13 Wiktor Suworow - Cień zwycięstwa.pdf

WIKTOR SUWOROW

Polecamy także: Wiktor Suworow COFAM WYPOWIEDZIANE SŁOWA oraz: Matthew Parker MONTE CASSINO Evan McGilvray MARSZ CZARNYCH DIABŁÓW Tadeusz A. Kisielewski ZAMACH TROPEM ZABÓJCÓW GENERAŁA SIKORSKIEGO ZABÓJCY WIDMA WYCHODZĄ Z CIENIA Antoni Czubiński HISTORIA DRUGIEJ WOJNY ŚWIATOWEJ 1939-1945

WIKTOR SUWOROW Cień ZWYCIĘSTWA Pierwsza część trylogii „Cień zwycięstwa" Przekład Andrzej Bobrowicki i Edward Więcławski DOM WYDAWNICZY REBIS Poznań 2006

Tytuł oryginału Tehb no6e^bi Copyright © Wiktor Suworow, 2002 AZ1 right reserved Copyright © for the Polish edition by REBIS Publishing House Ltd., Poznań 2006 Opracowanie graficzne serii i projekt okładki Zbigniew Mielnik Fotografie na okładce CORBIS Wydanie II poprawione Na podstawie wydania I, które ukazało się w 2002 r. nakładem Wydawnictwa Adamski i Bieliński ISBN 83-7301-953-7 Dom Wydawniczy REBIS Sp. z o.o. ul. Żmigrodzka 41/49, 60-171 Poznań tel. 0-61-867-47-08, 0-61-867-81-40; fax 0-61-867-37-74 e-mail: rebis@rebis.com.pl www.rebis.com.pl Skład ZAPIS Gdańsk, tel./fax 0-58-347-64-44

Poświęcam znaczącemu człowiekowi o imieniu Lew

Spis treści Rozdział 1 Zaliczyć do grona świętych 9 Rozdział 2 Zagadki debiutu 30 Rozdział 3 Po co Stalinowi Wyspy Alandzkie? 46 Rozdział 4 Żukow i ropa naftowa 60 Rozdział 5 Przepis na klapę 74 Rozdział 6 Grudniowa narada 87 Rozdział 7 Jak Żukow gromił Pawłowa 99 Rozdział 8 O pierwszym szturmie Królewca 113 Rozdział 9 Na Budapeszt! 126 Rozdział 10 Nie zdążył się zorientować w sytuacji 140 Rozdział 11 Rozpocząć działania wojenne! 156 Rozdział 12 Jak Żukow nabił Armię Czerwoną na niemiecką pikę 174 Rozdział 13 Jak Żukow ratował Moskwę 186 Rozdział 14 Jak zakończyła się „klęska Niemców pod Moskwą"? 197 Rozdział 15 Na Syczewkę! 210 Rozdział 16 I znów na Syczewkę! 223 Rozdział 17 O wybitnej roli 241 Rozdział 18 O czym mówią ordery 253 Rozdział 19 Jakże on kochał frontowców! 267 7

Rozdział 20 Prawa ręka 281 Rozdział 21 Dlaczego Żukow nie mógł zaprowadzić porządku w Niemczech? 298 Rozdział 22 O bolszewiku, który płakał 310 Rozdział 23 Najbliższe otoczenie 322 Rozdział 24 Negatywny cud 339 Bibliografia 360

Rozdział 1 Zaliczyć do grona świętych... Nasi zmarli nie opuszczą nas w biedzie... WŁODZIMIERZ WYSOCKI I Związek Radziecki u schyłku s w y c h dziejów niespodzie­ wanie zatracił większość n a r o d o w y c h idoli. Wyniesieni na piedestały przywódcy okazali się bandą kryminalistów i łaj­ daków. Z kolei wystarczy uważnie przyjrzeć się klasycznym radzieckim gierojom, którzy mieli służyć za wzór obywatelom Z S R R , a wszelki heroizm znika bez śladu. Jeden konkretny przykład. L e g e n d a r n a bitwa 16 listo­ pada 1941 roku na przedmieściach Moskwy, pod rozjazdem Dubosiekowo. Z jednej strony - dwudziestu ośmiu żołnierzy z czwartej kompanii 1075. pułku piechoty 316. DP generała majora Iwana Panfiłowa. Za uzbrojenie mają jedynie karabiny, granaty i butelki z benzyną. Z drugiej strony - Niemcy, mają do dyspozycji 54 czołgi. Działania hitlerowskich pancerniakow wspiera dwadzieścia baterii artylerii i moździerzy. Przed samą bitwą politruk Dijew miał wypowiedzieć słowa, które niebawem obiegły cały kraj: „Wielka jest Rosja, ale cofać się nie m o ż e m y : za n a m i M o s k w a ! " Bohaterscy panfiłowcy padli w boju, ale zdołali zniszczyć wiele nieprzyjacielskich czołgów i wroga nie przepuścili. Prezydium Rady Najwyższej Z S R R na wniosek dowódcy Frontu Zachodniego generała armii 9

Żukowa k a ż d e m u z nich nadało pośmiertnie tytuł Bohatera Związku Radzieckiego. Legendą o t y m heroicznym czynie k a r m i o n o pokolenia radzieckiej młodzieży. J e d n a k o d s a m e g o p o c z ą t k u t a sprawa budziła p e w n e wątpliwości. Najpierw „Krasnaja zwiezda" oznajmiła, że na czele 28 bohaterów stał politruk Dijew.1 Niebawem w tej sa­ mej gazecie można było przeczytać, że panfiłowcami dowodził politruk Kłoczkow.2 Próby połączenia obu w jedną postać od­ niosły skutek odwrotny do zamierzonego. Bohater wszedł na karty radzieckich podręczników w czterech odmianach: Dijew, Kłoczkow, Kłoczkow-Dijew i Dijew-Kłoczkow. Kolejna niejasność: skoro wszyscy żołnierze zginęli, to w j a ­ ki sposób poznaliśmy słowa bohaterskiego politruka? Były też w p a d k i dużo bardziej zaskakujące. Nic więc dziw­ nego, że po wojnie cały epizod wzięła pod lupę prokuratura wojskowa. Wtedy dopiero na światło dzienne wyszły prawdziwe rewelacje. Rzeczywiście, za plecami była Moskwa, ale wciąż jeszcze było dokąd się cofać: podczas bitwy na przedpolach M o s k w y 1075. pułk piechoty oddał zajmowane pozycje, za co dowódca i komisarz p u ł k u zostali zdymisjonowani. I jeszcze jedno. Skoro wszyscy żołnierze i oficerowie z czwar­ tej kompanii zginęli, a na przedpolu płoną dziesiątki niemiec­ kich czołgów, to dowódca 2. baonu, major Rieszetnikow, był zobowiązany o t y m zameldować. Ale z niewiadomych przyczyn tego nie uczynił. Przeoczył całe zdarzenie? O b o h a t e r s k i m w y c z y n i e nie m e l d o w a ł d o w ó d c a 1075. pp pułkownik Koprow, ani dowódca 316. DP generał major Panfiłow, ani też generał porucznik Konstanty Rokossowski, dowodzący 16. Armią. Co ciekawe, Niemcy też nie mieli pojęcia o tej bitwie. A więc, skoro żaden z dowódców frontowych nie zameldował o t y m bohaterskim czynie, w jaki sposób dowie­ dziano się o n i m w Moskwie? Jako pierwsza napisała o n i m centralna gazeta wojskowa 1 „Krasnaja zwiezda", 27 listopada 1941. 2 „Krasnaja zwiezda", 22 stycznia 1942. 10

„Krasnaja zwiezda". Bohaterską bitwę przedstawił naoczny świadek, tow. Krywicki, sekretarz literacki dziennika. Lecz czy rzeczywiście był świadkiem tych wydarzeń? W prokuraturze wojskowej pytano go: czy 16 listopada 1941 roku przebywał w okolicy rozjazdu Dubosiekowo? Okazało się, że wspomnianego towarzysza nie było w pobliżu pola walki, w przeciwnym razie nie uszedłby z życiem z tego piekła. Podczas przesłuchania przyznał, że w listopadzie 1941 roku w ogóle nie opuszczał Moskwy. O bohaterskim wyczynie dowiedział się z relacji ko­ respondenta wojennego Korotiejewa. Co prawda Korotiejew też wolał nie ryzykować i nie zbliżył się do linii frontu dalej, niż stacjonował sztab 16. Armii. Właśnie t a m , na tyłach, dzielnego korespondenta doszły słuchy o bohaterskim starciu i przyjąwszy je za dobrą monetę, w te pędy przekazał relację do redakcji. Śledztwo ujawniło też źródło liczb, k t ó r y m i „ K r a s n a j a zwiezda" zadziwiła świat. Redaktor naczelny gazety D. Ortenberg wypytywał Korotie­ jewa, ilu żołnierzy liczyła bohaterska kompania? Ten, po chwili namysłu, odparł, że 30—40. Ustalono więc, że trzydziestu. Ale to przecież niemożliwe, żeby wszyscy byli bohaterami, nawet w Armii Czerwonej. S a m towarzysz Stalin w rozkazie nr 308 z 18 września 1941 roku żądał, by „żelazną ręką poskramiać tchórzów i panikarzy". Przed samą bitwą na pewno ze dwóch spanikowało i chcieli się poddać. Zostali natychmiast rozstrze­ lani. Ilu więc zostało bohaterów? Tak jest: 28. A ile niemieckich czołgów nacierało? Przyjmijmy: po d w a na każdego bohatera. Wychodzi, że czołgów było 56. Naczelny, po chwili namysłu, odjął dwa: 54 będzie lepiej wyglądało. W toku śledztwa wyszły na jaw rzeczy, o których przykro wspomnieć, dlatego prokuratura wojskowa zachowała daleko posuniętą dyskrecję. Blagierów można by ukarać. Mogło się dostać i naczelnemu. Ale z drugiej strony czyn panfiłowców znalazł się już na kartach encyklopedii i elementarzy, został wyryty w granicie, złotymi zgłoskami zapisał się w annałach wojny j a k o jeden z najbardziej heroicznych epizodów. Poza tym w sprawę jest zamieszany marszałek Związku Radzieckiego Żukow. Blagierzy przedobrzyli? To nic. Przecież cała historia Z S R R jest jedną gigantyczną konfabulacją. 11

Gdyby nie Żukow, heroizm panfiłowców trafiłby pomiędzy legendy, j a k niestworzone opowieści o wyczynach chwackiego Kozaka K u ź m y Kriuczkowa, który ponoć w I wojnie na jedną lancę nabijał po siedmiu Niemców... K u ź m a Kriuczkow nie był jedyną legendą rosyjskiego oręża. Aleksander Twardowski napisał poemat o t y m , j a k to szere­ gowy Wasyl Tiorkin wyszedł rano w pole, patrzy - a tu sunie na niego tysiąc niemieckich czołgów!3 Rosyjski żołnierz, jasna sprawa, nie stracił rezonu... Rosyjski lud pokochał Twardowskiego i jego Wasyla Tior- kina, który wychodził zwycięsko z każdej opresji. Wszyscy j e d n a k wiedzieli, że to blaga spod znaku barona Miinchausena. T y m c z a s e m Żukow nadał frontowej plotce o panfiłowcach ran­ gę rzeczywistego wydarzenia. S a m przechwalał się przy byle okazji: gdzie ja, t a m zwycięstwo! Pod moimi rozkazami każde niemieckie natarcie będzie zdławione! Moi ludzie umierają, ale się nie poddają! W grudniu 1941 roku ktoś z jego podkomendnych przeczytał relację o wyczynie 28 panfiłowców i zameldował Zukowowi. Żukow zażądał, by sporządzono spis poległych, którzy m o g l i w z i ą ć u d z i a ł w tej legendarnej bitwie - i przedstawił ich do odznaczenia. Wszyscy, którzy znaleźli się na tej liście, zostali pośmiertnie awansowani. Od momentu, gdy R a d a Najwyższa w y d a ł a stosowny dekret, bohaterski czyn przestał być dzien­ nikarską konfabulacją i stał się faktem. N a w i a s e m m ó w i ą c , nie wszyscy, którzy trafili na listę, zginęli. W spisie zabitych bohaterów znaleźli się również de­ zerterzy, którzy przeszli na stronę hitlerowców. Opowieść o panfiłowcach była t a k niewiarygodna, że budzi­ ła nieustające zainteresowanie badaczy. Na długo przed gła- snostią i pieriestrojką redaktor Kardin w miesięczniku „Nowyj M i r " poddał tę niedorzeczną historię bezwzględnej analizie. W jego ślady poszli Sokołow, Lulecznik i inni. Z czasem doszła cała m a s a krytycznych publikacji i w efekcie epizod ten wypadł z kanonu opowieści o bohaterstwie radzieckiego oręża. 3 A. Twardowski, Wasyl Tiorkin (przeł. Wł. Boruński), Warszawa 1953. 12

II T y m c z a s e m na robotniczym froncie należało r ó w n a ć do Aleksieja Stachanowa. W latach t r z y d z i e s t y c h górnicza n o r m a p r z e w i d y w a ł a urobek w czasie jednej z m i a n y siedmiu ton węgla. 31 sierpnia 1935 roku górnik Stachanow wyrąbał nie siedem, lecz 102 tony! I zaczął się w kraju szerzyć ruch stachanowski. W ślad za Stachanowem rzucono się wykonywać po dziesięć n o r m na jednej zmianie. Po dwadzieścia! Propaganda ochrzciła tych ludzi stachanowcami, lud zaś - stakanowcami4 . Po kilku dziesięcioleciach wyszły na j a w pikantne okolicz­ ności tego wyczynu. Stachanow rzeczywiście wyrąbał 102 tony węgla, ale... Po pierwsze: na czas rekordowej zmiany pozo­ stałym górnikom przodkowym kopalni „Centralnaja-Irmino" odłączono sprężone powietrze, po to by utrzymać maksymalne ciśnienie w młocie pneumatycznym Stachanowa. Po drugie: rytm produkcyjny całej kopalni został postawiony na głowie. Po trzecie: wyrąbany przez Stachanowa węgiel trzeba było odtransportować z przodka. A zatem - wszystkie wózki dla Stachanowa! Wózkom Stachanowa zielone światło! Pozostałe brygady niech czekają. Zastosowano też inne sztuczki. B a r d z o wiele zależało od metody naliczania urobku. Górnik na przodku nie jest sam. Wyrąbany węgiel trzeba odgarniać, ładować na wózki, przeta­ czać, dźwigać stemple i umacniać przodek. Jeżeli rozdzielimy wyrąbany węgiel na wszystkich, którzy pomagają przodko­ wemu i zabezpieczają jego pracę, otrzymamy właśnie siedem ton na jednego. Podczas rekordowej szychty Stachanowa za­ stosowano bardziej awangardową metodę obliczeń. Wszystko, co wyrąbał, zapisano tylko jemu, wszystkie tony przypisano tylko jego zasłudze. A ci, którzy odgarniali, ładowali i prze­ taczali węgiel, którzy umacniali przodek za Stachanowem, wylądowali w innej tabeli. W taki właśnie sposób u z y s k a n o wszechzwiązkowy re­ kord. 4 Stakan (ros.) - szklanka, najczęściej stosowana w Rosji miara spożywanego alkoholu [przyp. tłum.]. 13

Robotniczy w y c z y n Stachanowa to klasyczna radziecka lipa. A s a m Stachanow jest bohaterem w lipnym wieńcu. Inni radzieccy herosi rozmaitego autoramentu także okazali się funta kłaków warci. Ludzie wymyślali dowcipy i pikantne czastuszki o papierowych bożyszczach. Postawimy kropkę nad „i". Nie twierdzę, że podczas wojny nie było powszechnego heroizmu. M a m y bohaterski naród, który nieraz dokonywał czynów godnych zachwytu. Ale nasi agitatorzy i propagandyści nie wiadomo dlaczego opisywali nie bohaterów, tylko bohaterszczyznę — innymi słowy, wciskali kit. Z czasem nieubłaganie cały ten kit się wykruszył. I oto problem dla ideologów: na kim ma się naród wzoro­ wać? Na Leninie-syfilityku? A może na podziemnej organiza­ cji M ł o d a Gwardia, która zaistniała tylko w umyśle pisarza Fadiejewa5 , do cna przesiąkniętym alkoholem? Kraj niezwłocznie potrzebował idola, którego mógłby p o ­ stawić na g r a n i t o w y m piedestale. Wtedy wodzowie uradzili: Żukow. Żukow - w y b a w c a Ojczyzny! Żukow - bohater na białym koniu! T a k oto narodził się n o w y kult jednostki. III Doświadczenia w kreowaniu kultu jednostki n a m nie braku­ je. Kult Żukowa wprowadzono więc sprawnie i szybko. O Żuko­ wie powstawały kolejne legendy, jedna piękniejsza od drugiej. Marszałek Wielkiego Zwycięstwa! Nigdy nie doznał żadnej klęski! Gdzie Żukow - t a m zwycięstwo! Żukowowi starczy jeden rzut oka na mapę, aby przejrzeć zamiary wroga! Pojawiały się nawet takie głosy: „Ach, gdyby Żukow jeszcze żył!"6 5 Aleksander Fadiejew (1901-1956), wieloletni przewodniczący Związku Pisarzy Radzieckich, klasyk socrealizmu. Zastrzelił się w 1956 roku. Powieść Młoda Gwardia (1946) była gloryfikacją kom- somolskiej konspiracji antyhitlerowskiej [przyp. tłum.]. 6 „Krasnaja zwiezda", 4 lutego 1997. 14

Towarzysze na Kremlu roztrząsają: pochować Lenina czy zostawić w charakterze poglądowej p o m o c y naukowej? Nie ma się nad c z y m zastanawiać. Ciało Lenina śmiało można wynieść z mauzoleum. Kult Żukowa całkowicie wyparł kult Włodzimierza Iljicza. A w kraju j u ż chodzą słuchy, że m a r s z a ł e k Żukow był niedoceniany. Za swe heroiczne czyny zaledwie czterokrotnie został Bohaterem Związku Radzieckiego. Nasza historia zna tylko dwa takie przypadki. D r u g i m był marszałek Związku Radzieckiego Leonid Breżniew. Dlatego chcąc wynieść Żukowa ponad przywódczy geniusz Breżniewa, planuje się odznaczyć Żukowa pośmiertnie piątą gwiazdą i ogłosić go Bohaterem pięciokrotnym. Padła też propozycja, by ustanowić tytuł Ge­ neralissimusa Rosji i pośmiertnie nadać go Żukowowi.7 Ale nawet tak wielki zaszczyt wydaje się jego wielbicielom niewystarczający. Oto zdeklarowany ateista, członek Związku Dziennikarzy Rosyjskich Diebierdiejew, proponuje włączyć Żukowa w poczet świętych Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej.8 Diebierdiejew sam nie wierzy ani w diabła, ani w świętych, co osobiście potwierdza. Sytuacja dość typowa: przez cały XX wiek osobnicy różnego autoramentu zmuszali nas, byśmy uwierzyli w coś, w co s a m i nie wierzyli. Aby z n o w u nie narobić głupstw, wystarczy przypomnieć sobie, co myśleli, mówili i pisali o kandydacie na świętego ci, którzy znali go lepiej od nas. Zamiast dzisiejszych pismaków posłuchajmy współczesnych Żukowowi, jego dowódców, towa­ rzyszy broni i podwładnych. IV Generalissimus Z S R R Józef Wissarionowicz Stalin: „Mar­ szałek Żukow, wyzbywszy się wszelkiej skromności i ogarnięty poczuciem własnej ambicji, uważał, że jego zasługi są niewła­ ściwie oceniane. W rozmowach z podwładnymi przypisywał sobie opracowanie i przeprowadzenie wszystkich najważniej- 7 „Krasnaja zwiezda", 3 sierpnia 1996. 8 Ibid. 15

szych operacji Wielkiej Wojny Ojczyźnianej, włącznie z t y m i operacjami, z którymi nie miał nic wspólnego"9 . M a r s z a ł k o w i e Z w i ą z k u Radzieckiego Nikołaj B u ł g a n i n i Aleksander Wasilewski całkowicie podzielali opinię Stalina. Powiem więcej: to oni własnoręcznie napisali te słowa i 8 czerwca 1946 roku skierowali do Stalina projekt rozkazu o Żukowie. Fak- symile projektu opublikował „Wojenno-istoriczeskij żurnał"1 0 . Stalin zgodził się z ich stanowiskiem i podpisał dokument. Marszałek Związku Radzieckiego Konstanty Rokossowski znał Żukowa osobiście prawie pół wieku. Początkowo był wręcz jego dowódcą i s a m go awansował. A było to tak. W 1930 roku Rokossowski dowodził 7. Sa- m a r s k ą Dywizją Kawalerii im. Angielskiego Proletariatu. A Żukow w tej dywizji był dowódcą 2. brygady. Oto fragment opinii Rokossowskiego, pisanej 8 listopada 1930 roku: „Cechuje go niezwykły upór i chorobliwe wręcz samouwielbienie"1 1 . N i e p o m i e r n e m u samouwielbieniu Ż u k o w a towarzyszyła n a d m i e r n a skłonność do alkoholu, w y j ą t k o w a rozwiązłość s e k s u a l n a i nieludzkie okrucieństwo. W A r m i i Czerwonej zazwyczaj nikt się nie uskarża, ale okrucieństwo Żukowa prze­ wyższało nawet ówczesne zwyczajowe normy. Komuniści przez 25 lat u k r y w a l i przed n a r o d e m świadectwa Rokossowskiego. Teraz u k a z a ł y się drukiem. Jest to b a r d z o przygnębiająca lektura. Rokossowski opisuje histeryczną atmosferę w brygadzie Żu­ kowa. Dopiero jego usunięcie pozwoliło zaprowadzić względny spokój i porządek. Żukow dostał kopniaka w górę. „Do dywizji przychodziły skargi, dowództwo musiało je rozpatrywać. Próby wpłynięcia na k o m b r y g a 1 2 nie udawały się. I byliśmy zmu- 9 Rozkaz ministra Sił Zbrojnych ZSRR nr 009 z dnia 9 czerwca 1946. 1 0 „Wojenno-istoriczeskij żurnał", nr 5/1993, s. 27. 1 1 „Wojenno-istoriczeskij żurnał", nr 5/1990, s. 22. 1 2 W Armii Czerwonej nie używano wówczas stopni generalskich. Istniały tytuły odpowiadające szczeblowi dowodzenia. Powyżej puł­ kownika był kombryg (dowódca brygady), potem - komdyw (dowódca dywizji), komkor (dowódca korpusu), komandarm (dowódca armii) 16

szeni, w celu uzdrowienia atmosfery w brygadzie, awansować Żukowa"1 3 . Żukowa wysłano do M o s k w y na stanowisko zastępcy szefa Inspektoratu Kawalerii Robotniczo-Chłopskiej A r m i i Czer­ wonej. Nie dlatego został awansowany, że był d o s k o n a ł y m dowódcą, ale po to, by rozładować napięcie i za wszelką cenę uwolnić brygadę od sadysty. Okrucieństwo w A r m i i Czerwonej zawsze u m i a n o doce­ nić. Dowódca-sadysta jest na wagę złota. Ale Żukow był zbyt okrutny. Rok później, 31 grudnia 1931 roku, opinię o Żukowie pisze Siemion Budionny - członek Rewwojensowietu1 4 , szef Inspekto­ ratu Kawalerii Robotniczo-Chłopskiej A r m i i Czerwonej. Uwa­ ża on, że Żukow jest niezłomnym członkiem partii, lecz dodaje: można zaobserwować u niego nadmierne okrucieństwo.1 5 Następnie Żukow zostaje dowódcą 4. Dywizji Kawalerii. „Budionny wspominał, j a k Żukow rozpoczął dowodzenie dy­ wizją i j a k z nadmierną surowością obiecywał zaprowadzić w niej porządek"1 6 . Siemion Budionny znany był z tego, że lubił nieraz trzasnąć w pysk. Nie krępował się, jest na to wystarczająco świadectw. Rzecz jasna, nie bił żołnierzy, tylko dowódców. J e d n a k styl Żukowa nawet dla Budionnego był nie do przyjęcia. Dowódca Białoruskiego Okręgu Wojskowego komkor Kowa­ lów w opinii na temat Żukowa pisze: „ M i a ł y miejsce przypadki II stopnia, komandarm I stopnia, marszałkowie rodzajów broni, marszałek Związku Radzieckiego. W 1940 roku wprowadzono nowy system stopni wojskowych dla wyższej kadry dowódczej: powyżej pułkownika był generał major, potem generał porucznik, generał pułkownik, generał armii, marszałkowie rodzajów broni, marszałek Związku Radzieckiego [przyp. tłum.]. 1 3 K. Rokossowski [w:] „Wojenno-istoriczeskij żurnał", nr 10/1988, s. 17. 1 4 Rewwojensowiet - Rewolucyjna Rada Wojskowa (1918-1934) [przyp. tłum.]. 1 5 „Wojenno-istoriczeskij żurnał", nr 5/1990, s. 23. 1 6 „Wojenno-istoriczeskij żurnał", nr 1/1992, s. 76. 17

grubiaństwa w o b e c podwładnych, za co z ramienia partii tow. Żukow otrzymał naganę"1 7 . M a r s z a ł e k Z w i ą z k u R a d z i e c k i e g o A n d r i e j J e r e m i e n k o w styczniu 1943 roku był generałem porucznikiem, dowódcą Frontu Stalingradzkiego. Zapis z jego dziennika z 19 stycz­ nia 1943 roku: „Żukow, ten uzurpator i c h a m , odnosił się do mnie bardzo źle, po prostu nieludzko. Deptał wszystkich na swojej drodze. [...] Już wcześniej pracowałem z towarzyszem Ż u k o w e m , z n a m go j a k zły szeląg. To człowiek straszny i ogra­ niczony. Karierowicz pierwszej wody" 1 8 . M a r s z a ł e k Z w i ą z k u R a d z i e c k i e g o Z a c h a r ó w : „ P o w s t a ­ ła b a r d z o napięta sytuacja. W tych w a r u n k a c h marszałek Związku Radzieckiego Żukow, koordynujący działania 1. i 2. Frontu Ukraińskiego, nie był w stanie wystarczająco sprawnie zorganizować współpracy wojsk odpierających napór w r o g a i został przeniesiony przez Naczelne Dowództwo do M o s k w y " 1 9 . Te słowa marszałka Zacharowa potwierdza telegram Stalina: „Jestem zmuszony przypomnieć, że powierzyłem W a m koordy­ nację działań wojsk 1. i 2. Frontu Ukraińskiego, tymczasem z Waszego dzisiejszego raportu w y n i k a , że nie bacząc na powa­ gę chwili, nie jesteście dostatecznie zorientowani w sytuacji: nie jest W a m wiadome, iż wróg zajął Chyłki i Nową Budę; nie wiecie o decyzji Koniewa użycia V Korpusu Kawalerii G w a r ­ dii oraz K P a n c Rotmistrowa w celu zniszczenia wroga, który wydostał się z okrążenia..." Nie chodzi tu o jakieś przypadkowe wioski, zajęte przez Niemców. Był to j e d e n z najbardziej dramatycznych momen­ tów wojny. W lutym 1944 roku na p r a w y m brzegu Dniepru dwa ra­ dzieckie fronty zamknęły pierścień okrążenia wokół wielkiego z g r u p o w a n i a wojsk nieprzyjaciela. Zadaniem niemieckiego d o w ó d z t w a było przerwać okrążenie. Z a d a n i e m radzieckie­ go - nie pozwolić nieprzyjacielowi się wydostać. W rejonie walk były dwa radzieckie fronty, dwa sztaby i dwóch dowodzących: Marszały Sowietskowo Sojuza, Moskwa 1996, s. 35. „Wojenno-istoriczeskij żurnał", nr 5/1994, s. 19. „Krasnaja zwiezda", 11 lutego 1964. 18

generałowie armii Iwan Koniew i Nikołaj Watutin. K a ż d y wi­ dzi sytuację na swój sposób, każdy podejmuje własne decyzje. Koordynowanie działań dwóch frontów z Moskwy było zatem niezwykle t r u d n e . S y t u a c j a zmieniała się błyskawicznie. W sztabach frontów każdy meldunek trzeba było przygotować, zaszyfrować, wysłać do Moskwy, t a m go odszyfrować, ocenić, podjąć decyzję, zaszyfrować, odesłać. Z a n i m się go odszyfruje, sytuacja gruntownie się zmienia i rozkazy z M o s k w y nie są adekwatne do nowych okoliczności. Stalin nie może opuścić Moskwy. Ma problemy nie tylko na prawym brzegu Dniepru. Dlatego posyła w rejon walk swojego zastępcę Ż u k o w a . Oba fronty podporządkowano Żukowowi i miały działać pod jego rozkazami. Wtedy właśnie następuje moment przełomowy: nieprzyjaciel zaczyna przebijać się z okrą­ żenia. Stalin jest w Moskwie, ale zna sytuację i wie, w którym miejscu niemieckie dywizje przełamują pierścień. A Żukow, który przebywa w rejonie działań wojennych, nie ma o tym pojęcia i śle Stalinowi meldunki, w których zapewnia, że nic poważnego się nie dzieje. Zwróćmy uwagę na pewną osobliwość w depeszy Stalina. V K K a w Stalin w y m i e n i a z numeru, natomiast korpus pancerny Rotmistrowa — tylko z nazwiska dowódcy. Dlaczego? A dlatego, że nawet w zaszyfrowanych telegramach rzeczy nie nazywano po imieniu. Często używano eufemizmów typu: „utrzymać wiadome w a m miasto", „dojść do linii wiadomej rzeki" itd. Zamiast nazwisk z kręgu Naczelnego Dowództwa posługi­ wano się pseudonimami. Na przykład „Wasiliew" - to marszałek Wasilewski. Łatwo zgadnąć? Nie, niełatwo. Pseudonimy często zmieniano, bez określonego porządku. Dzisiaj „Wasiliew" to marszałek Wasilewski, a nazajutrz „Wasiliew" to Stalin. Wczo­ raj „Konstantinow" to marszałek Żukow, a dziś - marszałek Rokossowski. A jutro Żukow będzie funkcjonował jako „Juriew", Rokossowski jako „Kostin", Stalin jako „Iwanow". W t y m s a m y m celu zmieniano również n a z w y n a j w a ż ­ niejszych związków taktycznych. W lutym 1944 roku Stalin mówi o korpusie pancernym Rotmistrowa. Jednak w A r m i i Czerwonej taki korpus nie istniał już od roku, była za to 5. A r ­ mia Pancerna Gwardii, dowodzona przez Pawła Rotmistrowa, 19

ulubieńca Stalina. W lutym 1943 roku Rotmistrow był gene­ rałem porucznikiem wojsk pancernych. W lutym 1944 roku, czyli w chwili, o której mowa, był marszałkiem wojsk pancer­ nych. Stalin nawet w swoich szyfrówkach nie chce ujawnić, że wprowadza do boju 5. A P a n c . A b y pomniejszyć znaczenie tego faktu, Stalin mówi o korpusie pancernym Rotmistrowa. K t o wie, w c z y m rzecz, ten zrozumie. A z a t e m , aby nie pozwolić nieprzyjacielowi w y r w a ć się z okrążenia, dowodzący 2. F r o n t e m U k r a i ń s k i m generał ar­ mii K o n i e w wprowadził do boju 5. A P a n c i V K K a w . Stalin w M o s k w i e wiedział o t y m . A Żukow, k t ó r y znajdował się w rejonie walk i m i a ł koordynować działania dwóch frontów, nie wiedział. Dlatego Naczelny Wódz zwraca uwagę s w e m u zastępcy, że ten nie ma pojęcia o rzeczywistej sytuacji i nie daje sobie rady z powierzonymi mu obowiązkami. A b y nie przedłużać opisu, przytoczyłem jedynie fragment depeszy Stalina. Całość jest utrzymana w podobnym tonie. Niebawem Stalin wysłał do Ż u k o w a jeszcze jeden telegram podobnej treści. A następnie polecił mu wrócić do M o s k w y : i tak w rejonie w a l k nie ma z niego żadnego pożytku! I jeżeli komuniści twierdzą, że Żukow nie przegrał ani jednej bitwy, ra­ dzę i m , żeby przypomnieli sobie walki z 1944 roku na p r a w y m brzegu Dniepru. Potężne zgrupowanie wojsk nieprzyjaciela zostało wzięte w kleszcze bez jakiegokolwiek udziału Żukowa. Do niego należało tylko zatrzymanie okrążonych w pierścieniu. Żukow nie poradził sobie z t y m zadaniem i poniósł sromotną klęskę. Większość wojsk niemieckich w y r w a ł a się z pułapki i wycofała bez żadnych przeszkód. Marszałek Związku Radzieckiego Siergiej Biriuzow: „Od m o m e n t u objęcia przez t o w a r z y s z a Ż u k o w a teki ministra obrony w Ministerstwie zapanowały warunki nie do zniesienia. Żukow miał swoją metodę: tłamsić"2 0 . M a r s z a ł e k Z w i ą z k u R a d z i e c k i e g o Siemion T i m o s z e n k o znał Żukowa od wczesnych lat trzydziestych. Stał wtedy na czele korpusu, w k t ó r y m Żukow dowodził pułkiem. Oto opinia 20 Oktjabr'skij plenum CK KPSS. Stienograficzeskij otcziet, Mo­ skwa 1957. 20

Timoszenki: „ Z n a m Żukowa z czasów wspólnej długoletniej służby i muszę szczerze przyznać, że pęd do nieograniczonej władzy oraz przekonanie o własnej nieomylności m i a ł jakby we krwi. Szczerze mówiąc, nie raz i nie d w a przesadzał. Przez cały czas, o d k ą d został dowódcą pułku i później, miał z tego powodu ciągłe zatargi"2 1 . Marszałek lotnictwa Aleksander Nowikow: „Jeżeli chodzi O Żukowa, to chcę powiedzieć przede wszystkim, że jest to człowiek niezmiernie kochający władzę i samego siebie, uwiel­ bia sławę, okazywanie mu szacunku i pochlebstwa. Nie znosi sprzeciwu"2 2 . Marszałek Związku Radzieckiego Filip Golików już w 1946 r o k u p o w i e d z i a ł , c o myśli n a temat Ż u k o w a . „ D o s y ć sta­ nowczo przeciwko Żukowowi wystąpił Golików. Zarzucił mu niekonsekwencję i arogancję wobec oficerów i generałów" 2 3 . W p a ź d z i e r n i k u 1961 r o k u , podczas X X I I zjazdu K P Z R , marszałek Golików ze zjazdowej trybuny zwymyślał Ż u k o w a w obecności przybyłych z całego świata delegacji prawie stu partii komunistycznych i dziennikarzy światowych agencji informacyjnych. Marszałek Związku Radzieckiego I w a n Koniew na ł a m a c h „Prawdy" dał wyraz temu, co naprawdę myśli o Ż u k o w i e . 2 4 Państwo radzieckie zbliżało się właśnie do kolejnego Wielkiego Jubileuszu: 40-lecia przewrotu bolszewickiego w 1917 roku. Na prawo i lewo dekorowano m e d a l a m i zasłużonych i niezasłużo­ nych. I wtedy marszałek Koniew wygarnął, co mu leży na wą­ trobie! Wielbicielom Żukowa radzę odszukać tę gazetę. Koniew wypomniał mu Łuk Kurski i Berlin, a także wspomniany j u ż epizod na p r a w y m brzegu Dniepru. Przedstawił go jako tępego żołdaka i skończonego łotra. Nie wiem, czy artykuł powstał na zamówienie, czy był dziełem spontanicznym, ale Koniew nigdy potem nie wycofał się z wypowiedzi dla „Prawdy". Jeżeli n a w e t uznamy, że Koniew przebrał miarkę, to co 21 Ibid. 22 N. Smirnow, Wpłofdo wysszej miery, Moskwa 1997, s. 139. 2 3 „Wojenno-istoriczeskij żurnał", nr 12/1988, s. 32. 2 4 „Prawda", 3 listopada 1957. 21

zrobić z pozostałymi świadectwami? Najwyżsi dowódcy woj­ skowi, każdy, k t o tylko nosił na pagonach marszałkowskie g w i a z d y — wszyscy byli przeciwko Żukowowi: generalissimus Stalin, marszałkowie Związku Radzieckiego Bułganin, Wasi­ lewski, Jeremienko, Koniew, Zacharow, Golikow, Rokossowski, T i m o s z e n k o , Biriuzow. Każdy, kto tylko zechce, bez t r u d u znajdzie ś w i a d e c t w a zdecydowanie n e g a t y w n e g o s t o s u n k u d o Ż u k o w a w s z y s t k i c h p o z o s t a ł y c h m a r s z a ł k ó w Z w i ą z k u Radzieckiego. Budionny, Woroszyłow, Czujkow, Goworow, S o ­ kołowski, Grieczko, Moskalenko, admirał marynarki wojennej Kuzniecow - wszyscy byli z n i m skonfliktowani. Zejdźmy stopień niżej, wysłuchajmy opinii 4-gwiazdkowego generała. Głos ma Bohater Z w i ą z k u Radzieckiego, generał armii Georgij Chietagurow: „Żukow? Zawsze chamski, aż do szpiku kości"2 5 . Chietagurow niemal całą wojnę służył jako szef sztabu armii, zawsze na najtrudniejszych odcinkach: w 1941 roku pod Moskwą, w latach 1942-1943 - pod Stalingradem. W 1 9 4 4 roku był szefem sztabu 1. Armii Gwardii. Z Żukowem nienawidzili się do bólu. Żukow obrzucał go najgorszymi wyzwiskami, Chietagurow nie pozostawał dłużny. Gdyby był niższy rangą, Żukow zastrzeliłby go na miejscu. Ponieważ był szefem sztabu najlepszej armii, to Jedynie" wyleciał ze stanowiska i został... dowódcą dywizji. T r u d n o to sobie wyobrazić! Pod sam koniec wojny genera­ ła z t a k i m doświadczeniem sztabowym Żukow degraduje na stanowisko dowódcy dywizji, pomijając stanowisko dowódcy korpusu i szefa sztabu korpusu. Generałów, którzy godzili się na w y z w i s k a i mordobicie, Żukow awansował. Ale możemy zejść jeszcze niżej. Generał porucznik Alek­ sander Wadis, szef zarządu kontrwywiadu S M I E R S Z 2 6 Grupy Radzieckich Wojsk Okupacyjnych w Niemczech, raportował w sierpniu 1945 roku: „ Ż u k o w jest arogancki i wyniosły, pod- 2 5 „Krasnaja zwiezda", 30 listopada 1996. 26 SMIERSZ - od ros. smiert' szpionam (śmierć szpiegom). W la­ tach 1943-1946 radziecki kontrwywiad wojskowy działający w ra­ mach struktur bezpieczeństwa państwowego [przyp. red.]. 22

kreślą swoje zasługi, na ulicach wiszą plakaty: «Niech żyje marszałek Żukow»"2 7 . Czy nie wydaje się w a m , że opinie tych, którzy znali Żukowa osobiście, są zadziwiająco zbieżne? Jeśli nie dajemy w i a r y Stalinowi, marszałkom, generałom i admirałom - posłuchajmy prostych żołnierzy. Żołnierze mają na Żukowa tylko jedno określenie: rzeżnik. V Mordobicie w środowisku generalskim i na niższych szcze­ blach A r m i i Czerwonej było rozpowszechnione tak s a m o j a k kradzieże czy pijaństwo. Sekretarz KC W K P ( b ) Białorusi towarzysz Gapienko jesie­ nią 1941 roku został mianowany członkiem Rady Wojskowej 13. Armii Frontu Briańskiego. Skierował do Stalina telegram, w którym pisał o tym, j a k dowodzący na Froncie Briańskim ge­ nerał porucznik Jeremienko pouczał Radę Wojskową 13. Armii. W telegramie wspomniany jest generał porucznik Jefremow — za­ stępca dowódcy Frontu Briańskiego. „Jeremienko, nie pytając o nic, zaczął zarzucać Radzie Wojskowej tchórzostwo i zdradę Ojczyzny. Na moje uwagi, że nie należy wygłaszać aż tak ciężkich oskarżeń, Jeremienko rzucił się na mnie z pięściami i kilka razy uderzył mnie w twarz, grożąc rozstrzelaniem. Oświadczyłem, że może mnie rozstrzelać, ale poniżać komunisty, deputowanego Rady Najwyższej nie ma prawa. Wtedy Jeremienko wyciągnął mauzera, ale przeszkodziła mu interwencja Jefremowa. Następ­ nie zaczął grozić Jefremowowi. W czasie całej tej bezsensownej sceny Jeremienko histerycznie przeklinał, a następnie, kiedy nieco opadły emocje, zaczął się chwalić, że niby to za zgodą Sta­ lina pobił kilku dowódców, a jednemu rozbił głowę"2 8 . Jeżeli generał porucznik dowodzący frontem może bezkarnie 27 B. Sokołów, Nieizwiestnyj Żukow: portriet biez rietuszi, Mińsk 2000, s. 538. 2 8 „Wojenno-istoriczeskij żurnał", nr 3/1993, s. 24. [Odsyłacz do Archiwum Prezydenta Federacji Rosyjskiej, zespół 73, rejestr 1, teka 84, karty 30-31.] 23

obić gębę sekretarzowi KC W K P ( b ) Białorusi i członkowi R a d y Wojskowej 13. A r m i i , jeżeli może grozić swojemu zastępcy, też generałowi porucznikowi — to co może zrobić ze z w y k ł y m gene­ rałem majorem, który dowodzi zaledwie dywizją czy korpusem? Może z nim zrobić wszystko, co mu się żywnie podoba. Na niższych szczeblach działo się to samo. Kiedy dowód­ ca korpusu obił gębę dowódcy dywizji, ten w z y w a ł do siebie dowódców p u ł k ó w i w y ż y w a ł się na nich. Mordobicie szło od samej góry do dołu. Należy zaznaczyć, że za pobicie członka Rady Wojskowej 13. A r m i i , j a k i za wiele podobnych incydentów, Jeremienko nie poniósł żadnych konsekwencji. Pozostał na czele Frontu Briań­ skiego. Został ranny, później dowodził 4. A r m i ą Uderzeniową, a po odniesieniu kolejnych ran - Frontem Stalingradzkim. Wskutek odniesionych ran Jeremienko kulał, chodził o lasce, którą się podpierał - i którą tłukł po oficerskich łbach. J e d n a k pod względem zdziczenia Jeremienko nie mógł konkurować z Ż u k o w e m . W porównaniu z n i m wydawał się całkiem zno­ ś n y m dowódcą. Powszechnie wiadomo, że Żukow dość rzadko lał podległych mu oficerów. Zdarzało się niekiedy, że któryś dostał rękawicą w twarz albo pięścią w zęby. Ale, powtarzam, zdarzało się to nieczęsto. Po cóż bić oficera, skoro można go zastrzelić? Żukow uciekał się do mordob ich często i mocno. Sprawiało mu to widoczną przyjemność. Czasami rzucał się też na marszałków. Opowiada reżyser Grigorij Czuchraj: „Przez czas jakiś nie zważałem na to, co się dzieje. Nagle usłyszałem hałas. O d w r ó ­ ciłem się i zamarłem: Żukow i Koniew skoczyli sobie do gardeł. Zaczęli się szarpać. Rzuciliśmy się, żeby ich rozdzielić"2 9 . Nie zdziwiłbym się, g d y b y m zobaczył dwóch radzieckich generałów, k t ó r z y w e l e g a n c k i m t o w a r z y s t w i e leją się po mordach. To zwykła sprawa. Ale żeby marszałkowie?... Berlin zdobywały dwa fronty: 1. Białoruski i 1. Ukraiński, a więc Żukow i Koniew. Po wojnie marszałkowie-wyzwoliciele stoczyli pojedynek, lecz nie na słowa, a tradycyjnie - na pięści. „Krasnaja zwiezda", 19 września 1995. 24

Radzieccy marszałkowie powinni byli uczyć się od rodzi­ mych knajaków. Ci przynajmniej mają p e w n e zasady. G d y rzecz dojrzewa do mordobicia w miejscu publicznym, p a d a propozycja: „ M o ż e w y j d z i e m y ? " T y m c z a s e m marszałkowie, poczynając od Żukowa, j a k tylko coś im nie pasuje - z miejsca w pysk. W miejscu publicznym, nic sobie nie robiąc z obecności generałów, akademików, wybitnych artystów. Dlaczego nie może jeden marszałek w e z w a ć drugiego do gabinetu i t a m przyłożyć mu w nos! A p o t e m w szczękę! A potem z kopa! Współczesna A r m i a Rosyjska z d u m i o n a jest s a d y z m e m , który oficjalnie określa się t e r m i n e m „stosunki nieregula­ minowe" - czyli tak zwaną falą. Pod t y m terminem kryje się bestialskie poniżanie godności ludzkiej, bicie, tortury, katowa­ nie, bestialskie morderstwa. Socjologowie łamią sobie głowy: skąd to się wzięło? Jak to skąd? Od naszych generałów i marszałków! Od d w u ­ krotnych Bohaterów Związku Radzieckiego, od trzykrotnych Bohaterów i od czterokrotnych. Od Czujkowa i Gordowa. Od Jeremienki i Zacharowa. Od Moskalenki. Od Żukowa. VI C h a m s t w o Żukowa przeszło do legendy. W czasie wojny i w czasie pokoju zwracał się per „ty" do każdego, kto był niż­ szy rangą, począwszy od tych, którzy mieli po trzy i po cztery gwiazdki na pagonach. Nawet począwszy od tych, którzy nosili takie same marszałkowskie gwiazdy na pagonach. Marszałek Związku Radzieckiego Rokossowski w s p o m i n a : „Połączyłem się z Ż u k o w e m linią W C z 3 0 . Podczas r o z m o w y byłem zmuszony oświadczyć mu, że jeśli nie zmieni tonu, to odłożę słuchawkę. C h a m s t w o , na jakie sobie w t y m dniu p o ­ zwalał, przekraczało wszelkie granice"3 1 . Historycy znają pojęcie niezamierzonego świadectwa. Ozna­ cza, że co prawda świadek mówi i pisze jedno, ale spomiędzy 3 0 WCz - linia wysokiej częstotliwości, tzw. rządówka [przyp. tłum.]. 3 1 „Wojenno-istoriczeskij Żurnał" nr 6/1989, s. 55. 25

wierszy j a k szydło z worka w y c h o d z i coś zupełnie innego. I właśnie to coś - to czysta prawda. Zwiadowca W ł a d i m i r K a r p o w przeszedł cały szlak bojowy. Na froncie wykonywał najbardziej niebezpieczne zadania - wie­ lokrotnie udawał się na tyły wroga, aby schwytać i doprowadzić Języka". Nasłuch łączności radiowej m o ż e uzyskać i przeanalizować tysiące danych. Specjaliści od n a m i a r u dźwiękowego mogą określić położenie dowolnej baterii artylerii. Analitycy z j e d ­ nego zdjęcia lotniczego mogą odczytać z m i a n y w ugrupowaniu nieprzyjaciela. Specjaliści od dekryptażu mogą rozszyfrować informacje wielkiej wagi. Ale dowódca wciąż ma wątpliwości: czy przed n a m i stoi Dywizja SS „Totenkopf", czy tak dobrze działa ich dezinformacja? Wtedy pada rozkaz: dawajcie J ę ­ zyka"! I K a r p o w doprowadzał Języka". Za to odznaczono go Złotą Gwiazdą Bohatera Związku Radzieckiego. Po wojnie zabrał się do pisania, został sekretarzem Z w i ą z k u P i s a r z y Radzieckich. K a r p o w wielokrotnie spotykał się z Ż u k o w e m i napisał o n i m pochwalną książkę: jest wielki, potężny, niezwyciężony. A l e spomiędzy wierszy wyłania się zupełnie inny obraz Żukowa. Oto fragment r o z m o w y pisarza z wielkim dowódcą. „Żukow popatrzył na mnie, przeniósł wzrok na Złotą Gwiaz­ dę na mojej piersi i zapytał: - Za co dostałeś g w i a z d ę ? - Za w y p r a w y po «języka»... T w a r z Ż u k o w a wyraźnie się rozjaśniła, zawsze serdecznie odnosił się do zwiadowców. - A gdzie służyłeś, podpułkowniku? - Wszyscy służyliśmy u w a s , towarzyszu marszałku" 3 2 . K a r p o w do Ż u k o w a — per „wy"; Żukow do K a r p o w a — per „ty". Żukow r o z m a w i a z K a r p o w e m tak s a m o j a k Breżniew z Wojciechem Jaruzelskim. Swego czasu W ł a d i m i r Bukowski wywiózł z archiwów KC K P Z R ogromną liczbę dokumentów. O t o fragment j e d n e g o z nich: „Krasnaja zwiezda", 1 marca 1997. 26