Hart Michael H. - 100 postaci które miały największy wpływ na dzieje ludzkości.pdf

Michael H. Hart 100postaci, które miały największy wpływ na dzieje ludzkości Z angielskiego przełożył Piotr Amsterdamski Świat Książki

Tytuł oryginału The 100 A Ranking of the Most Influential Persons in History Projekt obwoluty, oprawy i stron tytułowych Mieczysław Bancerowski Redakcja Marek Gumkowski Korekta Marianna Filipkowska, Halina Ruszkiewicz, Ludwika Szumna Copyright © 1978, 1992 by Michael H. Hart Published by arrangement with Card Publishing Group, Inc. All Rights Reserved © Copyright for the Polish edition by Świat Książki, Warszawa 1995 © Copyright for the Polish translation by Piotr Amsterdamski, Warszawa 1994 Pisownia nazwisk arabskich i chińskich według najnowszych zasad transkrypcji Świat Książki, Warszawa 1996 Druk i oprawa: Drukarnia Naukowo-Techniczna, Warszawa ISBN 83-7129-028-4 Nr 1090

Pamięci mojego ojca, bez którego zachęty i inspiracji książka ta nigdy by nie powstała

Chciałbym wyrazić szczególne podziękowanie dr. J. Richardowi Gottowi III za liczne uwagi na temat znaczenia rozmaitych historycznych postaci. Bardzo pomogły mi również dyskusje z Harrisonem Rothem i Donaldem Archerem. Dziękuję serdecznie mojej matce i siostrze za to, że zachęcały mnie i wspierały podczas pracy. Przede wszystkim jednak chciałbym podziękować mojej żonie Sherry, której pomoc przy zbieraniu informacji i pisaniu w wielkim stopniu przyczyniła się do powstania tej książki.

Wersja elektroniczna 0.9v - w tej wersji brak rysunków oraz fotografii, są one dostępne w wersji djvu oraz papierowej + zawiera dodatkowo linki do wikipedii i linki wewnętrzne - numery stron w spisie ilustracji odnoszą się do wersji djvu oraz papierowej Książka nie jest na licencji GPL. Przy cytowaniu i zamieszczaniu informacji z tej książki w wikipedii/innych miejscach proszeni są państwo o podanie pełnego źródła: Hart Michael - 100 postaci, które miały największy wpływ na dzieje ludzkości, Świat Książki 1995;ISBN 83-7129-028-4

Spis treści Spis treści.........................................................................................................................................5 Spis ilustracji..................................................................................................................................10 Przedmowa.....................................................................................................................................14 Przedmowa do II wydania amerykańskiego..................................................................................16 Wstęp.............................................................................................................................................20 Tablica chronologiczna niektórych ważnych.................................................................................23 Mahomet........................................................................................................................................24 Isaac Newton..................................................................................................................................27 Jezus Chrystus................................................................................................................................30 Budda.............................................................................................................................................33 Konfucjusz.....................................................................................................................................35 Św. Paweł ......................................................................................................................................37 Cai Lun..........................................................................................................................................39 Johann Gutenberg..........................................................................................................................42 Krzysztof Kolumb..........................................................................................................................44 Albert Einstein...............................................................................................................................46 Ludwik Pasteur..............................................................................................................................49 Galileusz........................................................................................................................................51 Arystoteles.....................................................................................................................................54 Euklides.........................................................................................................................................56 Mojżesz..........................................................................................................................................58 Karol Darwin.................................................................................................................................60 Shi Huangdi...................................................................................................................................63 Oktawian August...........................................................................................................................66 Mikołaj Kopernik...........................................................................................................................68 Antoine Laurent Lavoisier.............................................................................................................70 Konstantyn Wielki.........................................................................................................................72 James Watt.....................................................................................................................................74 Michael Faraday.............................................................................................................................76 James Clerk Maxwell.....................................................................................................................78 Marcin Luter..................................................................................................................................80 Jerzy Waszyngton..........................................................................................................................83 Karol Marks...................................................................................................................................85 Bracia Wright.................................................................................................................................88 Czyngis-chan.................................................................................................................................91 Adam Smith...................................................................................................................................93 William Szekspir............................................................................................................................95 John Dalton..................................................................................................................................103 Aleksander Wielki.......................................................................................................................105 Napoleon Bonaparte.....................................................................................................................108 Tomasz Edison.............................................................................................................................111 Antony van Leeuwenhoek...........................................................................................................113 William T.G. Morton...................................................................................................................115 Guglielmo Marconi......................................................................................................................118 Adolf Hitler..................................................................................................................................120 Platon...........................................................................................................................................123 Oliver Cromwell..........................................................................................................................125 Alexander Graham Bell...............................................................................................................128 Alexander Fleming......................................................................................................................130

John Locke...................................................................................................................................132 Ludwig van Beethoven................................................................................................................134 Werner Heisenberg......................................................................................................................136 Louis Daguerre............................................................................................................................138 Simón Bolívar..............................................................................................................................140 Kartezjusz....................................................................................................................................142 Michał Anioł................................................................................................................................145 Papież Urban II............................................................................................................................146 Umar Ibn al-Chattab....................................................................................................................148 Asioka..........................................................................................................................................150 Św. Augustyn...............................................................................................................................151 William Harvey............................................................................................................................153 Ernest Rutherford.........................................................................................................................155 Jan Kalwin...................................................................................................................................157 Gregor Mendel.............................................................................................................................160 Max Planck..................................................................................................................................162 Joseph Lister................................................................................................................................164 Nikolaus August Otto..................................................................................................................166 Francisco Pizarro.........................................................................................................................169 Hernando Cortés..........................................................................................................................172 Tomasz Jefferson.........................................................................................................................175 Królowa Izabela I.........................................................................................................................178 Józef Stalin...................................................................................................................................181 Juliusz Cezar................................................................................................................................184 Wilhelm Zdobywca......................................................................................................................186 Zygmunt Freud............................................................................................................................189 Edward Jenner..............................................................................................................................191 Wilhelm Conrad Röntgen............................................................................................................193 Jan Sebastian Bach.......................................................................................................................195 Laozi............................................................................................................................................197 Wolter..........................................................................................................................................199 Johannes Kepler...........................................................................................................................202 Enrico Fermi................................................................................................................................204 Leonhard Euler............................................................................................................................206 Jean-Jacques Rousseau................................................................................................................208 Niccolò Machiavelli.....................................................................................................................211 Thomas Malthus..........................................................................................................................214 John F. Kennedy..........................................................................................................................216 Gregory Pincus............................................................................................................................218 Mani.............................................................................................................................................221 Lenin............................................................................................................................................224 Sui Wen Di...................................................................................................................................227 Vasco da Gama............................................................................................................................229 Cyrus Wielki................................................................................................................................233 Piotr Wielki..................................................................................................................................236 Mao Zedong.................................................................................................................................239 Francis Bacon..............................................................................................................................241 Henry Ford...................................................................................................................................244 Mengzi.........................................................................................................................................246 Zaratustra.....................................................................................................................................248 Królowa Elżbieta I.......................................................................................................................250 Michaił Gorbaczow......................................................................................................................253

Menes...........................................................................................................................................259 Karol Wielki................................................................................................................................261 Homer..........................................................................................................................................264 Justynian I....................................................................................................................................266 Mahawira.....................................................................................................................................268 Lista dodatkowa...........................................................................................................................270 Archimedes..................................................................................................................................272 Charles Babbage..........................................................................................................................273 Cheops.........................................................................................................................................274 Maria Skłodowska-Curie.............................................................................................................275 Benjamin Franklin.......................................................................................................................276 Mohandas Gandhi........................................................................................................................277 Leonardo da Vinci........................................................................................................................278 Abraham Lincoln.........................................................................................................................279 Ferdynand Magellan....................................................................................................................280 Św. Tomasz z Akwinu.................................................................................................................280 Uwagi końcowe...........................................................................................................................281 Skąd pochodzili bohaterowie książki?.........................................................................................282 Kiedy żyli bohaterowie książki?..................................................................................................283 Czym się zajmowali bohaterowie książki?..................................................................................283

Spis ilustracji Mekka, święte miasto islamu; czarny budynek w środku to Kaaba, sanktuarium, w którym mieści się Czarny Kamień 31 Wojownicy muzułmańscy w okresie podbojów Mahometa, dokonywanych w imię Allaha 33 Isaac Newton 36 Newton rozszczepia promień światła 39 Jezus Chrystus 41 Budda 44 Dzwonnica japońskiej świątyni buddyjskiej 45 Konfucjusz.48 Legendarne spotkanie Konfucjusza z Laozi 49 Św. Paweł 51 Michał Anioł, fragment fresku Nawrócenie św. Pawła w Watykanie 53 Pielgrzymi chrześcijańscy idący w procesji Via Dolorosa w Jerozolimie w dzień Wielkiego Piątku 54 Pokrojony bambus myje się i moczy w basenie 55 Przygotowanie masy papierniczej 56 Formowanie arkusza papieru 56 Prasowanie arkuszy papieru 57 Suszenie arkuszy papieru 57 Johann Gutenberg 59 Gutenberg sprawdza z przyjaciółmi pierwszą stronę druku 60 Strona z oryginału Biblii Gutenberga 61 Krzysztof Kolumb 63 Václav Brožik, Kolumb przed Izabelą 64 John Vanderlyn, Zejście Kolumba na ląd 65 „Nina”, „Pinta” i „Santa Maria” żeglują do Nowego Świata 66 Albert Einstein 67 Einstein omawia swoje teorie 70 Ludwik Pasteur 72 Pasteur w swoim laboratorium 73 Galileusz 75 Ilustracja prawa Galileusza dotyczącego działania dźwigni, z jego podręcznika fizyki Dialogi i dowo- dzenia matematyczne 76 Teleskop Galileusza 76 Krzywa Wieża w Pizie, z której szczytu Galileusz miał rzekomo demonstrować prawo spadania ciał 77 Arystoteles 79 Rafael, portret Arystotelesa, fragment obrazu Szkoła ateńska 80 Arystoteles i jego uczeń Aleksander 81 Euklides 83 Wykres do twierdzenia z geometrii Euklidesowej 85 Michał Anioł, Mojżesz 86 Karol Darwin 88 Wielki Mur Chiński 91 Oktawian August 95 Posąg cesarza Augusta w Watykanie 97 Mikołaj Kopernik 99 Antoine Laurent Lavoisier 101 Lavoisier w swoim laboratorium w Royal Arsenal 103

Konstantyn Wielki 104 Konstantyn pokonuje lwa - fragment gobelinu poświęconego Konstantynowi, według projektu Pietra da Cortony 105 James Watt 107 Watt jako chłopiec obserwuje skraplanie pary wodnej 108 Silnik parowy Watta o działaniu dwustronnym z 1769 r. 109 Michael Faraday 110 James Clerk Maxwell 112 Równania Maxwella są podstawowymi prawami elektryczności i magnetyzmu 113 Marcin Luter 115 Luter przybija dziewięćdziesiąt pięć tez na drzwiach kościoła w Wittenberdze 116 E. Delperee, Luter przed sejmem wormackim 117 Jerzy Waszyngton 119 Karol Marks 121 W szkole kadr w Beijing (Pekin) obywatele chińscy słuchają wykładu z marksizmu 123 Orville i Wilbur Wrightowie 125 Pierwszy dwupłatowiec braci Wright 127 Czyngis-chan 129 Adam Smith 131 Pens szkocki poświęcony pamięci Smitha 133 Portret Edwarda de Vere'a (przypisywany Marcusowi Gheeraedtsowi) 134 List pisany (po francusku) przez trzynastoletniego Edwarda de Vere'a 141 John Dalton 146 Tablica ciężarów atomowych ułożona przez Daltona 147 Aleksander Wielki 149 Aleksander na koniu, szczegół z mozaiki Bitwa Aleksandra wykonanej w Pompejach z II w. p.n.e. 151 Napoleon Bonaparte 53 Napoleon podczas bitwy pod Waterloo 155 Tomasz Edison 158 Edison w swoim laboratorium w Memo Park 159 Antony van Leeuwenhoek 161 William T.G. Morton 163 Guglielmo Marconi 166 Marconi w swoim pływającym laboratorium na jachcie „Elettra” 167 Adolf Hitler 168 Scena z Buchenwaldu 169 Bojówki faszystowskie, 1933 r. 171 Platon 173 Oliver Cromwell 176 Cromwell odmawia przyjęcia korony Anglii 177 Alexander Graham Bell 180 Alexander Fleming 182 John Locke 184 Ludwig van Beethoven 187 Werner Heisenberg 189 Louis Daguerre 191 Simón Bolívar 193 Kartezjusz (René Descartes) 196 Michał Anioł 200 Pieta, Watykan 201 Bóg oddziela wody od ziemi - scena ze sklepienia Kaplicy Sykstyńskiej 202 Papież Urban II wzywa krzyżowców do odzyskania Ziemi Świętej 203

Meczet w Kairze nazwany imieniem Umara Ibn al-Chattaba 206 Asioka pisał edykty na kamiennych słupach; na ilustracji słup w Lauriya-Nandangarh 208 Augustyn dyskutuje z manichejczykami 210 Augustyn dyktuje skrybie 212 William Harvey 213 Harvey wyjaśnia swoje koncepcje Karolowi I 214 Ernest Rutherford 216 Jan Kalwin 219 Pomnik ku czci reformacji, Genewa 221 Gregor Mendel 222 Max Planck 225 Joseph Lister 227 Nikolaus August Otto 229 Silnik Otta wykorzystali pionierzy przemysłu samochodowego: Gottlieb Daimler i Karl Benz 231 „Benzynowy powozik”, egzemplarz oryginalny 231 Francisco Pizarro 233 Pizarro na audiencji u Karola V przed wyruszeniem do Peru 235 Hernando Cortés 238 Spotkanie Cortésa i Montezumy 241 Tomasz Jefferson 242 Dom Jeffersona w Charlottesville w Wirginii - w historycznym Monticello - został zbudowany według jego własnego projektu 245 Królowa Izabela I 247 Józef Stalin 251 Juliusz Cezar 255 Idy marcowe; zabójstwo Juliusza Cezara 256 Wilhelm Zdobywca 258 Wilhelm Zdobywca podczas bitwy pod Hastings 261 Zygmunt Freud 262 Edward Jenner 264 Jenner przeprowadza pierwsze szczepienie 265 Wilhelm Conrad Röntgen 267 Jan Sebastian Bach 269 Laozi 272 Rodzina taoistyczna składa ofiarę podczas pełni księżyca przed zrównaniem dnia z nocą 274 Wolter 275 Pogrzeb Woltera 278 Johannes Kepler 279 Enrico Fermi 282 Leonhard Euler 285 Jean-Jacques Rousseau 288 Niccolò Machiavelli 291 Thomas Malthus 294 John F. Kennedy 297 20 lipca 1969 r. astronauta z „Apolla 11” pozostawił na Księżycu ten odcisk stopy, spełniając zobo- wiązanie Kennedy'ego z maja 1961 r., zgodnie z którym statek kosmiczny z załogą miał wylądować na Księżycu „przed upływem tego dziesięciolecia” 298 Gregory Pincus 300 Mozaika perska przedstawiająca manichejskich „wybranych” 303 Lenin 306 Drzeworyt Lenina z czerwonogwardzistami. Pod spodem napis: „Stoimy na straży wolności” 308 Sui Wen Di 310

Vasco da Gama 312 Cyrus Wielki 316 Piotr Wielki 319 Mao Zedong 323 Obywatele chińscy świętują osiemnastą rocznicę przejęcia przez Mao Zedonga władzy w Chinach 324 Przewodniczący Mao uczestniczy w uroczystości szkolnej 326 Franciszek Bacon ....... „[...] ludzie, co nie mają przyjaciół, którym mogliby otworzyć swoje wnętrze, pożerają własne serca [...]” Franciszek Bacon, O przyjaźni (tłum. Czesław Znamierowski) 327 Henry Ford 331 Słynny „model T” Forda 332 Mengzi 334 Zaratustra 336 Świątynia ognia należąca do parsów w Bombaju 337 Królowa Elżbieta I 339 Zwycięstwo nad hiszpańską Armadą (1588 r.) za rządów Elżbiety I było początkiem panowania Anglii na morzach 341 Michaił Gorbaczow 344 Gorbaczow i Reagan podpisują porozumienie o redukcji zbrojeń w czasie spotkania na szczycie w Waszyngtonie (8 grudnia 1987 r.) 374 Michaił Gorbaczow z żoną Raisą zwiedzają Rygę w 1987 r. 351 Hebanowa tabliczka z czasów I dynastii, jeden z najwcześniejszych znanych przykładów hieroglifów, w lewym górnym rogu widać rysunek jastrzębia króla Menesa 354 Karol Wielki 356 Traktat z Verdun wytyczył granice obecnej Francji i Niemiec 359 Homer 361 John Flaxman, ilustracja do Iliady Homera przedstawiająca pogrzeb Hektora 362 Justynian I 354 Mozaika bizantyjska w kościele San Vitale w Rawennie przedstawiająca cesarza Justyniana 365 Mahawira 367

Przedmowa Napisanie książki takiej jak ta - oprócz erudycji i opanowania wielkiej ilości najrozmaitszych informacji - zakłada dwa etapy rozstrzygające o jej zawartości. Chcąc sporządzić listę najbardziej wpływowych postaci w dziejach, trzeba cierpliwie i starannie badać historię, poznawać osoby i wydarzenia oraz dokonać wyboru tych, które szczególnie się wyróżniają. Ta trudna selekcja oznacza upamiętnienie jednych i pominięcie innych. Taka jednak w gruncie rzeczy jest natura myślenia historycznego i historii. Eksponując pewne osoby i epizody, historia czyni to zawsze czyimś kosztem. Etap drugi, dla zawartości książki trochę mniej ważny, ale wywołujący więcej emocji, polega na uszeregowaniu wybranych postaci w określonej kolejności. Jest to zadanie tym bardziej złożone i kłopot- liwe, gdy prezentowane osoby wywodzą się z różnych epok i okresów historycznych oraz rejonów geograficznych, a także reprezentują najróżniejsze dziedziny ludzkiej aktywności - od sztuki i nauki poczynając, a na filozofii i religii kończąc. Rezultaty decydowania w tak delikatnej materii znają wszyscy, którzy kiedykolwiek podjęli próbę samodzielnego wglądu w przeszłość. Każdy, kto pasjonuje się historią, kreuje własnych bohaterów. Ich lista nie pokrywa się z żadną, którą by zestawił ktoś inny. Nic w tym dziwnego. W refleksji historycznej i pisaniu historii stale dochodzą do głosu dwa czynniki. Jeden to fakty, czyli rzeczywiste wydarzenia. Drugi to wartości, czyli indywidualne - bardzo osobiste i wielce zróżnicowane - zapatrywania na świat i ludzi. Fakty istnieją niezależnie od nas, wartości nosimy niejako w sobie. Wybierając jedne postacie i stawiając je wyżej lub niżej od innych, nie tylko pozwalamy przemówić faktom, ale dokonujemy również wartościowania. Takie podejście odkrywa stopień rozeznania w minionych epokach i wydarzeniach oraz znajomości osób, lecz ujawnia także coś z nas, pokazuje, kim jesteśmy. Jest tak dlatego, że na ogół każdy, kto sięga w przeszłość, czyni to w celu pełniejszego zrozumienia teraźniejszości i skuteczniejszego oddziaływania na przyszłość. Ta całościowa wizja, obejmująca wszystkie wymiary dziejów, dochodzi wyraźnie do głosu również w tej książce. Wybory, jakich dokonał Michael H. Hart, odzwierciedlają przede wszystkim perspektywę amerykańską. W Europie, zwłaszcza w naszej jej części, wywołuje to zrozumiałe kontrowersje i zarzuty o uproszczenia i jednostronność. Książka tego rodzaju napisana przez kogoś żyjącego w Polsce lub blisko nas w Ameryce zapewne wywołałaby takie same sprzeciwy i opory. Jest to zjawisko naturalne i dobrze ilustruje lokalne patriotyzmy, nawet jeśli mają one ogromny zasięg terytorialny. Z polskiej i wschodnio- europejskiej perspektywy wśród postaci wprowadzonych do niniejszego wydania (m.in. Michaił Gorbaczow) na pewno powinien znaleźć się Jan Paweł II. W USA jest to, być może, mniej oczywiste. Tego typu różnic w zapatrywaniach i ocenach jest znacznie więcej. Decydując się na wielostronny bilans osiągnięć pojedynczych osób, które wywarły największy wpływ na bieg dziejów, autor nie mógł uniknąć elementów wartościowania o profilu teologicznym. Zaskakuje umieszczenie Jezusa Chrystusa za Mahometem, a nawet za Newtonem. Wprawdzie autor kilkakrotnie wyjaśnia powody przyjętego w książce uszeregowania swoich bohaterów, co świadczy, że poważnie liczył się z wątpliwościami, jakie ono wywoła, ale nie wydaje się, by jego argumenty brzmiały przekonująco. Na przykład teza, że św. Paweł dokonał ubóstwienia Jezusa, stając się założycielem chrześcijaństwa w stopniu nie mniejszym aniżeli Jezus, jest nie do przyjęcia ze względu na świadomość, jaką Jezus - zgodnie ze świadectwami ewangelistów - miał o sobie. Podobne zastrzeżenia czy uwagi można by mnożyć. Czytelnicy zatem powinni z przymrużeniem oka traktować proponowany im „ranking popularności”. Autor słusznie zaznacza, że jego oceny nie są niezmienne ani ostateczne oraz że każdy ma pełne prawo do formułowania i zgłaszania własnych propozycji i opinii. Utrwalenie w książce poglądów autora nie oznacza ich petryfikacji. Raczej proponuje on pasjonującą przygodę duchową i intelektualną, starając się o wzbudzenie zainteresowania przeszłością i krytyczny jej osąd. Książka jest przeznaczona dla ludzi ciekawych świata i żądnych wiedzy. Jej zaletą jest to, iż przybliża postacie godne zapamiętania oraz - z czym rzadziej mamy do czynienia - pokazuje ich oddziaływanie, rzeczywisty wpływ na losy i światopogląd następnych pokoleń, aż po nasze czasy. Dzięki temu uzyskujemy możliwość wyjścia poza

ramy, w jakich toczy się nasze życie, i zetknięcia się z nie znanymi nam bądź mało znanymi, lecz wybitnymi postaciami innych rejonów świata. Skoro to prawda, że „historia est magistra vitae”, to historia przedstawiona w taki sposób, uwrażliwiająca również na inne aniżeli nasz kręgi kultury i duchowości oraz skłaniająca do samodzielnych przemyśleń i ocen, jest z pewnością nauczycielką, która liczy na dojrzałość tych, co wiedząc dużo, chcą poznać i nauczyć się jeszcze więcej. Ks. Waldemar Chrostowski

Przedmowa do II wydania amerykańskiego Pierwsze wydanie tej książki ukazało się dwanaście lat temu, ale mimo to nadal cieszy się ona powodzeniem. Została także przetłumaczona na inne języki. Skoro tak, to czy potrzebne jest kolejne, uaktualnione wydanie? Jednym z powodów, który skłania mnie do przeprowadzenia korekt, jest fakt, że historia nie zatrzymała się na roku 1978, w którym książka ta została napisana. Wręcz przeciwnie, od tamtego czasu wydarzyło się bardzo wiele, w tym również rzeczy zupełnie nieoczekiwanych; pojawiły się też zupełnie nowe postacie historyczne. Poza tym świat się zmienił i gdyby nawet dwanaście lat temu moja znajomość historii była doskonała, to i tak w świetle zmian, jakie zaszły, pewne sprawy wymagałyby uaktualnienia. Oczywiście, w 1978 r. moja znajomość przeszłości nie była wcale doskonała. W następnych latach pogłębiłem (taką przynajmniej mam nadzieję) swoją wiedzę dzięki własnym badaniom, wiele dały mi również uwagi czytelników. Pisali oni w listach o przeoczonych przeze mnie faktach historycznych, przedstawiali również nowe i często lepsze interpretacje tych faktów, które były mi już znane. To samo dotyczy uwag zgłaszanych przez słuchaczy w czasie dyskusji radiowej, do której mnie zaproszono. Drugim powodem uzasadniającym celowość nowego wydania książki była zatem potrzeba dokonania korekty pewnych niedociągnięć, jakie znalazły się w pierwszej edycji. Jednym z najtrudniejszych (i najbardziej interesujących) zadań związanych z pisaniem tej książki była ocena znaczenia rozmaitych przywódców politycznych. Wszyscy mamy skłonność do przeceniania znaczenia osób stojących obecnie na czele państw; wydają się nam stworzone na miarę olbrzymów, natomiast mężowie stanu żyjący parę wieków temu - których znaczenie wydawało się ich współczesnym również niezwykle wielkie - dziś są niemal zupełnie zapomniani. Znacznie łatwiej jest ocenić przywódców z okresu starożytności. Znamy skutki - lub przynajmniej następstwa - ich działalności i możemy wykorzystać te informacje do oceny znaczenia danej osoby. Ocena znaczenia współczesnego polityka jest dużo trudniejsza. Bez względu na to, jak potężny nam się teraz wydaje, a także niezależnie od tego, jak nowatorskie są jego poczynania, naprawdę trudno przewidzieć, jak długo trwać będą jego wpływy. Doskonałym tego przykładem jest pozycja (20) Mao Tse-tunga (Mao Zedonga według obecnej pisowni) w pierwszym wydaniu tej książki. Książkę pisałem tuż po śmierci Mao, kiedy wspomnienia o jego osiągnięciach wciąż jeszcze były żywe. Oczywiście, zdawałem sobie wówczas sprawę z tego, że znaczenie Mao będzie maleć z biegiem lat, ale zupełnie nie doceniłem rozmiarów i szybkości tego procesu. W ciągu paru lat po śmierci Mao reformy wprowadzone przez jego następcę (Deng Xiaopinga) w zasadniczy sposób zmieniły wiele zasad polityki Mao, nawet tych, do których przywiązywał największą wagę. Jeżeli Deng rezygnuje z tak dużej i istotnej części programu Mao, to jest oczywiste, że w pierwszym wydaniu książki przeceniłem historyczne znaczenie Mao. Jednakże obecna edycja tej książki nie ma na celu jedynie zmiany pozycji poszczególnych osób; oprócz zmniejszania się wpływu Mao miniona dekada obfitowała w znacznie więcej wydarzeń. W okresie pracy nad pierwszym wydaniem wyglądało na to, iż ruch komunistyczny jest tak silnie zakorze- niony w wielu krajach - co wydawało mi się okropne - i tak umiejętnie i bezlitośnie dzierży władzę, że może przetrwać całe lata, a niewykluczone, że uda mu się nawet zatriumfować nad Zachodem, który jest co prawda bardziej ludzki, ale mniej zdeterminowany. Gdyby tak się stało, oznaczałoby to, że twórcy ruchu i ustroju komunistycznego (Marks, Lenin, Stalin) wywarli niezwykle wielki wpływ na historię. Wydarzenia ostatnich paru lat wykazały jednak, że ustrój komunistyczny nie jest wcale ani tak silny, ani tak mocno zakorzeniony, jak się tego obawiałem. Niewątpliwie upadek marksizmu jest najważniejszym wydarzeniem minionej dekady. Załamało się całe imperium sowieckie w Europie Wschodniej, a wyzwolone kraje odrzuciły ustrój komunistyczny. Różne inne kraje (takie jak na przykład Etiopia i Mongolia), które kiedyś były

uzależnione od Związku Radzieckiego, również odrzuciły marksizm. Sam Związek Radziecki rozpadł się, a na jego miejsce powstało piętnaście niezależnych republik, z których żadna nie zachowała ustroju marksistowsko-leninowskiego. W świecie nadal jeszcze istnieje kilka państw komunistycznych: Wietnam, Korea Północna, Kuba, Laos i Chińska Republika Ludowa. Wszystkie one są gospodarczo słabe, wydaje się także, iż w żadnym z nich ustrój komunistyczny nie stoi na zbyt pewnym gruncie. Jakkolwiek przeszło miliard ludzi żyje jeszcze pod rządami komunistycznej tyranii i chociaż teoretycznie powrót marksizmu wciąż jest możliwy, nikogo to nie zaskoczy, jeżeli za dziesięć czy dwadzieścia lat nigdzie w świecie nie znajdzie się już żadnego rządu komunistycznego! Wynika z tego, że twórcy komunizmu mieli dużo mniejsze znaczenie, niż pierwotnie przypuszczałem. Sugeruje to również, że rozmaici ludzie, których poglądy szczególnie ostro różniły się od idei komunistycznych, tacy jak na przykład Tomasz Jefferson i Adam Smith, wywarli prawdopodob- nie większy historyczny wpływ niż ten, jaki im przypisałem w pierwszym wydaniu książki. Nasuwa to również myśl, że na listę najbardziej wpływowych osób należałoby wpisać nowe nazwiska. W czasie ostatnich doniosłych lat (1985-1991) przywódcą Związku Radzieckiego był Michaił Gorbaczow. Jego polityka i działalność - a także brak działań w krytycznych chwilach! - przyczyniły się w dużym stopniu do zakończenia zimnej wojny, upadku komunizmu i rozpadu Związku Radzieckiego. W związku z tym, że wydarzenia te miały niezwykłą wagę, w tym wydaniu książki Gorbaczow znalazł się wśród 100 najbardziej wpływowych osób. Zajmuje pozycję 95, nieco niższą aniżeli Lenin, ale znacznie wyższą niż większość przywódców politycznych słynnych w przeszłości. Inną zmianą, która prawdopodobnie wywoła wiele kontrowersji, jest włączenie Edwarda de Vere'a jako rzeczywistego Wil- liama Szekspira, zamiast człowieka ze Stratfordu nad rzeką Avon, którego większość „ortodoksyjnych” podręczników uznaje za Szekspira. Wprowadziłem tę zmianę z dużym wahaniem. Oznacza ona przyznanie się do popełnienia poważnego błędu w pierwszym wydaniu tej książki: nie sprawdziwszy należycie faktów, po prostu na zasadzie owczego pędu przyjąłem, że to człowiek ze Stratfordu był owym wielkim dramaturgiem. W ciągu minionych lat zbadałem dokładnie argumenty za i przeciw i doszedłem do wniosku, że dowody przemawiają zdecydowanie przeciwko człowiekowi ze Stratfordu, a na korzyść Edwarda de Vere'a. Żałuję, że brak miejsca nie pozwala na przytoczenie wszystkich argumentów, które wskazują, że to Edward de Vere, a nie człowiek ze Stratfordu jest Szekspirem. Mam nadzieję, że fakty, które przedstawi- łem w tekście, są dla większości czytelników w wystarczającym stopniu przekonujące. Pełniejsze, bardziej szczegółowe ich omówienie zainteresowany odbiorca może znaleźć w doskonałej książce Charltona Ogburna Mysterious William Shakespeare, która chyba ostatecznie rozstrzyga tę interesującą kwestię. Oprócz Gorbaczowa do obecnego zrewidowanego wydania wprowadzono jeszcze dwie inne osoby, których nie było w pierwszym wydaniu: Ernesta Rutherforda i Henry'ego Forda. Rutherford jest jednym z najznakomitszych uczonych XX w. Nie rozumiem, jak do tego doszło, że pominąłem go w pierwszym wydaniu, faktem jest, że paru naukowców wyraziło zdziwienie z tego powodu. Przeglądając jego osiągnięcia doszedłem do wniosku, że wkład Rutherforda do nowoczesnej fizyki atomowej jest większy niż Nielsa Bohra (który zajmował pozycję 100 w pierwszym wydaniu), a jego udział w badaniach nad promieniotwórczością jest bardziej doniosły niż Bccqucrela (zajmującego poprzednio pozycję 58). W pierwszym wydaniu Henry Ford znalazł się na liście dodatkowej. Wielu czytelników stwierdziło jednakże, iż nie doceniłem jego znaczenia, i przedstawiło powody, dla których Ford powinien się znaleźć w gronie pierwszych stu osób. Rozpatrzyłem jeszcze raz zasługi Forda i doszedłem do wniosku, że krytyka była słuszna, w związku z tym wprowadziłem odpowiednią korektę do drugiego wydania. Nie należy jednak wnosić, że wprowadzone zmiany są prostym następstwem krytycznych głosów. To nie liczba listów z pretensjami skłoniła mnie do zmiany zdania odnośnie do Forda - w rzeczywistości zgłoszono nawet więcej zastrzeżeń w sprawie paru innych zagadnień - ale fakt, że ich autorzy mieli słuszność. Kolejność osób na tej liście, ułożonej lepiej czy gorzej, wynika z moich własnych opinii, nie stanowi ustępstwa na rzecz czytelników lub ekspertów. Wprowadzenie trzech dodatkowych osób (Gorbaczowa, Rutherforda i Forda) do grona stu najważniejszych ludzi w historii, wymagało usunięcia z niego trzech innych, które zostały do niego zaliczone w pierwszym wydaniu książki. Tych trzech usunię-

tych to Niels Bohr, Pablo Picasso i Antoine Henri Becquerel. Nie znaczy to wcale, że uważam ich za ludzi mało ważnych. Przeciwnie, wszyscy trzej - jak większość wymienionych na liście dodatkowej i jak wielu i wiele innych mężczyzn i kobiet, których nie mogłem wymienić z braku miejsca - byli utalentowanymi ludźmi i współuczestniczyli w tworzeniu tego fascynującego świata, w którym żyjemy. Michael H. Hart Styczeń 1992

Widzimy zatem, jak dalece trwalsze są pomniki umysłu i wiedzy od pomników wzniesionych mocą władzy lub będących dziełem rąk. Bo czyż wiersze Homera nie trwają dwadzieścia pięć wieków albo dłużej bez straty sylaby lub litery, podczas gdy w tym czasie niezliczone pałace, świątynie, zamki, miasta zniszczały i zostały zburzone? Francis Bacon O dostojeństwie i postępach nauk (1605)

Wstęp W swojej książce Listy o Anglikach Wolter wspomina, że w czasie pobytu w Anglii w 1726 r. był przypadkowym świadkiem dyskusji paru uczonych, którzy zastanawiali się, kto był ważniejszy - Cezar, Aleksander, Timur czy Cromwell? Jeden z mówców utrzymywał, że najwybitniejszym człowiekiem był niewątpliwie sir Isaac Newton. Wolter zgodził się z tym sądem: „Temu więc, kto opanował umysły dzięki sile prawdy, a nie temu, kto gwałtem bierze ludzi w niewolę [...] należy się nasza atencja”1 . Bez względu na to, czy Wolter był przekonany, że sir Isaac Newton był największym człowiekiem w historii, czy też po prostu chciał tę myśl wykorzystać jako filozoficzną puentę, owa anegdota nasuwa interesujące pytanie: kto z miliardów ludzi żyjących na naszym globie wywarł największy wpływ na dzieje? W książce tej przedstawiłem moją własną odpowiedź na to pytanie: listę 100 osób, które, moim zdaniem, najbardziej wpłynęły na bieg historii. Chciałbym z całym naciskiem podkreślić, że jest to lista ludzi, którzy mieli największy wpływ, nie jest to jednak lista ludzi najwspanialszych. Na przykład w książce tej znalazło się miejsce dla niezwykle wpływowego, złego i bezlitosnego człowieka, jakim był Stalin, nie figuruje w niej natomiast mogąca niemal uchodzić za świętą Matka Cabrini. Książka ta poświęcona jest wyłącznie odpowiedzi na pytanie, kto należy do grona 100 osób, które wywarły największy wpływ na historię i kształt naszego świata. Uszeregowałem tych 100 osób w kolejności ich znaczenia; to znaczy według ich wpływu na dzieje lub życie codzienne ludzkości. Grupa tak wyjątkowych ludzi, szlachetnych lub niegodziwych, słynnych lub mało znanych, błyskotliwych lub skromnych, musi budzić zainteresowanie; są to ludzie, którzy wpłynęli na nasz sposób życia i ukształtowali nasz świat. Przed przystąpieniem do sporządzania listy należało ustalić podstawowe zasady wyboru: kto i dlaczego nań zasługuje. Jako pierwszą zasadę przyjąłem, że musi to być osoba rzeczywiście istniejąca. Zasada ta jest niekiedy trudna do przestrzegania; na przykład: czy chiński mędrzec Laozi (Lao-cy) istniał naprawdę, czy też był tylko postacią legendarną? A co z Homerem? A co z Ezopem, hipotetycznym autorem Bajek Ezopa? W takich wypadkach, kiedy informacje nie są pewne, musiałem zdać się na przypuszczenia - mam nadzieję, że uzasadnione - oparte na dostępnych informacjach. Odrzucone zostały również osoby anonimowe. Oczywiście, że osoba, która wynalazła koło - o ile w ogóle dokonała tego jakaś jedna osoba - odegrała ogromną rolę w historii, być może większą niż ktokolwiek inny wymieniony w tej książce. Jednakże, zgodnie z ustalonymi przeze mnie zasadami, osoba ta, a także wynalazca pisma i wszyscy inni anonimowi dobroczyńcy ludzkości nie zostali uwzględnieni w moich rozważaniach. Układając tę listę nie mogłem ograniczyć się tylko do wyboru najsłynniejszych lub najbardziej poważanych ludzi w historii. Posiadanie sławy, talentu czy szlachetnego charakteru nie jest równoważne z wywieraniem wpływu. Z tej właśnie przyczyny na liście nie znaleźli się: Benjamin Franklin, Martin Luther King Jr., Babe Ruth, a nawet Leonardo da Vinci. Niektórzy z nich trafili na listę dodatkową, przedstawioną po omówieniu pierwszych stu osób. Z drugiej jednak strony nie zawsze wywierany wpływ jest wpływem dobroczynnym; taki geniusz zła jak Hitler odpowiadał kryteriom pozwalającym umieścić go na głównej liście. Ponieważ o wyborze decyduje znaczenie danej osoby, jej wpływ powinien obejmo- wać duże obszary świata. Dlatego pominięto wielu wybitnych mężów stanu, których wpływy miały zasięg lokalny. Jednakże istotne oddziaływanie na kraj o dużym znaczeniu odpowiada mniej istotnemu, ale wywieranemu na cały nasz glob; stąd Piotr Wielki, car rosyjski, figuruje na liście, chociaż wpłynął on głównie na losy swego kraju. Nie ograniczyłem się tylko do osób, które oddziałały na obecną sytuację ludzkości, uwzględniłem również wypadki wpływania na poprzednie pokolenia. A wpływanie na przyszłość? Ustalając kolejność osób na mojej liście, uwzględniałem wpływ, jaki ich działania mają szansę wywrzeć na przyszłe generacje lub na wydarzenia, które mogą w przyszłości nastąpić. Oczywiście, nasza wiedza na temat przyszłości jest nader ograniczona, w związku z tym tego rodzaju wpływy mogłem ocenić tylko 1 Tłum. J. Rogoziński.

szacunkowo. Mimo to można chyba bez obawy popełnienia wielkiego błędu przewidzieć, że na przykład za 500 lat elektryczność będzie miała nadal duże znaczenie, a zatem osiągnięcia takich uczonych, jak Faraday i Maxwell, będą w dalekiej przyszłości nadal wpływać na codzienne życie naszych potomków. Dużą wagę dla ustalenia pozycji danej osoby na liście miało znaczenie zdarzeń historycznych, w których ona uczestniczyła. Ogólnie biorąc, istotne wydarzenia historyczne nigdy nie wynikają z działań jednego człowieka. Ponieważ w tej książce interesuje mnie jednak wpływ pojedynczej, określonej osoby, dlatego próbowałem przypisać zasługi za dane osiągnięcie każdemu uczestnikowi proporcjonalnie do jego udziału. Nasi bohaterowie nie są zatem ustawieni na liście odpowiednio do wagi wydarzenia czy znaczenia ruchu, z którym byli związani. Niekiedy osoba, która niemal samodzielnie doprowadziła do jakiegoś istotnego wydarzenia lub powołała do życia jakiś ważny ruch społeczny, jest uszeregowana wyżej niż inna, która brała udział w ruchu o większym znaczeniu, ale odegrała w nim mniej istotną rolę. Uderzającym przykładem jest umieszczenie Mahometa wyżej niż Jezusa, a to głównie dlatego, iż uważam, że Mahomet wywarł większy osobisty wpływ na powstanie islamu niż Jezus na powstanie chrześcijaństwa. Oczywiście, wcale to nie znaczy, abym uważał Mahometa za bardziej znaczącą postać niż Jezus. Były liczne ważne wydarzenia, w których brało udział wiele osób, ale żadna z nich nie odegrała w tych zdarzeniach decydującej roli. Doskonałym przykładem jest wynalezienie prochu i broni palnej; inne przykłady - to ruch na rzecz równouprawnienia kobiet lub powstanie i rozwój hinduizmu. Chociaż każde z tych wydarzeń ma ogromną wagę. mają one tak wielu współtwórców, że żaden z nich oddzielnie nie kwalifikuje się do umieszczenia na naszej liście. Czy nie byłoby zatem wskazane wybranie jednego reprezentanta każdego z tych wydarzeń i przyznanie tej osobie całej zasługi? Sądzę, że nie byłoby to słuszne. Gdyby przyjąć taki sposób postępowania, indyjski filozof Siankara pojawiłby się na szczycie listy jako reprezentant hinduizmu. Jednakże Siankara ani nie cieszy się nadzwyczajną sławą - poza Indiami jest właściwie nie znany - ani też jego wpływ nie był zbyt wielki. Podobnie uznałbym za bezzasadne umieszczenie Richarda Gatlinga, wynalazcę pierwszego modelu broni maszynowej, wyżej niż Alberta Einsteina tylko dlatego, że rozwój broni palnej miał większe znaczenie niż sformułowanie teorii względności. We wszystkich takich przypadkach postanowiłem nie poszukiwać „pierwszego wśród równych”. Każdy bohater tej książki został wybrany na podstawie jego rzeczywistego znaczenia, a nie jako reprezentant ważnego ciągu zdarzeń. W wypadkach, gdy jako efekt ścisłej współpracy dwóch osób powstało coś, co w istocie jest ich wspólnym dziełem, przyjąłem inną zasadę. Na przykład Orville i Wilbur Wrightowie tak ściśle ze sobą współpracowali przy budowie samolotu, że właściwie nie można ocenić, co jest czyim wkładem. W takim wypadku nie miałaby sensu próba ustalenia, jaki był proporcjonalny udział każdego z nich, by każdemu przypisać odpowiednie, oddzielne miejsce na liście. Zamiast tego umieściłem ich na jednym, wspólnym miejscu. Podobnie jak bracia Wright również Karol Marks i Fryderyk Engels znaleźli się w jednym haśle. W tytule figuruje tylko nazwisko Marksa, uważam bowiem, że z nich dwóch Marks miał większe znaczenie. W ten sam sposób potraktowałem kilka innych współpracujących ze sobą osób. Chciałbym podkreślić, że ta zasada nie odnosi się do postaci, które wprawdzie pracowały w tej samej dziedzinie, ale nie nawiązały ścisłej współpracy. Jest jeszcze jeden czynnik, który, jak mi sugerowano, powinien być uwzględniony przy ustalaniu pozycji danej osoby. Oceniając z dzisiejszej perspektywy, można by powiedzieć, że gdyby Guglielmo Marconi nie wynalazł radia, to w ciągu paru lat zrobiłby to ktoś inny. Wydaje się też praw- dopodobne, że nawet gdyby Hernando Cortés w ogóle nie istniał, to i tak Hiszpania dokonałaby podboju Meksyku, a teoria ewolucji zostałaby sformułowana nawet bez Darwina. Jednakże były to osiągnięcia właśnie Marconiego, Cortésa i Darwina i dlatego to oni figurują na liście - w związku z tym, czego dokonali. Odrzuciłem wszystkie argumenty głoszące, że „nastąpiłoby to tak czy inaczej”. Z drugiej jednak strony dziełem paru wyjątkowych osób są wydarzenia lub osiągnięcia, do których bez tych osób mogłoby nigdy nic dojść. Oceniając te postaci, składające się na grupę kompletnie różniących się między sobą ludzi, wśród których znajdują się Czyngis-chan, Beethoven. Mahomet i Wilhelm Zdobywca - przypisałem ich dokonaniom większą wagę, ponieważ były to rzeczywiście ich osobiste osiągnięcia w najgłębszym sensie tego słowa. Z dziesiątków miliardów ludzi. którzy żyli na Ziemi, mniej niż jedna

osoba na milion znalazła się w jakimś dużym słowniku biograficznym. Z około dwudziestu tysięcy ludzi, których zasługi uznano za godne wzmianki w biograficznych słownikach, tylko około pół procenta znalazło się w tej książce. Sądzę zatem, ze każdy z nich jest naprawdę monumentalną postacią history- czną. Wpływ kobiet na dzieje ludzkości oraz ich wkład do cywilizacji jest oczywiście dużo większy, niż wynikałoby to z liczby kobiet, których sylwetki omówiono w tej książce. Zbiór najważniejszych w historii ludzi będzie naturalnie składał się z osób, które miały talent i sposobność do wywierania swojego wpływu. W toku dziejów kobiety były z reguły pozbawione takiej sposobności, a obecność na liście tylko dwóch kobiet jest po prostu odzwierciedleniem tej smutnej prawdy. Uważam jednak, że nie byłoby słuszne ukrywanie przykrego faktu dyskryminacji kobiet przez wpisanie na listę paru kobiet jako swego rodzaju symboli. Opieram się tu na tym, co rzeczywiście zdarzyło się w przeszłości, a nie na tym, co powinno lub co mogłoby się zdarzyć, gdyby stosunki między ludźmi były bardziej sprawiedliwe. Podobne spostrzeżenia mogłyby odnosić się również do różnych grup rasowych lub etnicznych, w przeszłości utrzymywanych w niekorzystnym położeniu. Chciałbym podkreślić, że wpływ, jaki wywierały dane osoby, był jedynym kryterium decydującym o ich pozycji w tym zbiorze. Można oczywiście ułożyć listę „wybitnych ludzi” opierając się na innych kryteriach, takich jak sława, prestiż, zdolności, wszechstronność umysłu lub szlachetność charakteru. Czytelników zachęcam gorąco do prób ułożenia swoich własnych list. Może to być lista osób najbardziej wpływowych, najwybitniejszych czy innych jeszcze, najdoskonalszych w jakiejkolwiek określonej dziedzinie. Przekonałem się, że pisanie książki o stu postaciach, które wywarły największy wpływ na historię świata, staje się pasją i rozrywką. Jestem pewny, że i tobie, czytelniku, układanie własnej listy - czy nawet list - sprawi dużą przyjemność. Twoja lista osób nie będzie i nie musi być taka sama jak moja. Możesz na przykład zechcieć wybrać stu ludzi najpotężniejszych, mających największą władzę, albo też sto postaci najbardziej charyzmatycznych. Jeżeli jednak zdecydujesz się na wyszukanie osób najbardziej wpływowych, to mam nadzieję, że próba ta pozwoli ci, podobnie jak to było ze mną, ujrzeć historię z całkowicie nowej perspektywy.

Tablica chronologiczna niektórych ważnych wydarzeń Uwaga: wersalikami wpisano nazwiska pierwszych dwudziestu o s ó b przedstawionych w tej książce p.n.e. 3500 - Powstanie pisma w Sumerze 3000 - Menes dokonuje zjednoczenia Egiptu Bliski Wschód: początek epoki brązu 2500 - Budowa wielkiej piramidy Cheopsa Sargon z Akadu podbija Sumer 2000 Pierwszy alfabet (pierwotni mieszkańcy Kanaanu?) 1500 - 1000 - Kodeks Hammurabiego 600 - Chiny: początek epoki żelaza Zaratustra Babilończycy zdobywają Judeę, burzą świątynię Salomona Mahawira IzajaszHomer Wyjście z Egiptu: MOJŻESZ Wojna trojańska Rządy króla Dawida w Jerozolimie Amenhotep IV Echnaton Bliski Wschód: rozpowszechnienie stosowania żelaza

500 — 400 — 300 — 200 — Demokryt Laozi Mengzi 100 — p.n.e. n.e. 100 — 200 — 300 — Rzym podbija Grecję Juliusz Cezar podbija Galię AUGUST, pierwszy cesarz rzymski Pisma i nauki SW. PAWŁA Mani naucza w Mezopotamii, Persja Koniec dynastii Han w Chinach Konstantyn Wielki, pierwszy chrześcijański cesarz rzymski CAI LUN - wynalazek papieru Szczyt potęgi Rzymu Galen Ptolemeusz Ukrzyżowanie JEZUSA BUDDA Cyrus Wielki zdobywa Babilonię KONFUCJUSZ Bitwa pod Maratonem; przewaga ciężkozbrojnej piechoty Sofokles Perykles Herodot Hipokrates Platon Śmierć Sokratesa ARYSTOTELES Aleksander Wielki EUKLIDES Arystarch z Samos Archimedes Asioka SHI HUANGDI jednoczy Chiny Liu Bang zakłada dynastię Han Rzym pokonuje Kartaginę w II wojnie punickiej

Kawaleria Gotów (uprząż z siodłami i strzemionami) zwycięża piechotę rzymską w bitwie pod Adrianopolem Upadek Rzymu Św. Augustyn Podbój Anglii przez Anglów i Sasów Koniec zachodniego cesarstwa rzymskiego Kodeks Justyniana Sui Wen Di ponownie jednoczy Chiny MAHOMET wprowadza islam Umar Ibn al-Chattab, drugi kalif; Arabowie podbijają Egipt, Persję i Irak Początki druku blokowego w Chinach Muzułmanie podbijają Hiszpanię Porażka Arabów we Francji w bitwie pod Tours Szczyt rozkwitu dynastii Tang w Chinach Koronacja Karola Wielkiego w Rzymie Harun ar-Raszid Szczyt potęgi kalifatu bagdadzkiego; Mamun Wielki Największe nasilenie wypraw wikingów do Europy Początek państwa wikingów w Normandii Leif Ericson 1000 - 1100 - Wilhelm Zdobywca zwycięża w bitwie pod Hasting i podbija Anglię Papież Urban II; początek wypraw krzyżowych Upowszechnienie stosowania kuszy w działaniach wojennych Papież Innocenty III, szczyt władzy papieskiej Czyngis-chan Magna Carta Św. Tomasz z Akwinu szczyt potęgi Mongołów; Kubilaj-chan Mongołowie podbijają Chiny; Mongołowie podbijają Rus 900 - 800 - 700 - 600 - 500 - 400 - 1200 -

1300 - 1400 - 1450 - 1475 - 1500 - 1525 - 1550 - 1575 - 1600 - GALILEUSZ Kepler Wynalazek teleskopu Edward de Vere ( William Szekspir) Zwycięstwo marynarki angielskiej nad hiszpańską Armadą Początek stosowania broni palnej w działaniach wojennych Początek panowania Elżbiety I w Anglii KOPERNIK Kalwin Henryk VIII Magellan Pizarro podbija Peru Cortés podbija Meksyk MachiavelliMichał Anioł Początek reformacji; Luter Vasco da Gama odkrywa drogę do Indii Leonardo da Vinci KOLUMB odkrywa Amerykę Ruś przestaje podlegać Mongołom Ferdynand i Izabela jednoczą Hiszpanię początek działania inkwizycji hiszpańskiej GUTENBERG wprowadza druk czcionką ruchomą Prymitywna broń palna Henryk Żeglarz Joanna d'Arc Timur pustoszy Indie i Persję Upadek obronnego znaczenia zamków w wyniku wprowadzenia dział oblężniczych Turcy zdobywają Konstantynopol (koniec cesarstwa bizantyjskiego) Dżuma pustoszy Europę Marco Polo Upowszechnienie armat w Europie Początek okresu odrodzenia we Włoszech Dante Angielscy łucznicy rozgramiają fran­ cuskich rycerzy w bitwie pod Crecy