. Niemniej jednak, komunikacja werbalna i nie- werbalna nie są zjawiskami odrębnymi czy możliwymi do całkowitego rozdzie- lenia. Doradzam każdemu rozsądnemu studentowi komunikacji zgłębiać jedną z uwzględnieniem drugiej. 1.2. Perspektywa definicyjna: komunikacja werbalna i niewerbalna 1.2.1. Problemy terminologiczne Definiowanie komunikacji niewerbalnej nie jest prostą sprawą. Z jednej strony, niektórzy studenci dążą do tego, aby wykluczyć ważne obszary podświa- domego kodowania i odkodowywania sygnałów niewerbalnych, przesuwając akcent na kodowanie i odkodowywanie świadome. Stąd też Ekman i Friesen (1969) dowodzili w swoim wczesnym, znaczącym artykule, że komunikacja nie- werbalna ogranicza się do tych zachowań niewerbalnych, które są intencjonal- nie komunikacyjne. Z drugiej zaś strony, wydaje się, że istnieje naturalna ten- dencja do tworzenia definicji, która byłaby na tyle pojemna, że obejmowałaby właściwie wszystko, włączając zapachy ciała, flagi i muzykę. Drugie ujęcie pozostaje pod znacznym wpływem ważnej książki, Pragmatics of Humań Communication (1967), napisanej przez Watzlawicka, Beavina i Jack- sona. Autorzy ci argumentowali, że zamiar jako kryterium definiowania komu- nikacji niewerbalnej nie jest trafionym pomysłem. Żaden sygnał czy zachowa- nie nie jest komunikatywne, jeżeli nie spełnia funkcji informacyjnej. W swojej wnikliwej krytyce różnych prób zdefiniowania komunikacji niewerbalnej Peter Buli (1987) napisał: W nawiązaniu do tego poglądu, sygnały niewerbalne posiadają znaczenie nie dlatego, że tworzą' ogólny system komunikacji, lecz dlatego, iż są one źródłem cennych mformacji, których może na- uczyć się tylko wnikliwy, uważnie obserwujący odbiorca. Wydaje się, że ten sam rodzaj założenia leży u podstaw literatury popularno-naukowej na temat mowy ciała (np. 1970), gdzie informuje się ludzi, w jaki sposób za pomocą znaków ostrzegawczych rozpoznawać np. dostępność seksualną (s. 6). Pytanie o intencje jest ważną i stałą kwestią dla tych, którzy chcą zde- finiować komunikację niewerbalną. Jeżeli wszystkie zachowania niewerbalne muszą być zarówno zakodowane, jak i odkodowane w świadomy i w zamie-

25 Część I. Komunikacja niewerbalna 1.2. Perspektywa definicyjna: komunikacja werbalna i niewerbalna 27 rzony sposób, to musimy wykluczyć wiele z niewerbalnych zachowań i sygna- łów tradycyjnie traktowanych jako komunikacyjne. W kampanii prezydenckiej w 1988 r., niejeden obserwator zauważył, że zasięg gestów Michaela Dukakisa był tak ograniczony, że zajmował nie więcej miejsca niż pudełko po cygarach. Co prawda nie można ograniczyć sygnałów i zachowań niewerbalnych kodowa- nych świadomie tak, aby zajmowały nie więcej miejsca niż pudełko po cygarach, lecz akceptując pierwsze ujęcie definicyjne, wykluczylibyśmy wiele bardzo waż- nych rodzajów zachowań niewerbalnych. Adaptory gestykulacyjne zaś składają się z tych zachowań niewerbalnych kodującego, które działają poza świadomo- ścią i nie są intencjonalne. Wiemy, że adaptory gestykulacyjne, takie jak ręka przy twarzy czy ręka zasłaniająca usta, mówią nam, że zaufanie danej osoby ulatnia się gwałtownie czy nawet, że osoba ta usiłuje wprowadzić nas w błąd. Definicja, w której główny akcent został położony na intencję jest zbyt wą- ska nie tylko dlatego, że eliminuje się w niej wiele ważnych rodzajów sygnałów i zachowań niewerbalnych, które są powszechnie uznawane za część komunika- cji niewerbalnej. Burgoon (1985) wskazuje także na inne problemy, pisząc: Jedną z trudności wynikających z przyjęcia takiej perspektywy stanowi fakt, że bardzo łatwo jest zaprzeczyć intencjonalności większości tego, co jest przekazywane niewerbalnie. Na przykład osoba, która marszczy z dezaprobatą brwi, gdy słyszy coś, co jej się nie podoba może później zaprze- czyć, żje jej zamiarem było okazać dezaprobatę. Pytanie, jakie powstaje, to kto ma rozstrzygać kwe- stię, co było zamierzone, a co nie - osoba będąca źródłem komunikacji, „obiektywny" obserwator czy ktoś inny? Jeśli wykluczyć wszystkie te zachowania, których nadawca nie jest świadomy lub za które nie chce ponosić, odpowiedzialności, to sfera niewerbalna stanie się nadmiernie zawężona (s. 349). Druga perspektywa definicyjna - w której podkreśla się, że informacyj- ne sygnały/zachowania niewerbalne stanowią część komunikacji niewerbalnej - jest także problematyczna. Jeżeli ujmujemy komunikację niewerbalną tylko z punktu widzenia dekodującego, to przykładamy do jego osoby zbyt dużą wagę. Wiemy, że istnieje wiele sygnałów, które osoby wykrywające ludzkie kłamstwa (dekodujący) postrzegają jako niewerbalne (behawioralne) wskaźniki oszukiwania, a które nie są solidnymi wskaźnikami (patrz rozdz. 12). Stąd też Buli (1987) pisze, że: Drugą możliwością jest to, że sygnały niewerbalne są powszechnie postrzegane jako nośniki zna- czeń, których w rzeczywistości nie posiadają (błędy dekodowania) (...) tak, że zakres, w jakim sygnały nie-werbalnefunkcjonują jako system komunikacyjny będą istotnie różnić się w zależności od spostrzegawczości osoby odszyfrowującej (s. 6). Trzecie ujęcie definicyjne wykorzystywane przy definiowaniu komunika- cji niewerbalnej rozwinęli Wiener, Devoe, Robinson i Geller (1972). Podkreśla- ją oni, że komunikacja niewerbalna musi obejmować osoby kodujące i dekodu- jące, posługujące się społecznie uznanym systemem sygnałów, bądź też osoby kodujące intencjonalnie. Zflehowania niewerbalne, które nie zawierają zamierzonych przez osoby kodujące i dekodujące działań, mogą służyć informacji, ale nie komunikacji. Mimo zawiłości i intuicyjnego powabu tej trzeciej perspektywy definicyjnej, można ją poddać krytyce przynajmniej z trzech powodów. Po pierwsze, definicja ta eliminuje z dziedziny komunikacji niewerbalnej każde zachowanie, które pozostaje w bezpośrednim, niearbitralnym związku z tym, co oznacza. Potencjalni „kandydaci" do elimi- nacji to korelaty doświadczenia emocjonalnego dotyczące twarzy, głosu i ciała, różne nieokreślone zjawiska, które mają wyrazić przetwarzanie poznawcza i przynajmniej kilka innych aspektów proksemiki (Siegman i Feldstein, 1987, s. 3). W skrócie, komunikacja musi zawierać zarówno symbole, jak i znaki. Wiele spośród znaków nie stoi w arbitralnym stosunku do swoich odnoś- ników. W rzeczywistości znaki przypominają to, do czego się odnoszą. Ich na- tura jest obrazowa. Na przykład, jeśli ktoś kiedykolwiek popychał wysunięty środkowy palec w kierunku twojej twarzy, wiedziałeś, że obserwujesz obrazo- wy znak, który w nieprzyjemny sposób przypomina fizjologiczną aktywność, do której się odnosi. Po drugie, jak zobaczymy w następnym rozdziale, niektó- rzy teoretycy ekspresji twarzy argumentują, że na przykład wyrażenie mimiką twarzy złości jest złością. Po trzecie, gdy ktoś odwraca się w twoją stronę i grozi ci palcem, można dowodzić, że takie zachowanie niewerbalne nie stanowi sym- boli reprezentujących złość, ale raczej ikoniczne znaki, które są złością. Ponadto, do trzeciej perspektywy definicyjnej można odnieść dwie inne uwagi krytyczne. Wymóg, aby obydwa zachowania niewerbalne - kodujące i dekodujące były zarówno intencjonalne, jak i systematyczne pozwala wykluczyć te nieintencjo- nalne zachowania, które przez wielu ludzi są uznawane za najbardziej informacyjne w interakcji międzyludzkiej. Poza tym, trzecia perspektywa definicyjna nie mówi nic na temat znaczeniu kontekstu. Jednak niektórzy teoretycy komunikacji utrzymu- ją, że kontekst też jest komunikacją (Eaves i Leathers, 1991). Przedstawiona krytyka istniejących ujęć definicyjnych oraz dyskusja na temat natury systemów i podsystemów komunikacji niewerbalnej potwier- dzają definicję, zgodnie z którą, komunikacja niewerbalna polega na wykorzy- staniu przez osoby pozostające w interakcji wzajemnie na siebie oddziałują- cych wzrokowych, pozawzrokowych oraz głosowych systemów i podsystemów komunikacji. Wykorzystując te systemy i podsystemy komunikacyjne, osoby komunikujące kodują lub dekodują jednocześnie symbole i znaki niewerbalne w celu(ach) wymiany znaczeń w specyficznych kontekstach komunikacyjnych. Prowadzi nas to do pytania, czym są te systemy i podsystemy składające się na komunikację niewerbalną? 1.2.2. Systemy i podsystemy komunikacji niewerbalnej W 1976 r. napisałem pierwszą książkę Nonverbal Communication Systems, w której pisałem o komunikacji niewerbalnej jako o zestawie wzajemnie na sie- bie oddziałujących systemów i podsystemów, które z kolei pozostają w interak- cji z systemem komunikacji werbalnej (Leathers, 1976). I mimo iż w tej książce

25 Część I. Komunikacja niewerbalna nie traktuję różnych rodzajów komunikacji niewerbalnej jako systemów, wie, rzę, że systemowe podejście do klasyfikacji pozostaje nadal bardzo użyteczn? Moje obecne wyobrażenie współoddziałujących na siebie systemów komunią cji zaprezentowałem na ryc. 1.1. 1.2. Perspektywa definicyjna: komunikacja werbalna i niewerbalna 29 RYC. l.ł Systemy komunikacji werbalnej i niewerbalnej wzajemnie na siebie oddziałujące w stanie do- pasowania (ciemne szare kolory w środku sugerują zgodną interakcję). Każde miejsce, w któ- rym obszar ciemnoszary przechodzi w jasnoszary, sugeruje niezgodną interakcję między dwoma lub więcej systemami. Obszary zabarwione na jasnoszary kolor sugerują możliwość każdego z systemów do wchodzenia w interakcję z innym obszarem w niezgodny ze soba sposób. System komunikacji niewerbalnej obejmuje trzy główne, wzajemnie na sie- bie oddziałujące systemy: system komunikacji wzrokowej, system komunikacji słucho- wej i system komunikacji pozawzrokowej. Jak wyjaśnimy w dalszych rozdziałach tej k s i ą ż k i , system komunikacji wzrokowej jest najważniejszym systemem komu- nikacji niewerbalnej z przynajmniej dwóch powodów. Komunikacja wzrokowa • t głównym źródłem niewerbalnego znaczenia, a system komunikacji wzroko- wej jest złożony z niezmiernie istotnych podsystemów: komunikacji kinezyjnej, Zroksermcznej i wykorzystującej przedmioty. K o m u n i k a c j a kinezyjna (ruchowa) jest definiowana przez swoje własne odsystemy ekspresji twarzy, zachowań wzrokowych, gestów i pozycji ciała. K o m u n i k a c j a proksemiczna jest określana przez wykorzystanie przestrzeni, o d l e g ł o ś c i , terytorium dla celów komunikacji. Komunikacja przez przedmioty z a c z y n a się od zewnętrznego wyglądu naszej twarzy, ciała i obejmuje wszystko to co osoba komunikująca się może wykorzystać, aby zmieniać swój wygląd. System komunikacji słuchowej jest istotny. Jak się przekonamy, dziewięć różnych właściwości dźwięku, podatnych na naszą świadomą kontrolę, współ- tworzy całość nadającą sygnałom głosowym komunikującego swoje charakte- rystyczne cechy: głośność, ton, barwa, tempo, trwałość, rytmiczność, artykulacja, wy- mowa i cisza. Natomiast sygnały głosowe służą trzem ważnym komunikacyjnym funkcjom: emocjonalnej, kierowania wrażeniem i regulacyjnej. System komunikacji pozawzrokowej różni się od systemów komunikacji wzrokowej i słuchowej w kilku aspektach. Po pierwsze, podsystemy komuni- kacji dotykowej, węchowej i chronemicznej (czasowej) są definiowane raczej przez swoją odmienność niż podobieństwo. Po drugie, podczas gdy uznajemy, iż systemy komunikacji węchowej i chronemicznej (patrz rozdz. 16) są okreś- lane przez przekazy pozawzrokowe, przekazy dotykowe mogą być widziane w sposób oczywisty. Zauważmy jednak, iż przekazy dotykowe mogą (i często tak się dzieje) komunikować znaczące treści przy braku jakiegokolwiek oświe- tlenia, a osoba odszyfrowująca przekaz dotykowy polega raczej na receptorach skórnych niż na spostrzeżeniu wzrokowym. Formalne zastrzeżenia dotyczące systemu komunikacji pozawzrokowej Po pierwsze, można podać całkowicie przekonujący dowód, wspierający twierdzenie, że ludzie mogą nie tylko komunikować się telepatycznie przez środ- ki pozazmysłowe, ale także, iż komunikacja telepatyczna jest ważnym podsyste- mem stanowiącym część systemu komunikacji pozawzrokowej. Jest to kwestia, którą poruszyłem w innej publikacji (Leathers, 1976). Po drugie, mimo iż po- wonienie jest często podawane jako przykład szczególnego rodzaju komunika- cji niewerbalnej, stanowi ono tak ograniczony i nieelastyczny typ komunikacji, ze zdecydowałem się nie poświęcać temu zagadnieniu więcej miejsca. Burgoon (1985) opisała poważne ograniczenia powonienia jako podsystemu komunika- cji, pisząc, że „chociaż potencjalnie można by posłużyć się naturalną wonią ciała jako systemem sygnałów (tak jak posługują się nią gatunki zwierzęce), to jednak nie spełnia ona kryteriów systemu kodującego, ponieważ zapachy nie są inten- cjonalnymi, dowolnymi zakodowanymi sygnałami ani też nie są tak samo inter- pretowane przez odbiorcę" (s. 349).

25 Część I. Komunikacja niewerbalna 1.2. Perspektywa definicyjna: komunikacja werbalna i niewerbalna 30 Podczas gdy niektóre autorytety (Burgoon, Buller i Woodall, 1989),, \2.3. Interakcja z systemami werbalnymi niają potencjał wymienionych rodzajów komun,kacji niewerbalnej, opis, _ , ze k o m u n i k a c j a niewerbalna rzadko występuje właściwości ich „kodow ja porownuj, 1 kontrastuje potencja! systemów i „ J ^ U a ^ w e r b a l n e j patrz ryc. 1.1). Główne systemy komunikacji n i t systemów komunikacji mewerbalnei przez oszacowanie możiwości kanałń bez K°m u n l K d C J , , , J VF ' / .. ./ u\ . i użytych do niewerbalnego komunikowania przekazów. K a n a ł y komunt werbalnej współoddziałują z systemem komun,kacjiwerbatoej niewerbalnej różnią się w odniesieniu do: * o rodzaju i intensywność, komunikowanych znaczen. Nasz sposob postrzegania a) p r o ś c i , z jaką sygnałmoże być przesyłany; c) dokładności, z jaką znaczenia są przekazywane pU kanał- komunikacji niewerbalnej służą ważnym funkcjom, me ^stepuje komunikacja d) skuteczności, z jaką informa "emocjonalna^est komunikowana p„ werbalna. Po dru^e, istmeją sytuacje, w których systemy k a n a ł . J J J " iKuwaud pr! ^^ o d g r y w a j ą dominującą i pierwszoplanową rolę, podczas gdy system ko- e) skuteczność, z jaką rzeczywiste informacje są komunikowane danym „ t l t ^ " p ^ a g a zobrazować złożone relacje między komunikacją niewerbalną i werbalną. Jak na ironię osoby niedosłyszące p- " i u 1. -i , , , stworzyły złożony „język niewerbalny", który wykorzystuje wzajemnie na sie- Pojemność, jaka charakteryzuje kanały należące do systemów (i podsys p i ł u j ą c e sy temy komunikacji niewerbalnej, służąc funkcjom, które za- mów) komunikacji niewerbalnej, rozn, się istotnie w odniesieniu do tych pi, ^ * e J w o J n e d la komunikacji werbalnej, takim jak formułowanie ważnych, wyżej zidentyfikowanych właściwości. Próbując naświetlić te różni " g w a r n e myśli i idei przez odpowiednie struktury gramatyczne, oceniłem uprzednio pojemność dla wszysthch kanałów komunikacji nieW z ^ s t u d e n ^ na U I Le r syteckim kursie komunikacji niewer- balny posługując się pięciopunktową skalą gdzie 5 = bardzo dobra pojem™ J ^ W e r n i c k „ i s a l a w n i k l i w ą ro 0 j ę z y k u z n a k ó w jako złożo- 4 - dobra, 3 = przeciętna, 2 = słaba, 1 = bardzo słaba (Leathers, 1976). Al n y m rodzaju komunikacji niewerbalnej. Wernick podkreślała, że ASLjest fascy- zwe^fikowac dokładność tych ocen, potrzebujemy dodatkowych inform, ^ J j j ^ ^ komunikacji niewerbalnej, szczególnie sygnałów na temat niektórych kanałów, niemniej pomiary te pomagają nam porów, J ^ l , ^ . z /o z u m i e n i u > reprezentowaniu i przekazywaniu znacze- potencjał komunikacyjny poszczególnych niewerbalnych kanałów komunii • , • u j - cvinvch nia /łożonych zdan. o -1 u- . • , ,, ,, , Dokładniej mówiąc, ASL został rozwinięty w sposób, który ilustruje, jak Pozwólmy sobie na przytoczenie dwóch przykładów ilustrujących,, m o z n a s k u t e c z n i e p o s ł u g i w a ć się komunikacją niewerbalną nie tylko po to, aby działa ocena pojemności kanału systemów komunikacji niewerbalnej. Prop p r z e k a z y w a ć z ł o ż o n e i d e e , ale t a k ż e , aby móc rozgraniczać składniową strukturę nuję ocemc pojemność kanału „wyraz twarzy w następujący sposób: prędko t e k s t u ^ k l a d , j e ś l i t w a r z y służy jak o marker gramatyczny, to speł- r „ L " t Z ' I flew T : n ' d 0 k t a d n ° S C = 4' 'nforniacja emocjonalna - 5 o« n i a J d J w o J f u n k c e; ( a ) przekaznje znaczenie specyficznych struktur informacja o faktach - 2. Oszacowana pojemność kanału komunikacji dotyk składnioLch; (b) reprezentuje przysłówki używane z różnymi orzeczeniami h & ^ S ^ & t o S t l = °Ś Ć = 3' i n f o r m a c i a em0C> oraz (c) towarzyszy określonym pozycjom leksykalnym (Wernick, 1991). Żaden z pozostałych systemów komunikacji niewerbalnej nie może r walizować z ekspresją twarzy zarówno pod względem prędkości przekazy. , p r 2 e t w a r z a n i e międzypółkulowe ma znaczen, jak i komunikowania informacji emocjonalnej. Dlatego też twa) T Jr otrzymała ocenę bardzo dobrą w odniesieniu do takich właściwości kanału, f Półkule mózgowe, mimo iż oddziałują na siebie wzajemnie, odpowiadają prędkość i komunikowanie informacji emocjonalnej. I chociaż komunika- za różne funkcje komunikacyjne. I tak, w badaniach neuropsychologicznych dotykowa służy ważnym funkcjom, kontakt dotykowy to jednak powolny śr wyraźnie ustalono, że (u osób praworęcznych) prawa półkula mózgu jest zwią- dek komunikacji. Co więcej, nie możemy dotykać innych ludzi, jeśli nie znajd' zana przede wszystkim z niewerbalnymi formami komunikacji, podczas gdy jemy się wystarczająco blisko. Ponadto bliski związek między dotykiem a gest lewa półkula skupia się na funkcjach werbalnych. Badania Bowersa, Bauera mi ręki jest oczywisty. Stąd oddzielenie kanału dotykowego jest ocenione jak 1 Heilmana (1993) znacząco poszerzyły naszą wiedzę na temat niewerbalnych niższe, a nie przeciętne, ponieważ przekazy dotykowe często nie są wyraża komunikacyjnych funkcji prawej półkuli ludzkiego mózgu. Badacze ci wyka- odseparowane od przekazów proksemicznych czy gestów. zali, że prawa półkula zawiera „niewerbalny słownik afektywny" wykorzystują-

45 Część I. Komunikacja niewerbalna 47 cy oddzielne zestawy sygnałów dla ekspresji twarzy, sygnałów głosowych i ge- stów. Co więcej, słownik afektywny kontrolowany przez prawą półkulę mózgu jest używany do przetwarzania i dekodowania istotnych społecznie przekazów niewerbalnych osób, z którymi wchodzimy w interakcje. Skomplikowane wzajemne powiązania między komunikacją werbalną i niewerbalną obrazuje wyspecjalizowana rola mózgu w procesie komunikacji. Stacks i Andersen przeprowadzili nowatorskie badanie naukowe dotyczące ko- munikacji wewnąlrzosobowej, czy też komunikacji lewej i prawej półkuli mózgu. W swoim prowokacyjnie zatytułowanym artykule „The Modular Mind", opub- likowanym w The Southern Communication Journal (1989), napisali, że koncepcja jakoby lewa półkula była odpowiedzialna za komunikację werbalną, a półkula prawa za komunikację niewerbalną jest nieaktualna i nazbyt uproszczona. „Współpraca międzypółkulowa" jest niezmiernie istotna, bowiem, aby doszło do skutecznej komunikacji, lewa i prawa półkula człowieka muszą czę- sto „komunikować" się między sobą przez łączące je ciało modzelowate. Dla przykładu, Stacks i Andersen napisali, że „badania nad rozszczepieniem półkul mózgowych (split - brain) pozwalają twierdzić, że gdy lewa półkula musi zin- terpretować wiadomość bez udziału półkuli prawej (przy przeciętym ciele mo- dzelowatym), przekaz jest interpretowany dosłownie, bez analizy jego warstwy emocjonalnej koniecznej dla pełnego zrozumienia przekazu" (s. 282). Jaffe (1987) wykazał także, jak bardzo złożone są odzwierciedlone w aktyw- ności półkul mózgowych wzajemne powiązania komunikacji werbalnej i niewer- balnej. Jeśli posiadasz mały mózg lub jeśli nie posiadasz żadnego, to co wpada jednym uchem, może wypadać drugim. Jednakże, w przypadku przeciętnego człowieka, to co wpada do jego prawego ucha jest przetwarzane przez lewą półku- lę, a to co wpada do ucha lewego jest przetwarzane przez prawą półkulę mózgu. Informacja otrzymywana z prawego ucha jest używana przez lewą pół- kulę mózgu do dekodowania i zakodowania danych abstrakcyjnych, podczas gdy informacja z ucha lewego jest wykorzystywana przez prawą półkulę mó- zgu do dekodowania i zakodowywania przekazów niewerbalnych. Co więcej, nie dziwi nas to, że: Prawe ucho mówiącego jest przede wszystkim zaangażowane w proces monitorowania nadawanej przjez niego mowy; byłby to bardzo skuteczny układ, jeśli lewe ucho byłoby nakierowane na proce- duralne, paralingwistyczne działania słuchacza. W procesie dekodowania prawe ucho słuchacza jest zaangażowane w identyfikację odpowiednich sylab językowych; byłoby więc korzystne, aby jego lewe ucho było nakierowane na intonacyjne aspekty wypowiedzi (s. 30). 1.2.5. Wzajemne związki między komunikacją werbalną i niewerbalną Jeśli systemy komunikacji funkcjonują harmonijnie (komunikują zasadni- czo te same lub uzupełniające się znaczenia), to komunikacja nabiera wysokiej jakości. Problem pojawia się wtedy, gdy systemy zaczynają funkcjonować nie-

1.3. Funkcje sygnałów niewerbalnych 33 zgodnie. Niezgodne czy niespójne ze sobą systemy komunikacyjne zmuszają do intensywnej analizy. Niewiele zjawisk ma większe diagnostyczne znaczenie dla doradców do spraw komunikacji, niż systemy werbalnej i niewerbalnej ko- munikacji znajdujące się w stanie niezgodności (wzajemne związki między sy- stemami komunikacji werbalnej i niewerbalnej w stanie spójności i niespójności zostały szczegółowo opisane w rozdz. 13). W tej książce przedstawimy wiele uogólnień i wniosków dotyczących wza- jemnego związku(ów) między komunikacją werbalną i niewerbalną. Poniżej po- dajemy przykłady generalizacji, jakich zamierzamy dokonać. Najefektywniejsza komunikacja ma miejsce wtedy, gdy systemy werbalne i niewerbalne przekazu- ją spójne znaczenia; system komunikacji wzrokowej niesie ze sobą istotnie wię- cej informacji afektywnej niż system komunikacji werbalnej czy którykolwiek z pozostałych systemów komunikacyjnych; gdy różne systemy komunikacyjne zgodnie współdziałają, komunikacja niewerbalna częściej stanowi dominują- ce źródło znaczenia; systemy komunikacji niewerbalnej wydają się być daleko bardziej skuteczne od systemów werbalnych w przekazywaniu empatii, szacun- ku i poczucia autentyczności komunikującego; gdy przekazujemy równocze- śnie różne sygnały komunikacyjne, odmienne kanały działające razem tworzą w efekcie kompensujący i uzupełniający się efekt. Burgoon (1985) pisała, że „w komunikowaniu pełnego znaczenia w trak- cie wymiany międzyludzkiej kanały werbalne i niewerbalne pozostają splecione ze sobą nierozwiązalnie" (s. 347). Autorka ta opisała złożoną naturę wzajem- nych związków między komunikacją werbalną i niewerbalną, wskazując, że: 1. Przy określaniu „społecznego znaczenia" osoby dorosłe opierają się w więk- szym stopniu na sygnałach niewerbalnych niż werbalnych. 2. Dzieci przed osiągnięciem okresu dojrzewania przywiązują większe znacze- nie do sygnałów werbalnych. 3. Osoby dorosłe w największym stopniu polegają na sygnałach niewerbalnych wtedy, gdy znaczenia przekazywane przez systemy komunikacji werbalnej i niewerbalnej są niespójne lub sprzeczne. 4. Podejmując dany akt komunikacyjny, ustalamy, czy będzie on polegał na jednym lub kilku rodzajach komunikacji niewerbalnej, czy też na komu- nikacji werbalnej. Niektórzy komunikujący konsekwentnie jako źródło informacji wybierają albo kanał werbalny, albo niewerbalny, chociaż inni przy wyborze kanału uwzględniają kontekst lub sytuację. 1.3. Funkcje sygnałów niewerbalnych Sygnały niewerbalne służą różnym ważnym komunikacyjnie funkcjom (Burgoon, 1985; Harper, Wiens i Matarazzo, 1978; Patterson, 1994). Są one nie tylko istotnymi czynnikami, które determinują percepcję interpersonalną,

34 Część I. Komunikacja niewerbalna 1.3. Funkcje sygnałów niewerbalnych 35 ale mają także zasadniczy wpływ na relacje interpersonalne. Mimo że sygnał) niewerbalne często wzmacniają lub uzupełniają informacje niesione przez sł0. wo mówione, to same z siebie dostarczają specyficznych rodzajów informacji których nie można uzyskać werbalnie. Chwila refleksji może pomóc w utwierdzeniu się co do głównej roli jaką odgrywają sygnały niewerbalne w kształtowaniu zachowań i percepcji interpersonalnej. Na przykład, jeśli wygląd i szczególny sposób zachowania pasażera samolotu odpowiadają profilowi porywacza, to zostanie on w najła- godniejszym wypadku przesłuchany - wyobrażenie porywacza jest z natury niewerbalne (obrazowe). Kandydat na członka ławy przysięgłych może zostać odrzucony, jeśli nie będzie odpowiadać oczekiwaniom, jakie wobec niego ma adwokat czy prokurator. Odrzucenie to zazwyczaj jest oparte na informacjach dostarczanych raczej przez sygnały niewerbalne niż werbalne. Osoby uma- wiające się telefonicznie na pierwszą randkę ryzykują w dużym stopniu od- rzucenie, jeśli ich głos sugeruje niepożądany profil osobowościowy. Nasuwa się więc pytanie: jakie komunikacyjne funkcje są najbardziej bezpośrednio związane z sygnałami niewerbalnymi? Autorytety w tej dziedzinie dostarczają nieco odmiennych odpowiedzi na to pytanie. Burgoon (1980) zidentyfikowa- ła sześć funkcji, takich jak: reprezentacja symboliczna, komunikacja ekspre- syjna, tworzenie struktury w relacji, kształtowanie i kierowanie wrażeniem, metakomunikacja i wpływ społeczny. Burgoon, w charakterystycznym dla siebie podejściu do symbolicznych funkcji sygnałów niewerbalnych, zauważa, że predyspozycja do ataku, ucieczki czy kształtowania więzów przynależno- ści może być komunikowana w najbardziej społecznie akceptowane sposoby przez użycie środków niewerbalnych. Podkreśla ona także symboliczne zna- czenie takich sygnałów niewerbalnych, jak flagi, czarne opaski na ramieniu, pikiety, marsze i muzyka. Najbardziej szczegółową, a następnie udoskonalaną i rozszerzaną kla- syfikację funkcji sygnałów niewerbalnych, uzasadnioną w licznych badaniach empirycznych, rozwinął Patterson (1982; 1987; 1994). Dowodzi on, że podsta- wowe komunikacyjne funkcje sygnałów niewerbalnych polegają na dostarcza- niu informacji, regulowaniu interakcji, wyrażaniu intymności, sprawowaniu społecznej kontroli, ułatwianiu pracy oraz osiąganiu celów. Nasza własna kla- syfikacja funkcji sygnałów niewerbalnych, nie licząc trzech modyfikacji, oparta jest na tym właśnie modelu. Po pierwsze, ekspresja intymności skupia się na ko- munikowaniu emocji, ale komunikacja emocji niekoniecznie zawiera ekspresję intymności. Po drugie, sygnały niewerbalne wyraźnie służą jeszcze jednej waż- nej funkcji niezidentyfikowanej przez Pattersona - a mianowicie metakomu- nikacji. Ponadto funkcje kształtowania i kierowania wrażeniem są tak istotne, że zasługują one raczej na odrębny opis niż potraktowanie ich jako części funk- cji społecznej kontroli. Sygnały niewerbalne mogą zatem zostać użyte, aby służyć sześciu głów- nym funkcjom komunikacyjnym: a) przekazywaniu informacji; b) regulowaniu interakcji; c) wyrażaniu emocji; d) tworzeniu metakomunikacji; e) kontrolowaniu sytuacji społecznych; f) kształtowaniu i kierowaniu wrażeniami. Wymienione funkcje sygnałów niewerbalnych nie wykluczają się wzajem- nie, ponieważ każda pojedyncza próba niewerbalnego komunikowania może służyć kilku celom. Informacyjna funkcja sygnałów niewerbalnych jest funkcją najbardziej podstawową, gdyż wszystkie one w każdej sytuacji komunikacyjnej są poten- cjalnie informacyjne zarówno dla osoby kodującej, jak i dla odkodowującej. Sygnały niewerbalne stanowią bogate źródło informacji, ponieważ osoba ko- dująca informację często nie jest w pełni świadoma swoich własnych zachowań. Może ona mimowolnie komunikować treści, które mówią wiele o samoocenie, tożsamości społecznej, postawach i skłonnościach do określonych zachowań. Zauważ, że w poprzedniej części dokonaliśmy rozróżnienia między zachowa- niami, które informują, ale nie są komunikacyjne a zachowaniami komunika- cyjnymi, które wyraźnie mogą nieść informacje. I rzeczywiście, sugerowałem wcześniej (Leathers, 1979b), że sygnały nie- werbalne mogą dostarczać specyficznych informacji, których zazwyczaj nie moż- na wyrazić słowami. Zachowania niewerbalne jednostek ujawniają nie tylko, co ludzie odczuwają w stosunku do samych siebie, ale też co odczuwają wo- bec osób, z którymi się komunikują. Mówiąc konkretnie, sygnały niewerbalne mogą być wykorzystane, aby określić poziomy samoupewniania się i reaktywności jednostki. Umiejętność określania tych właściwości w różnych momentach cza- su jest niezbędna w dążeniu do skutecznej komunikacji. Gdy niewerbalne sygnały osoby kodującej nie są przez nią świadomie kontrolowane i monitorowane, osoba dekodująca uzyskuje z takich działań najcenniejsze informacje. Natomiast jeśli osoba kodująca świadomie kontroluje i monitoruje swoje sygnały niewerbalne, to ich informacyjna wartość dla oso- by odszyfrowującej zostaje zminimalizowana. Dzieje się tak, ponieważ świado- ma kontrola i monitorowanie sygnałów niewerbalnych często stanowi formę kształtowania i kierowania wrażeniem. W takim wypadku osoby kierujące wra- żeniem usiłują dostarczać jedynie takich rodzajów informacji, które pomogą im w osiąganiu ich własnych celów komunikacyjnych. Druga funkcja sygnałów niewerbalnych, czyli regulowanie interakcji, jest także niezmiernie istotna. Wiemy na przykład, że decydowanie o tym, kogo dopuścić do głosu i ile czasu przeznaczyć na jego wypowiedź, aby mógł powie- dzieć to, co chce powiedzieć, może mieć znaczący wpływ na rozwój relacji in- terpersonalnych (Palmer, 1989). Mimo iż sygnały niewerbalne nie są zwrotne, reprezentują one najbardziej efektywne i najmniej ofensywne środki regulowa-

45 Część I. Komunikacja niewerbalna 47 nia interakcji w sytuacjach interpersonalnych. Powiedzenie „zamknij się" moż< wyzwolić wrogą lub obronną reakcję; zakomunikowanie tego samego przekazu wzrokiem czy ruchem ręki stanowi bardziej społecznie akceptowany sposób osiągania celu. Wrażliwy odbiorca rozpozna, że reguły zabierania głosu obowią. żujące w danej kulturze są zazwyczaj komunikowane niewerbalnie i oczekuję się ich przestrzegania. Trzecią funkcją sygnałów niewerbalnych jest wyrażanie emocji. Jak uprzednio wspomniałem, komunikacja niewerbalna jest głównym środkiem ekspresji emocji. Jeśli wierzymy, że skuteczna komunikacja wymaga wrażliwego odczytywa- nia i reagowania na uczucia, nastroje czy emocje tych, z którymi się komuniku jemy, to ekspresyjne możliwości komunikacji niewerbalnej stają się szczególnie istotne. Jak wykażemy w kolejnych rozdziałach, sygnały niewerbalne stanowią źródło najbardziej szczegółowych i precyzyjnych danych na temat emocji ko- munikujących się osób. Będziemy także przestrzegać, że część z tych informacji może okazać się fałszywa, gdyż niektóre rodzaje sygnałów niewerbalnych mogą być świadomie kontrolowane w celu wprowadzenia w błąd. Czwartą, szczególnie charakterystyczną funkcją pełnioną przez sygnały nie- werbalne jest metakomunikacja. Metaprzekazy w formie sygnałów niewerbalnych pomagają komunikującemu ocenić zamiar i motywację nadawcy komunikatu, a tak- że określić dokładne znaczenie(a) przekazów werbalnych. Burgoon (1980) definiuje metakomunikację jako wykorzystanie niewerbalnych przekazów do określania, do- pełniania, zaprzeczania lub poszerzania przekazów werbalnych lub innych komuni- katów niewerbalnych. Ważność metakomunikacyjnej funkcji sygnałów niewerbal- nych staje się oczywista zwłaszcza wtedy, gdy człowiek musi odszyfrować przekaz wielokanałowy, który wydaje się komunikować niezgodne znaczenia. Kontrola społeczna jest piątą funkcją sygnałów niewerbalnych. Jest to być może najważniejsza z funkcji, jeśli wziąć pod uwagę jej związek z różnorod- nością znaczących społecznie kontekstów komunikacyjnych w realnym świecie. Kontrola społeczna oznacza, że dana osoba próbuje wpływać lub zmieniać zacho- wanie drugiej osoby. Usiłowanie sprawowania społecznej kontroli często przybiera formę perswazji Edinger i Patterson (1983) w przekonujący sposób wykazali, że funkcja kontroli spo- łecznej wiąże się w dużym stopniu z próbami uwydatnienia czyjegoś statusu, władzy i dominacji; z próbami dostarczania wybiórczych informacji zwrotnych i wzmoc- nień czy nawet z próbami oszustwa. Autorzy ci utrzymują, że kierowanie wrażeniem jest też formą kontroli społecznej o tak szerokim zasięgu, iż obejmuje ona więcej specyficznych funkcji z tym związanych. Napisali oni, że w pewnej mierze „wszystkie z tematów rozważanych do tej pory zawierają kierowanie wrażeniem. To znaczy, że próbując posługiwać się siłą, przekonując innych, dostarczając informacji zwrot- nych czy oszukując ludzi, przynajmniej pośrednio kierują wrażeniami" (s. 43). Tak więc kształtowanie i kierowanie wrażeniem stanowi szóstą funkcję nie- werbalnych sygnałów i zachowań. Chcemy podkreślić, że funkcja ta jest ważna