Praca magisterska Alicja Komoś.pdf

1 Spis treści Rozdział 1. Środowisko geograficzno-administracyjne ........................................................................... 2 1.1 Położenie powiatu bydgoskiego.................................................................................................... 2 1.2 Rzeźba terenu i budowa geologiczna............................................................................................ 3 1.3 Klimat............................................................................................................................................. 6 1.4 Warunki hydrograficzne ............................................................................................................. 10 1.5 Fauna i flora................................................................................................................................. 14 1.6 Ocena środowiska geograficznego pod kątem wykorzystania turystyczno-rekreacyjnego........ 18 Rozdział 2. Waloryzacja turystyczno-rekreacyjna ................................................................................. 23 2.1. Atrakcyjność przyrodnicza.......................................................................................................... 24 2.2 Atrakcyjność sportowo-rekreacyjna............................................................................................ 29 2.3 Atrakcyjność kulturowa............................................................................................................... 32 2.4. Badanie atrakcyjności turystyczno-rekreacyjnej powiatu bydgoskiego..................................... 35 2.5. Analiza uzyskanych wyników...................................................................................................... 36 Rozdział 3. Infrastruktura turystyczno-rekreacyjna .............................................................................. 45 3.1. Baza noclegowa.......................................................................................................................... 45 3.2. Baza gastronomiczna.................................................................................................................. 46 3.3 Baza komunikacyjna.................................................................................................................... 49 3.4. Obiekty sportowe....................................................................................................................... 56 3.5 Obiekty zabytkowe...................................................................................................................... 60 3.6 Szlaki turystyczne ........................................................................................................................ 66 Rozdział 4. Koncepcja wzbogacenia oferty turystyczno-rekreacyjnej w powiecie bydgoskim (wizja strategiczna).......................................................................................................................................... 70

2 Rozdział 1. Środowisko geograficzno-administracyjne 1.1 Położenie powiatu bydgoskiego Powiat bydgoski położny jest w środkowo-zachodniej części województwa kujawsko- pomorskiego i zajmuje 1.395 km2 . Na powiat składają się dwie gminy miejskie, które również posiadają status miasta: Koronowo, Solec Kujawski oraz sześć gmin wiejskich: Białe Błota, Dąbrowa Chełmińska, Dobrcz, Nowa Wieś Wielka, Osielsko, Sicienko1 . Siedzibą władz powiatu jest Bydgoszcz, która na prawach powiatu nie wchodzi w skład powiatu bydgoskiego. Graniczą z nim powiaty takie jak: chełmiński, inowrocławski, nakielski, toruński, tucholski, świecki, żniński. Rys. 1 Położenie powiatu bydgoskiego Źródło: http://powiat.bydgoski.pl 1 http://www.polskawliczbach.pl/powiat_bydgoski#podstawowe-informacje (dostęp online: 07.03.2017)

3 Powiat bydgoski ma dobre położenie komunikacyjne, ponieważ przebiegają przez jego obszar ważne linie kolejowe, drogi międzynarodowe i krajowe2 . Powiat posiada wiele akwenów, na których rozwija się turystyka żeglarska. Na wody powiatu składa się rozwinięty system wód powierzchniowych, cieków naturalnych i sztucznych oraz wód melioracyjnych. Przez badany obszar przepływają takie rzeki jak: Wisła, Brda, Noteć, Krówka, Kotomierzyca, Struga Młyńska, kanały: Bydgoski, Notecki, Nowy Kanał Notecki, Kanał Zielona Struga, Kanał Chrościański, Kanał Augustowski. Do zbiorników naturalnych należą między innymi: Jezioro Słupowskie, Wierzchucińskie Małe i Duże, Jezuickie, Borówno3 . Najbardziej popularnym zbiornikiem sztucznym jest Zalew Koronowski utworzony przez piętrzące się wody rzeki Brdy4 . 1.2 Rzeźba terenu i budowa geologiczna Rzeźba terenu obszaru pradoliny Wisły do której należy powiat bydgoski ostatecznie wykształciła się w końcowym stadium zlodowacenia pomorskiego. Korzystne warunki dla rozwoju osadnictwa przyniosło wówczas znaczne ocieplenie klimatu. Najstarsze do tej pory zlokalizowane pozostałości osadnictwa, znajdujące się na terenie obecnego powiatu bydgoskiego datowane są na końcowy okres epoki kamiennej, tj. na lata około 12000-8000 p.n.e. W skład znalezisk archeologicznych na tym terenie wchodzą grociki charakterystyczne dla przemysłu występującego w paleolicie niżowym. Znaleziska te zostały zlokalizowane w Pawłówku, Bydgoszczy i Czersku. Łatwa dostępność lasów i rzeki, a także sucha ziemia wytworzyły bardzo dogodne warunki osadnicze w tym okresie5 . Bydgoszcz i jej okolice położone są w obrębie tak zwanego synklinorium pomorskiego (brzeżnego), znajdującego się na obszarze platformy wschodnioeuropejskiej i w mniejszej części antyklinorium pomorskiego (środkowopolskiego), która zajmuje obszar od cieśnin duńskich do Kotliny Sandomierskiej6 . Struktury te dotyczą tworów przedtrzeciorzędowych, mezozoicznych i permskich. Najstarszymi tworami znajdującymi się w powiecie są utwory jury górnej i środkowej, występują na terenie Bydgoszczy i Łochowic. 2 Starostwo Powiatowe w Bydgoszczy, „Program ochrony środowiska dla powiatu bydgoskiego aktualizacja na lata 2012 - 2015 z perspektywą na lata 2016 – 2019” 3 Biuletyn Informacji Publicznej, Program rozwoju Powiatu Bydgoskiego na lata 2017-2023 4 Swinarski A., Województwo Bydgoskie. Krajobraz, dzieje, kultura, gospodarka, Poznań, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1967, s.341 5 Staniszewski K., Bydgoszcz i powiat bydgoski , Agencja Reklamowo-Wydawnicza Promocja Polska, Bydgoszcz, 2008, s. 3. 6 Richling A., Ostaszewska K., Geografia fizyczna Polski, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s.19-20

4 W pierwszej wymienionej epoce występują między innymi mułowce, margle i wapienie, w drugiej mułowce, iłowce, piaskowce, dolomity. W Bydgoszczy i Solcu Kujawskim stwierdzono również utwory kredowe powiązane z synklinorium brzeżnym. Występują tutaj między innymi żwiry, piaski drobnoziarniste, mułowce, dolomity7 . Na całym obszarze stwierdzono utwory trzeciorzędu górnego (miocenu, pliocenu) i w mniejszym stopniu trzeciorzędu dolnego (eocenu, oligocenu). Utwory czwartorzędowe pochodzenia lodowcowego stanowią część starszych faz zlodowacenia bałtyckiego a dokładnie fazy leszczyńskiej i poznańskiej. Po fazie leszczyńskiej i poznańskiej pozostały gliny morenowe, brązowe i żółtobrązowe podzielone piaskami i żwirami. W okolicach Ostromecka, Bydgoszczy i Łęgnowa występują najmłodsze osady pochodzenia heloceńskiego – torfy. Zalegają one również na większej części powierzchni w pradolinie Noteci – Warty. Na obszarze Niemcza i Osielska występują utwory organiczno-mineralne. Osady te również wykształciły się w okolicy Białych Błot w strefie Jeziora Jezuickiego i Kruszyna8 . Głównymi krainami geograficznymi powiatu bydgoskiego są:  Pojezierze Krajeńskie;  Pojezierze Chełmińskie;  Wysoczyzna Świecka;  Kotlina Toruńska. Pojezierze Krajeńskie ma powierzchnię około 4380 km2 i położone jest pomiędzy Dolinami Gwdy, Brdy i Środkowej Noteci. Równina Charzykowska i Tucholska otaczają pojezierze od strony północnej. Pojezierze charakteryzuje płaski teren, który tylko w części południowo-zachodniej jest falisty. Dominuje tutaj wysoczyzna dennomorenowa. Na wysokościach 90-100m n.p.m. uwidacznia się recesja ostatniego lądolodu skandynawskiego w postaci wzniesień czołowo-morenowych. Pojezierze przecinają rynny subglacjalne, występują tutaj również równiny wodnolodowcowe9 . Na wysoczyźnie pojezierza widoczne są linie postoju lodowca zlodowacenie wiślańskiego10 . Najwyższym wzniesieniem jest Góra Wolność (207m n.p.m.), w północnej części najwyższym wzniesieniem jest Dębowa Góra (193m n.p.m.)11 . Na obszarze pojezierza występują moreny akumulacyjne i spiętrzone ale 7 Banaszek J., Środowisko przyrodnicze Bydgoszczy, Bydgoszcz, Wydawnictwo-Grafika komputerowa- Tanan, 1996, s.39 8 Ibidem, s.40-42 9 Ratajczak M. -Szczerba, Geo-i bioróżnorodność Doliny Środkowej Noteci I Doliny Dolnej Gwdy Szansa rozwoju Geouturysyki, Acta Geographica Silesiana, 2013, s.76 10 Kondracki J., Geografia regionalna Polski, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s.83 11 Kondracki J., Regiony fizyczno-geograficzne Polski, Warszawa, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego,1977, s. 44.

5 również ozy, kemy i rynny lodowcowe. Na tym terenie dominują brunatnoziemy w niewielkim stopniu bielicoziemy. Pojezierze Chełmińskie położone jest między Doliną Drwęcy, Fordońską i Kotliną Toruńską i Grudziądzką. Pojezierze jest wysoczyzna morenową i zajmuje powierzchnię 2165 km2 . W północnej części pojezierza wyodrębniono pagórki moren czołowych, północno- wąbrzeskie, południowo-wąbrzeskie i środkowo-wąbrzeskie, które pochodzą z zlodowacenia wiślańskiego. Południowa część wyróżnia się występowaniem moreny martwego lodu (kemy, ozy) co wiąże się z sandrem: chełmińskim, wąbrzeskim i jabłonowskim. Najwyższy szczyt ma 134m n.p.m.12 . Wysoczyzna Świecka (powierzchnia 1170 km2 ) położona jest pomiędzy Doliną Brdy a Doliną Dolnej Wisły na południu graniczy z Kotliną Toruńską, na północy z Równiną Tucholską. Charakteryzuje ją falista równina urozmaicona wzgórzami morenowymi i dolinami, przez wysoczyznę przechodzi dolny bieg Wdy, której dolina tworzy jeden z wielu szlaków odpływu glacjofluwialnego. W części Wysoczyzny Świeckiej występują równiny sandrowe. Wysoczyznę tworzą gliny zwałowe, piaski akumulacji lodowcowej w mniejszym stopniu występują tutaj piaski i żwiry akumulacji wodnolodowcowej. Kotlina Toruńska zalicza się do kotlin dolinnych, położona jest w środkowo- północnej części Polski, otaczają ją Pojezierze Krajeńskie, Wysoczyzna Świecka, Pojezierze Dobrzyńskie, Kotlina Płocka i Dolina Środkowej Noteci. Z rozpoczęciem fazy pomorskiej ostatniego zlodowacenia szacuje się rozwój kotliny13 . Kotlinę charakteryzuje obniżenie terenu wzdłuż Wisły. Najniższa część kotliny jest zalewowa, wyższe części osiągają do 40m wysokości względnej. Między dorzeczem Wisły i Noteci rozciąga się piaszczysty taras przeobrażony w pole wydm. Przestrzeń również tworzą wydmy paraboliczne14 . Znajdujące się tutaj poziomy sandrowe zaliczają się do najstarszych i najwyżej położonych poziomów przepływu wód roztopowych. Zlokalizowane są w okolicy Aleksandrowa Kujawskiego, Łabiszyna i wsi Chrośna. Wpłynęło to na powstanie terasy sandrowej, która znajduje się koło Trzcina. W Kotlinie Toruńskiej przeważają terasy erozyjne. Kotlinę tworzą osady piaszczysto- żwirowe, torfy i namuły15 . 12 Kondracki J., Geografia regionalna Polski, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s.84, 92-93 13 Weckwerth P., Morfologia i budowa geologiczna teras kotliny toruńskiej, Kraków, 2005, http://www.geo.uj.edu.pl/publikacje.php? (dostęp online: 22.03.2017) 14 Kondracki J., Geografia regionalna Polski, op. cit., s.130-131. 15 Ibidem

6 1.3 Klimat Polska znajduje się w strefie klimatu umiarkowanego, którego głównymi cechami` jest przejściowość i zmienność16 . W zimie na klimat Polski wpływa szczególnie Niż Islandzki a latem Wyż Azorski. Między częścią wschodnią a zachodnią i północną a południową można zaobserwować zróżnicowanie klimatu, co spowodowane jest cyrkulacja atmosferyczną. Występujący głównie zimową porą Niż Islandzki charakteryzuje się najniższym ciśnieniem wynoszącym 995 hPa. Letni Niż Azorski cechuje wyższa ciśnienie – 1020 hPa. Oba centra ciśnienia są ze sobą ujemnie zsynchronizowane, a mianowicie kiedy jeden z nich maleje, to drugi rośnie17 . Do Polski docierają różne masy powietrza. Z północy docierają masy polarno- morskie w okresie zimowym powodują odwilże, opady śniegu i deszczu natomiast w okresie letnim powoduje spadek temperatury i opady deszczu. Napływające w zimę polarno- kontynentalne masy powietrza powodują mrozy bez opadów śniegu a w okresie letnim słoneczne dni. Wiosna nad obszar Polski dociera powietrze arktyczne i zwrotnikowe. Drugie z wymienionych napływa bardzo rzadko i powoduje nagłe ocieplenie w zimie i upały w lecie. Silne wiatry (bryzowe) występują w Polsce najczęściej na wybrzeżu. W dzień wieje od morza do lądu a w nocy na odwrót od lądu do morza. Lokalne wiatry występują również w górach – są tutaj wiatry górskie i dolinne oraz wiatry fenowe (halne). Halny powstaje poprzez gwałtownie docierające wiatry ze strony Karpat i Sudetów. Również w Polsce można spotkać się ze zjawiskiem jakie s a trąby powietrzne. Jest to lej niskiego ciśnienia, który wznosi się do podstawy chmury burzowej. Czas trwania zimy określa się na 50-60 dni średnia temperatura w tym okresie wynosi -3 do -4°C (styczeń, luty) . Czas trwania lata w Polsce wynosi od 80-90 dni, najkrótsze lato można zaobserwować nad wybrzeżem średnie temperatura w tym okresie to 17,3°C (lipiec) 18 . W Polsce możemy wyróżnić regiony klimatyczne, które przedstawia poniższa rycina19 . 16 Swinarski A., Województwo Bydgoskie…, op. cit., s.28 17 Richling A., Ostaszewska K., Geografia fizyczna Polski… op. cit. s.84. 18 Ibidem, s. 92-100. 19 Woś A., Klimat Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1999,s.179-212.

7 Rys. 2 Regiony klimatyczne Polski Źródło: https://www.igipz.pan.pl/tl_files/igipz/ZGWiRL/APW/Rozdzial1/1.1.10.Regiony_klimatyczne.png Powiat bydgoski położony jest w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego, przejściowego od klimatu oceanicznego Europy Zachodniej do kontynentalnego Europy Wschodniej i Azji. Wskazać można na istotne zróżnicowanie przestrzenne opadów atmosferycznych. Na obszarze powiatu przeważają wiatry z kierunków: zachodniego i południowo- zachodniego (ponad 40 % częstości). Znaczny jest udział (ponad 10%) wiatrów wschodnich, które przypadają przede wszystkim na miesiące zimowe. Charakterystykę warunków meteorologicznych dla terenu powiatu bydgoskiego pozyskuje się przede wszystkim ze stacji meteorologicznych oraz stacji opadowych Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowego Instytutu Badawczego (IMGW).

8 Najbliższe ośrodki dla powiatu bydgoskiego to:  Bydgoszcz (Aleje Jana Pawła II, Lotniskowa Stacja Meteorologiczna);  Koronowo i Chrząstowo (powiat nakielski). Wg danych IMGW najbliższa stacja klimatologiczna w oddziale poznańskim znajduje się w Kołudzie Wielkiej. Monitoring jakości powietrza atmosferycznego przeprowadzany przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy (WIOŚ) wykazał w 2010 r.:  powiat bydgoski uczestniczy w emisji około 21 [%] zanieczyszczeń gazowych powstających w woj. kujawsko – pomorskim;  odnotowano około 280,0 [ton/rok] emisji zanieczyszczeń pyłowych oraz 1112,3 [ton/rok] zanieczyszczeń gazowych, które pochodziły w przeważającej części ze spalania paliw;  nie został przekroczony żaden z dwóch poziomów dopuszczalnych: 1-godzinny i 24-godzinny, określonych ze względu na ochronę zdrowia ludzi, ani średni dla roku kalendarzowego i dla pory zimowej (1 X - 31III), ze względu na ochronę roślin dla dwutlenku siarki;  w stacji lokalnej w Nowej Wsi Wielkiej wykonywano pomiary manualne w zakresie: toluenu, ksylenu, benzenu, etylobenzenu oraz węglowodorów alifatycznych do C12, wyniki nie wykazały przekroczeń dopuszczalnych stężeń średniorocznych. W powiecie bydgoskim istnieje jedna stała stacje lokalna (Nowa Wieś Wielka) oraz w samej Bydgoszczy trzy stacje WIOŚ, dwie stacje Wojewódzkiej Stacji Sanitarno- Epidemiologicznej w Bydgoszczy i dwie stacje lokalne20 . Według programu ochrony środowiska dla powiatu bydgoskiego – aktualizacja na lata 2012 - 2015 z perspektywą na lata 2016 – 2019, niezwykle istotne jest zapobieganie niszczeniu warstwy ozonowej, a także redukcja emisji gazów cieplarnianych zgodnie z ustaleniami zewnętrznymi. Aby możliwa była realizacja tego celu niezbędne jest zwiększenie świadomości społeczeństwa w tym w zakresie oraz oszczędności energii i stosowania odnawialnych źródeł energii, promowanie wykorzystywania biopaliw, ochrony warstwy ozonowej i klimatu. Celem średniookresowym do 2028r. jest spełnienie wymagań prawnych i 20 Program ochrony środowiska dla powiatu bydgoskiego aktualizacja na lata 2012 - 2015 z perspektywą na lata 2016 – 2019, s. 20.

9 standardów emisyjnych w zakresie jakości powietrza. Aby możliwym było sporządzenia i wdrożenie programów ochrony powietrza niezbędne jest przeprowadzanie systematycznych badań i opracowywanie wyników rocznych ocen jakości powietrza. Jednostkami odpowiedzialnymi za te działania są:  WIOŚ;  starosta;  wojewoda;  zarządcy dróg;  gmina. Współpraca i współfinansowanie pochodzi z funduszy pomocowych Unii Europejskiej, środków powiatowych, gminnych i państwowych. W Bydgoszczy znajduje się jedna z najstarszych stacji meteorologicznych w Polsce. Pochodzi on z 1848 roku i zlokalizowana jest na terenie Instytutu Rolniczego. Powiat Bydgoski znajduje się w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego, przejściowego. W zakresie lat 1945-1994 zmienność temperatur powiększyła się i w od roku 1991 zaobserwowano jej wzrost. Najniższą temperaturę zanotowano w 1956 roku, i wynosiła ona -26,9°C,z kolei najwyższa w 1994 roku i wyniosła 38°C21 . Gmina Koronowo położona jest w nadnoteckiej dzielnicy rolniczo – klimatycznej, którą cechują opady 475-500 mm na rok. Występuje tutaj od 100 do 110 dni z przymrozkami, dni mroźnych występuje 30-35. W okresie letnim pokrywa śnieżna utrzymuje się do 60 dni. Najczęściej napływają zachodnie, południowo-zachodnie i północno-zachodnie masy powietrza. Średnia roczna temperatura wynosi 7,6°C, natomiast roczna amplituda temperatury wynosi 10,2°C. Nasłonecznienie wynosi 727 – 1005 kWh/m2 . Lokalizacja Koronowa wpływa na występowanie inwersji temperatury powietrza, co jest nasilane przez dużą wilgotnością względną22 . Gmina Solec Kujawski zlokalizowana jest w strefie klimatu ciepłego. Leży w obrębie morskich, kontynentalnych, podzwrotnikowych, arktycznych i polarnych mas powietrza, co spowodowane jest ukształtowaniem terenu. Na tym obszarze można zaobserwować dużą zmienność typów pogody, Według Okołowcza obszar ten należy do 21 Banaszek J., Środowisko przyrodnicze Bydgoszczy, Bydgoszcz, Wydawnictwo-Grafika komputerowa- Tanan, 1996, s.66-68. 22 Biuletyn Informacji Publicznej Miasta Bydgoszczy, Gminny Program Ochrony Środowiska dla Gminy Koronowo, http://www.bip.koronowo.pl/bip_download.php?id=617 (dostęp online: 22.03.2017)

10 subregionu Nadwiślańskiego. Ilość opadów w roku wynosi 400-500 mm a średnia temperatura w roku 7,5- 8°C 23 . Gmina Białe Błota charakteryzuje się występowaniem lokalnych różnic klimatycznych. Na klimat wpływa lokalizacja gminy – mianowicie rzeźba terenu i masyw leśny. Roczna suma opadów wynosi 500-550 mm. Średnia roczna temperatura wynosi 7,5- 7,6°C, miesięczna – 8,9°C a najniższa – 6,2°C. W gminie Białe Błota występuje 95-100 dni z opadami. Pokrywa śnieżna tutaj utrzymuje się przez 55-60 dni. Na tym obszarze dominują wiatry południowo-zachodnie i zachodnie, rzadziej występują na tym obszarze wiatry wschodnie i północne24 . Jak zostało wskazane w Narodowym Atlasie Polski, w gminie Nowa Wieś Wielka średnia ilość opadów wynosi 500-550 mm. Zaliczają się on do najniższych wsród występujących na terenie Polski. Gmina charakteryzuje się najmniejszym występowaniem zasobów wód w okresie letnim występuje deficyt opadów. Średnie roczne temperatury wynoszą 7,5-8,00°C i należą do jednych z najwyższych występujących w Polsce. Porą zimową średnia ilość dni z pokrywą śnieżną wynosi około 70 dni25 . 1.4 Warunki hydrograficzne Wszystkie miasta wchodzące w skład powiatu bydgoskiego położone są nad Wisłą albo Brdą. Szybko stały się one źródłem bogactwa, ponieważ stymulowały rozwój handlu i przemysłu. Już na początku XII wieku znaleźć można opisy Brdy w najstarszych tekstach dotyczących ziem powiatu bydgoskiego. Rzeka ta wypływa z jeziora Smołowego i liczy 239 km, przemierzając powiat bydgoski w swej końcowej części – kończy swój bieg w Brdyujściu. Choć uregulowany, a więc nadający się do żeglugi odcinek mierzy jedynie kilka kilometrów, to właśnie rzeka Brda przyczyniła się w dużym stopniu do rozwoju stolicy powiatu. Z czasem promieniowało to na bliższą i dalszą okolicę, wpływając korzystnie na jej rozwój. Przykładem tego jest fakt, że bardzo długo głównym bogactwem tych ziem było drewno pozyskiwane w Borach Tucholskich, które transportowano w świat Brdą i Wisłą. Przez lata w Bydgoszczy powstawały bractwa szkutników, żeglarzy i flisaków, a także 23 Program ochrony środowiska dla Miasta i Gminy Solec Kujawski na lata 2017-2020 z perspektywą na lata 2021- 2024, https://mst-solec-kujawski.rbip.mojregion.info/wp- content/uploads/sites/122/2012/06/projekt_programu_2017_2020.pdf. (dostęp online: 22.03.2017) 24 Jurczyszyn M., Zmiana Studium Uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Białe Błota, 2010. 25 Rada Gminy Nowa Wieś Wielka, Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Nowa Wieś Wielka, 2010.

11 budowano spichrze i tartaki. Pobierane cło i podatki z ich działalności zasilały miejską kasę. Król Kazimierz Wielki w dokumencie lokacyjnym Bydgoszczy z roku 1346 wspomina o rzece zwanej Brda, jednak wcześniej używano różnych nazw. W średniowiecznych dokumentach znaleźć można między innymi Dzbra, Broe i Niebrda. Bliskość rzeki wykorzystywano na wiele sposobów. Przede wszystkim jednak pełniła funkcję gospodarczą, a w wieku XIX także i turystyczną. W Bydgoszczy zaczęły powstawać liczne przedsiębiorstwa żeglugowe, świadczące usługi transportowe i związane z przewozem osób. Na przełomie XIX i XX wieku podróże statkiem stały się niezwykle popularne – pływano do podbydgoskich miejscowości, ale także i w odleglejsze krańce kraju. Mimo, że dziś Brda przestała pełnić swoją funkcję gospodarczą, stanowi źródło wody pitnej oraz energii. W Koronowie, Tryszczynie, Smukale i Bydgoszczy jej woda wprawia w ruch turbiny elektrowni. Z kolei Zalew Koronowski jest największym w województwie kujawsko –pomorskim ośrodkiem sportów wodnych. Kończąca swój bieg Brda należy do najpiękniejszych polskich rzek nizinnych. Jako jedna z niewielu zachowała w dużej części charakter górski. W związku z tym organizuje się na jej wodach liczne spływy kajakowe. Na terenie powiatu istnieje kilka ważnych dla regionu akwenów26 . Na terenie powiatu występuje zróżnicowany i rozbudowany system wód powierzchniowych, na który składają się27 :  naturalne cieki wodne - rzeki: Wisła, Brda, Noteć, Krówka, Kotomierzyca, Struga Młyńska;  naturalne zbiorniki wodne – jeziora: o Słupowskie – pow. 119,9 [ha], max. głęb. 34,4 [m]; o Wierzchucińskie Małe – pow. 52,3 [ha], max. głęb.12,7 [m]; o Wierzchucińskie Duże – pow.49,2 [ha], max. głęb.25,0 [m]; o Jezuickie – pow.146,7 [ha], max. głęb. 10,6 [m]; o Borówno – pow.43,8 [ha], max. głęb. 13,1 [m]; o Kusowo – pow.44,0 [ha], max. głęb.9,2 [m]; o Dobrcz – pow. 30,2 [ha], max. głęb. 6,3 [m]; 26 Jeleniewski M., Grochowski R., Wachecki W., i. in., Powiat bydgoski. Przewodnik turystyczny, Wydawnictwo MERITUM, Bydgoszcz, 2012, s. 163-165. 27 Starostwo Powiatowe w Bydgoszczy, „Program ochrony środowiska dla powiatu bydgoskiego aktualizacja na lata 2012 - 2015 z perspektywą na lata 2016 – 2019, dostęp online: http://powiat.bydgoski.pl/uploads/files/Program%20ochrony%20%C5%9Brodowiska...%202012-2015.pdf

12 o Łańcuch Jezior Byszewskich: Studzienne – pow. 26,7 [ha], max. głęb. 22,5 [m], Długie – pow. 42,3 [ha], max. głęb.29,5 [m], Krzywe – pow. 26,0 [ha], max. głęb. 21,3 [m], Krosna – pow. 10,6 [ha], max. głęb. 23,0 [m];  kanały – Bydgoski, Notecki, Nowy Kanał Notecki, Kanał Zielona Struga, Kanał Chrościański, Struga – Kanał Augustowski;  sztuczne zbiorniki wodne – Zalew Koronowski, Kanał Lateralny, jezioro zaporowe na rzece Brdzie w Bożenkowie;  bogaty system rowów melioracyjnych. Za najważniejsze pod względem turystyczno-rekreacyjnym spośród wymienionych uznaje się:  Zalew Koronowski na terenie gminy Koronowo;  Jezioro Jezuickie na terenie Nowa Wieś Wielka;  Jezioro Borówno na terenie gminy Dobrcz. Zalew Koronowski jest największym i najbardziej atrakcyjnym akwenem na terenie powiatu bydgoskiego. Położony jest w dolnym odcinku rzeki Brdy, na skraju Borów Tucholskich. Rozciąga się od ujścia rzeki Kamionki do Hydroelektrowni w Samociążku. Tworzą go spiętrzone zaporą w Pieczyskach wody rzeki Brdy, które zalały w różnym stopniu, poza doliną Brdy odcinki ujściowe jej dopływów oraz liczne jeziora. Głębokości zbiornika są zróżnicowane i sięgają do 21 metrów. W wielu miejscach nad zalewem koronowskim powstały ośrodki wypoczynkowe z plażami i pomostami, a także porty i przystanie jachtowe28 . Stary Kanał Bydgoski, zbudowany w XVIII wieku według najlepszych rozwiązań inżynierii hydrotechnicznej tego okresu i jego nowsza część, pochodząca z początków XX wieku wyróżnia się jako jedyny w swoim rodzaju zabytkowy obiekt hydrotechniki. Stanowi on element historycznego szlaku żeglownego, prowadzącego przez systemy wodne Wisły i Odry oraz fragment drogi wodnej E70, która łączy Europę Zachodnią (Antwerpię w Belgii) z Europą Wschodnią (Kłajpedą na Litwie)29 . 28 Ibidem, s. 166. 29 Dombrowicz M., Januszewski M., Stary Kanał Bydgoski, Wydawnictwo Uniwersytety Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2013, s. 8.

13 Na pierwszy pomysł połączenia Noteci z Brdą i dalej Odry z Wisłą wpadli polscy monarchowie w XVI wieku. Otwarcie wodnej drogi na zachód miało przynieść wiele korzyści dla Królestwa Polskiego. Pruskim projektantem Kanału był prawdopodobnie Hermann Jawein, a do robót przystąpiono w 1773 roku, by uroczyście go otworzyć rok później. Liczący ponad 26 km kanał przedzielono 10 śluzami. W czasach gdy transport wodny stanowił najtańsze i najpopularniejsze rozwiązanie przewozu towarów, mieszkanie nad brzegiem kanału przynosiło wiele korzyści mieszkańcom zachodniego krańca powiatu. Przez pół wieku stanowił on źródło utrzymania położonych nad brzegiem miejscowości. To z nich wywodzili się flisacy i trajberzy obsługujący tratwy, barki i łodzie30 . Bydgoski Węzeł Wodny posiada walory przyrodnicze oraz historyczne ponieważ na jednym obszarze spotykają się: Brda, Wisła, Kanał Bydgoski i Górnonotecki, a także mniejsze strugi wodne, takie jak: Flis, Struga Młyńska, Potok Prądy. Odnaleźć tu można także niezwykłe zabytki hydrotechniki, czego przykładem są urządzenia hydrotechniczne, które można podziwiać w okolicy. Jednym z najważniejszych i najbardziej unikatowych istniejących do dziś zabytków jest jaz walcowy. Jest on najstarszym funkcjonującym w Europie jazem tego typu. Nagromadzenie urządzeń hydrotechnicznych można spotkać głównie na Wyspie Młyńskiej w Bydgoszczy oraz w jej najbliższym sąsiedztwie31 . Wody podziemne powiatu bydgoskiego Sposób występowania i zalegania wód podziemnych uzależniony jest od układu przestrzennego warstw geologicznych podłoża. Na terenie powiatu bydgoskiego rozpoznano trzy piętra wodonośne o charakterze użytkowym32 :  kredowe;  trzeciorzędowe;  czwartorzędowe. Wody Piętra Kredowego zalegają na głębokości ponad 100 metrów ppt i mają charakter porowy lub szczelinowy. Nie są eksploatowane na terenie powiatu, a jedynie stwierdzono ich występowanie na ujęciu w Nowym Dworze gm. Dąbrowa Chełmińska oraz w 30 Jeleniewski M., Grochowski R., Wachecki W., i. in., Powiat bydgoski. Przewodnik turystyczny, Wydawnictwo MERITUM, Bydgoszcz, 2012, s. 168. 31 Izajasz T., Kanał Bydgoski, 240 lat historii, Bydgoszcz 2014, s. 11-13. 32 Jeleniewski M., Grochowski R., Wachecki W., i. in., Powiat bydgoski…, op. cit., s. 181.

14 otworze obserwacyjnym w Jagodowie gm. Osielsko. Okresowo bada się ich jakość w ramach monitoringu krajowego wód podziemnych33 . Wody podziemne piętra trzeciorzędowego to przede wszystkim wody zalegające w otworach piaszczystych miocenu. Są eksploatowane wyłącznie na terenie gminy Dąbrowa Chełmińska oraz w północno zachodniej części gminy Białe Błota. Wody poziomu czwartorzędowego mają największe znaczenie użytkowe i największe zasoby. Jednocześnie stanowią na terenie powiatu podstawowe źródło zaopatrzenia w wodę odbiorców indywidualnych i zbiorowych (wodociągi wiejskie). Obszary występowania zwykłych wód podziemnych (słodkich) o największej zasobności i dobrych warunkach zasilania wyodrębniono na terenie Polski jako „główne zbiorniki wód podziemnych” – GZWP, podlegające wysokiej oraz najwyższej ochronie. Na terenie powiatu bydgoskiego położone są fragmenty 4 głównych zbiorników wód podziemnych, z czego trzy dotyczą wód czwartorzędowych , a jeden wód trzeciorzędowych34 . 1.5 Fauna i flora Szata roślinna terenu powiatu bydgoskiego na przestrzeni wieków przechodziła rozmaite przemiany. W erze trzeciorzędu rozwinęły się rośliny śródziemnomorskie oraz podzwrotnikowe oraz gatunki roślin strefy umiarkowanej. Plejstocent sprawił, że miejsce roślin śródziemnomorskich i podzwrotnikowych zajęły rośliny arktyczne. Cofający się lądolód zapoczątkował rozwijanie się roślinności tundrowej z mchami i porostami. Roślinność tego okresu w stanie szczątkowym można spotkać w gminie Dąbrowa Chełmińska. Epoka polodowcowa w której klimat zmieniał się wielokrotnie przyczyniła się do rozwoju sosny, brzozy, dębu, leszczyny, a także lipy i olszy. Ostatecznie zapanował klimat subatlantycki, który swoją wilgocią i ciepłem sprzyjał rozwojowi sosny, świerka i buka. W powiecie bydgoskim w znacznej części rozwinęło się rolnictwo. Powstały również liczne parki i rezerwaty przyrody takie jak: Puszcza Bydgoska i Bory Tucholskie. Leśne tereny wokół Bydgoszczy to w większości miejsca występowania sosny. Okolice Wisły i Brdy oraz jezior i zalewu koronowskiego porastają lasy liściaste i mieszane, w których przeważają dęby szypułkowe i bezszypułkowe, graby i osiki. Z kolei nad Wisła występują wierzby i topole. Tereny bagniste zarastają łęgi olszowo-jesionowe, a w okolicach Koronowa prawem chronione skupiska cisów. Na terenie powiatu znajduje się Zespół Parków Krajobrazowych 33 Ibidem, s. 182. 34 Ibidem, s. 183.

15 Chełmińskiego i Nadwiślańskiego, utworzony w wyniku połączenia w 2003 roku Nadwiślańskiego Parku Krajobrazowego i Chełmińskiego Parku Krajobrazowego. Park o powierzchni 55 tysięcy hektarów położony jest na terenie 16 gmin: Bydgoszcz, Dobrcz, Dąbrowa chełmińska, Osielsko-Unisław, Kijewo Królewskie, Świecie n. Wisła, Pruszcz Pomorski, Chełmno, Stolno, Dragacz, Grudziądz, Jeżewo, Warlubie i Nowe35 . Zadaniem parku jest zachowanie unikalnego środowiska przyrodniczego, charakterystycznych cech krajobrazu oraz wartości kulturowych typowych dla tego terenu. Wyjątkowo duże zróżnicowanie środowiskowe: hydrologiczne, mikroklimatyczne, glebowe i geomorfologiczne znajduje odzwierciedlenie w rozmaitych gatunkach roślin, których jest ponad tysiąc, a pięćdziesiąt objętych jest ochroną. Wilgotne i mokre siedliska doliny Wisły obfitują w gniazda ptactwa wodno- błotnego. Wśród gatunków ptaków zimujących znaleźć można m.in.: mewy, nurogęsi, czaple siwe, łabędzie, czernice, łyski, orła bielika. Do zwierząt objętych ochroną należą troć wędrowna, salwina pływająca i tracza nurogęś. Wskazać można również na dużą mozaikowatość gatunków chrząszczy, których na terenie powiatu bydgoskiego jest ponad 100036 . Na terenie Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego znajdują się 14 rezerwatów przyrody z czego cztery położonych jest w powiecie bydgoskim. Są to37 :  Wielka Kępa Ostromecka – w rezerwacie Wielka Kępa Ostromecka, gmina Dąbrowa Chełmińska na terenie o powierzchni 27,8 ha występuje las łęgowy, a w nim Olcha i Klon polny, a także 200 letnie topole czarne, dęby szypułkowe;  Las Mariański w ostromeckim Lesie Mariańskim (gmina Dąbrowa Chełmińska), który ma powierzchnię ok 30 ha, gdzie ochronie podlega wielogatunkowy las liściasty dębowo grabowy;  Reptowo – rezerwat Reptowo ( gmina Dąbrowa Chełmińska ) charakteryzuje się występowaniem kolonii czapli siwej. Niekorzystnie na roślinność na tym terenie wpływa zwilgocenie górnej warstwy gleby. Przeważającym gatunkiem w rezerwacie jest sosna; 35 Jeleniewski M., Grochowski R., Wachecki W., i. in., Powiat bydgoski. Przewodnik turystyczny, Wydawnictwo MERITUM, Bydgoszcz, 2012, s. 173. 36 Ibidem, s. 174. 37 Ibidem, s.174.

16  Linje – rezerwat Linje ( gmina Dąbrowa Chełmińska) wyróżnia się bogactwem roślin ozdobnych takich jak brzoza karłowata. Największą powierzchnię rezerwatu zajmuje torfowisko pokryte między innymi żurawiną białą, rosiczką i krzewami brzozy omszonej. Na terenie powiatu bydgoskiego znajdują się również mniejsze rezerwaty, czego przykładem jest rezerwat przyrody Augustowo w Augustowie gmina Dobrcz. Na jego terenie o powierzchni 7 ha chroniony jest las bagienny na glebach torfowych i mułowo torfowych. W Tarkowie (gmina Nowa Wieś Wielka) powstał rezerwat w celu ochrony wiśni karłowatej. W gminie Sicienko znajduje się rezerwat przyrody Kruszyn chroniący zalesione zbocza pradoliny Noteci, a jego całkowita powierzchnia wynosi 72,75 ha. Powiat bydgoski w swoich granicach posiada pięć obszarów krajobrazu chronionego. Poddano ten teren ochronie ze względu na małe zniekształcenia środowiska, które zachowało zdolność równowagi biologicznej i ma wartości kulturowe. Są to obszary38 :  Nadwiślański;  Zalewu Koronowskiego;  rynien jezior Byszewskich;  wydm kotliny Toruńsko-Bydgoskiej;  północny pas rekreacyjny miasta Bydgoszczy. Niezwykle istotny jest fakt, że na terenie powiatu bydgoskiego znajdują się siedliska bociana białego, bociana czarnego, orła białego, a także wielu gatunków płazów i gadów. W ramach programu Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 na terenie Polski, zgodnie z zaleceniami Unii Europejskiej wyznaczone zostały siedemdziesiąt dwa obszary dla ochrony ptaków. W granicach miasta Bydgoszczy i powiatu bydgoskiego do obszarów ochronnych należą39 :  Dolina Dolnej Wisły: w miejscowościach Dąbrowa Chełmińska, Dobrcz, Solec Kujawski, Osielsko.  Dolina Noteci i Kanału Bydgoskiego w miejscowościach Białe Błota, Sicienko. 38 Ibidem, s. 175-177. 39 Ibidem, s. 177.

17 Wyznaczenie tych obszarów ma na celu ochronę populacji dziko występujących ptaków oraz utrzymanie ich siedlisk w jak najlepszym stanie. W okolicach powiatu bydgoskiego, a dokładnie w mieście Bydgoszczy znajduje się wiele terenów zielonych. Obszar parków, ogrodów i skwerów, pozostających pod opieką miasta wynosi 270 ha. Miasto otacza zwarty pierścień lasów Puszczy Bydgoskiej i Borów Tucholskich, za Wisłą znajduje się Kępa Ostromecka, a na północ od Bydgoszczy rozciąga się Zespół Parków Krajobrazowych Doliny Dolnej Wisły40 . W Bydgoszczy są trzy ogrody botaniczne. Najstarszy przy ulicy Niemcewicza, założony w 1930 roku jest w całości uznany za pomnik przyrody, dwa pozostałe leżą na terenie Myślęcinka. Ogród botaniczny będący arboretum Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego ma powierzchnię 2 ha i rośnie w nim ponad 400 gatunków roślin, wśród których znaleźć można tak egzotyczne jak np. kłęk kanadyjski cy grójecznik japoński41 . W północnej części miasta, 5 km od centrum znajduje się Leśny Park Kultury i Wypoczynku Myślęcinek. Jest to jeden z największych w Polsce kompleksów rekreacyjnych. Na jego powierzchni łącznej 830 ha, blisko 500 ha porośnięte jest lasami. Wśród nich rosną stuletnie okazy drzew liściastych. Na terenie Myślęcinka znajduje się Ogród Fauny Polskiej oraz Ogród Botaniczny42 . Łowiska Na terenie powiatu bydgoskiego do głównych łowisk zaliczamy43 :  Jezioro Kusowo gmina Dobrcz. Występują tu: węgorz, lin, karp, amur, karaś, szczupak, sandacz;  Jezioro Borówno gmina Dobrcz. Występują tu: Okoń, Leszcz, Karp, Amur, Lin, Karaś, Węgorz;  Jezioro Chmielniki – Duże Jezioro Jezuickie gmina Nowa Wieś Wielka. Występują tu: sandacz, szczupak, leszcz, płoć, karaś;  Zalew Koronowski – gmina Koronowo – Zbiornik zaporowy. Występują tu sum, leszcz, lin, sandacz, karp. W miejscowości Nowy Jasieniec spotkać można szczupaka, karasia, karpia, lina, okonia. 40 Staniszewski K., Bydgoszcz i powiat bydgoski , Agencja Reklamowo-Wydawnicza Promocja Polska, Bydgoszcz, 2008, s. 91. 41 Ibidem, s. 95. 42 Bydgoszcz – bądź moim gościem, Wydawnictwo Unitex, Bydgoszcz 2014, s. 97. 43 Jeleniewski M., Grochowski R., Wachecki W., i. in., Powiat bydgoski. Przewodnik turystyczny, Wydawnictwo MERITUM, Bydgoszcz, 2012, s. 190-194.

18 1.6 Ocena środowiska geograficznego pod kątem wykorzystania turystyczno-rekreacyjnego Powiat bydgoski posiada dwie miejscowości mające status miasta – Solec Kujawski i Koronowo. W powiecie znajdują się przede wszystkim wsie, a do największych z nich należą: Białe Błota, Dąbrowa Chełmińska, Nowa Wieś Wielka, Osielsko. Osady wiejskie, leżące w strefie podmiejskiej Bydgoszczy, pełnią funkcje pozarolnicze, głównie dotyczące mieszkalnictwa, usług i handlu. Przede wszystkim jednak pełnią role rekreacyjno- wypoczynkową i turystyczną, czemu sprzyja fakt, że powiat bydgoski ma bardzo dogodne położenie komunikacyjne. W stolicy regionu krzyżują się ważne linie kolejowe, drogi międzynarodowe i krajowe. Położone w okolicy miasto Bydgoszcz należy do największych węzłów kolejowych w kraju. Przez jego teren wiodą linie kolejowe: z Trójmiasta do Poznania i Łodzi, z Warszawy do Szczecina, fragment tzw. "magistrali węglowej" przez Emilianowo z jej stacjami węzłowymi w Maksymilianowie i Nowej Wsi Wielkiej44 . Na terenie powiatu bydgoskiego istnieje maszt telewizyjno-radiowy w Trzeciewcu, osiągający wysokość 320 metrów wysokości. Z kolei pod Solcem Kujawskim wybudowany został maszt nadajnika I Programu Polskiego Radia - o zasięgu ponadeuropejskim. W powiecie bydgoskim należy zwrócić uwagę na jego walory turystyczne, do których zaliczyć można: krajobraz, rzeźbę terenu, lasy (zajmujące 41% powierzchni powiatu), jeziora i rzeki. Istotnym jest fakt, że ponad jedna trzecia powierzchni powiatu objęta jest różnymi formami ochrony przyrody45 . Powiat bydgoski bogaty jest w liczne zabytki. Spośród szeregu wartościowych kulturowo obiektów i zespołów obiektów pięćdziesiąt dziewięć wpisanych jest do rejestru zabytków. Wśród nich są m.in.: obiekty sakralne, cmentarze, dwory, pałace, parki, domy mieszkalne, budynki przemysłowe i gospodarcze. Reprezentują one duże zróżnicowanie co do klasy, okresu powstania i charakteru. Do najciekawszych zabytków położonych na terenie powiatu bydgoskiego należą46 :  zespół pałacowy w Ostromecku (gmina Dąbrowa Chełmińska), obejmujący dwa pałace – „Stary” barokowy z XVIII w. i „Nowy” klasycystyczny z XIX w. oraz rozległy park w stylu angielskim; 44 Program ochrony środowiska dla powiatu bydgoskiego aktualizacja na lata 2012 - 2015 z perspektywą na lata 2016 – 2019, s. 6. 45 Ibidem, s. 6. 46 Program Rozwoju Powiatu Bydgoskiego na lata 2017-2023, s. 70.

19  zespół pocysterski w Koronowie z XIV w. (gotycka bazylika i budynki przyklasztorne z pałacem opackim);  stalowy most kolejowy wąskotorowy z 1895r. na Brdzie w Koronowie,  kościół parafialny pod wezwaniem Świętej Trójcy w Byszewie (gmina Koronowo) pochodzący z 1663 r.;  zespół dworski w Gościeradzu (gmina Koronowo), należący do Leona Wyczółkowskiego, obejmujący dwór z lat 1931-1934 i park z drugiej połowy XIX w.;  most kolejowy nad rzeką Kamionką z 1909r. w Buszkowie (gmina Koronowo);  pałacyk myśliwski w Brzozie (gmina Nowa Wieś Wielka) z końca XIX w.;  drewniany kościół parafialny pw. św. Marii Magdaleny we Włókach (gmina Dobrcz) z XVII w. Szerzej na temat zabytków i atrakcji kulturalnych regionu podjęte zostanie w kolejnym rozdziale niniejszej rozprawy. Powiat bydgoski, który położony jest na granicy trzech największych obszarów pojeziernych w Polsce, cieszy się bogactwem zasobów środowiska naturalnego i kulturowego, co przyczynia się do rozwoju funkcji turystycznej i rekreacyjnej. Istotne znaczenie ma tu sąsiedztwo Bydgoszczy i obejmuje głównie wypoczynek weekendowy. Puszcza Bydgoska sprawia, że Bydgoszcz, jako jedno z niewielu polskich miast w swoim bezpośrednim otoczeniu ma tak bogatą bazę rekreacyjno-turystyczną z kompleksem leśnym. Na terenie powiatu bydgoskiego, jak zostało wskazane w niniejszym rozdziale, panują doskonałe warunki do uprawiania turystyki pieszej, rowerowej, żeglarskiej, jeździeckiej, czy kajakowej. Żeglarstwo i windsurfing można uprawiać na terenie powiatu dzięki obecności licznych akwenów wodnych, z których najważniejsze to47 :  Zalew Koronowski na terenie gminy Koronowo;  Jezioro Jezuickie na terenie gminy Nowa Wieś Wielka;  Jezioro Borówno w gminie Dobrcz. Niepodważalnie, położenie powiatu bydgoskiego i obecność licznych zbiorników wodnych na jego terenie ma istotny wpływ na jego atrakcyjność turystyczną i rekreacyjną, ponieważ sprzyja uprawianiu sportów wodnych oraz odpoczynkowi nad wodą. Przyciąga to 47 Program Rozwoju Powiatu Bydgoskiego na lata 2017-2023, s. 71.

20 mieszkańców innych regionów kraju oraz turystów z zagranicy ceniących sobie spokój, ciszę i środowisko naturalne. Łowiska powiatu bydgoskiego, o których wspomniano w poprzednim podrozdziale, bogate są w takie gatunki ryb jak: płoć, karp, amur, karaś, sum, sandacz, szczupak, okoń, węgorz, leszcz, lin. Dzięki temu jeziora na terenie powiatu są niezwykle atrakcyjne dla amatorów wędkarstwa. Dodatkową atrakcją na Zalewie Kornowskim jest kursujący w ciągu drogi powiatowej nr 1030C Cekcyn – Lubiewo – Sokole Kuźnica od maja do października prom „Koronowo”. Należy zaznaczyć, że przez powiat bydgoski prowadzi popularny szlak kajakowy Brdy o długości ok. 50km (przez Zalew Kornowski z Sokole-Kuźnicy do Bydgoszczy), a przez najbardziej atrakcyjne krajobrazowo tereny wiedzie obecnie 28 wytyczonych szlaków turystycznych48 . Niezwykle istotny dla atrakcyjności turystyczno-rekreacyjnej powiatu bydgoskiego jest fakt, że przez obszar powiatu wiedzie pięć szlaków rowerowych, w tym Międzynarodowa Trasa Rowerowa R-1, będąca najdłuższym szlakiem rowerowym w Europie. Prowadzi ona z Calais (Francja) do Petersburga (Rosja), jest to fragment szlaku rowerowego łączącego Bydgoszcz i Toruń. Przez teren powiatu wiedzie także Regionalny Szlak Rowerowy z Bydgoszczy przez Bory Tucholskie do Chojnic, część szlaku po Dolinie Dolnej Wisły oraz szlak rowerowy w okolicach Solca Kujawskiego. Wszystkie z wymienionych tras stanowią atrakcje nie tylko dla mieszkańców powiatu, ale i turystów, którzy spędzają wolny czas w sposób aktywny fizycznie. Dzięki temu, malownicze tereny powiatu odwiedzane są przez amatorów jednośladów49 . Na terenie powiatu bydgoskiego rokrocznie organizuje się wiele imprez kulturalnych i sportowych o zasięgu regionalnym i ogólnopolskim. Sprzyjają temu warunki geograficzne i środowiskowe powiatu, a także występująca tu fauna i flora. Do najważniejszych imprez należą50 :  Dożynki Gminno-Powiatowe, rokrocznie odbywające się w innej gminie;  Święto Śliwki w Strzelcach Dolnych (gmina Dobrcz) – jarmark produktów tradycyjnych, którego główną atrakcją jest smażenie i degustacja powideł – powidła strzeleckie znajdują się na liście produktów tradycyjnych prowadzonej przez Ministerstwo Rolnictwa; 48 Ibidem, s. 71. 49 Program Rozwoju Powiatu Bydgoskiego na lata 2017-2023, s. 72. 50 Ibidem, s. 69.

21  Jarmark Cysterski i Inscenizacja Bitwy z Krzyżakami pod Koronowem (gmina Koronowo);  Arie na plaży - Ryszard Smęda zaprasza – koncerty operowe na plaży w Pieczyskach nad Zalewem Koronowskim (gmina Koronowo);  Festiwal Piosenki Żeglarskiej Szuwarowe Szanty odbywający się na plaży w Samociążku nad Zalewem Koronowskim (gmina Koronowo);  Mistrzostwa Polski Nordic Walking w Żołędowie (gmina Osielsko);  Rodzinny Rajd Rowerowy organizowany przez stowarzyszenie Rowerowa Brzoza (gmina Nowa Wieś Wielka); Kulinarną atrakcją turystyczną dla odwiedzających powiat bydgoski jest fakt, że dwa produkty tradycyjne z tego rejonu znajdują się na liście Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Są to lody koronowskie i powidła śliwkowe z Doliny Dolnej Wisły. Położenie geograficzne powiatu bydgoskiego – na terenie województwa kujawsko- pomorskiego – pozwala na uczestnictwo wybranych restauracji z regionu w turystycznym szlaku kulturowym „Gęsinowy Szlak Kulinarny”. Jego celem jest podtrzymanie na terenie województwa staropolskiej tradycji serwowania i spożywania gęsiny, a jego realizacji podjęła się Kujawsko-Pomorska Organizacja Turystyczna w ramach projektu „Kujawsko-Pomorskie - lubię tu jeść”. Na szlaku znajdują się dwie restauracje z powiatu bydgoskiego – w Ostromecku (gmina Dąbrowa Chełmińska) i Pawłówku (gmina Sicienko)51 . Dla zwiększenia atrakcyjności powiatu bydgoskiego pod kątem turystyczno- rekreacyjnym warto by zastanowić się nad przeniesieniem większych centrów handlowych, w których znajdują się sklepy i punkty usługowe, w miejsca poza miastami. Dzięki temu, w Solcu Kujawskim, Koronowie, czy też w pobliskiej Bydgoszczy zdecydowanie zmniejszy się natężenie ruchu drogowego w centrach miast. Przeniesienie galerii handlowych poza teren miejski pozwoli również na szybszą obsługę klientów, również tych spoza regionu, w szerszym zakresie i z uniknięciem pokonywania większych odległości z zamiarem zrobienia zakupów w różnych galeriach handlowych. Zwiększy to również atrakcyjność turystyczną obszarów wiejskich, położonych wokół miast. Wielość usług, jakie są świadczone na terenie takich kompleksów sprawia, że potencjalni klienci nie muszą szukać ich na terenie miast, spędzając czas na terenie małych gmin. Na terenie powiatu bydgoskiego mimo wielu atrakcji turystycznych i rekreacyjnych 51 Program Rozwoju Powiatu Bydgoskiego na lata 2017-2023, s. 70-71.

22 infrastruktura noclegowa jest niewystarczająca. Poza hotelami i motelami na terenach większych miejscowości niewiele jest miejsc noclegowych dla turystów w mniejszych miejscowościach, gdzie osoby przyjezdne mogłyby cieszyć się klimatem powiatu i jego atrakcjami turystycznymi. Niezaprzeczalnie, dostęp do obiektów noclegowych oddziałuje na zainteresowanie potencjalnych klientów. Również możliwość spędzania wolnego czasu na świeżym powietrzu i korzystanie z infrastruktury rekreacyjnej – zarówno sportowej, jak i kulturowej wymaga odpowiedniego zaplecza hotelarskiego. Dlatego też, rozwinięcie tej gałęzi usług uatrakcyjniłoby turystycznie region.

23 Rozdział 2. Waloryzacja turystyczno-rekreacyjna Współczesny rozwój gospodarczy powiatu bydgoskiego jest wynikiem wpływu wielu czynników ekonomicznych, politycznych demograficznych i innych. Wśród nich warto zaznaczyć takie, które sprzyjały rozwojowi całej gospodarki krajowej na początku XXI wieku52 :  potencjał ludnościowy;  wysoka przedsiębiorczość;  atrakcyjność inwestycyjna;  środowisko naturalne;  stabilność polityczna i gospodarcza kraju;  członkostwo Polski w Unii Europejskiej;  bliskość i nieograniczony dostęp do jednolitego rynku UE;  europejskie fundusze jako istotny zewnętrzny czynnik wpływający na stabilność gospodarki;  znaczne inwestycje zagraniczne;  prowadzona polityka ekonomiczna i regionalna. Ważne znaczenie dla rozwoju gospodarczego powiatu bydgoskiego mają też lokalne czynniki rozwoju i fakt, że położona w okolicy Bydgoszcz jest jednym z największych polskich miast. Miasto Bydgoszcz i powiat bydgoski to obecnie najlepiej gospodarczo rozwinięta część bydgosko-toruńskiego podregionu. Podregion bydgosko-toruński to jeden z dziewięciu podregionów określanych jako zaplecze metropolii, a także silny ośrodek ponadlokalny w Polsce. Jak wskazuje Tadeusz Czyż, podregion bydgosko-toruński należy do klasy o przeciętnym poziomie rozwoju gospodarczego i wysokim poziomie życia w kraju. Na tym obszarze powstanie niemal połowa PKB województwa kujawsko-pomorskiego (47,2% - dziś). Odnotowuje się też tendencje do koncentracji podmiotów gospodarki narodowej w 52 Falkowski J., Ilieva M., Józefowicz I., Rabant H., Bydgoszcz i jej otoczenie na początku XXI wieku. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2015, s. 43.

24 województwie kujawsko-pomorskim – wzrost z 45,4% do 46,6%. W wyniku tego procesu zmienia się struktura wartości dodatniej brutto53 . Turystyka ma wzrastające znaczenie w strukturze usług i gospodarki badanego obszaru. Coraz bardziej jest ona postrzegana jako jeden z elementów gospodarki. Walory i atrakcje turystyczne, rozszerzająca się baza noclegowa, gastronomiczna i towarzysząca, wpływają na wzbogacenie oferty turystycznej, a także na wzrost atrakcyjności turystycznej i ruchu turystycznego na tym obszarze. To znalazło odzwierciedlenie w pozycji Bydgoszczy i powiatu bydgoskiego w randze ośrodków turystycznych w Polsce54 . Do różnorodnych walorów i atrakcji turystycznych w powiecie bydgoskim i Bydgoszczy można zaliczyć: Puszczę Bydgoską, Leśny Park Kultury i Wypoczynku „Myślęcinek”, kilka rezerwatów przyrody, Zalew Koronowski, miejskie parki i ogrody, Kanał Bydgoski, Wyspę Młyńską, liczne zabytki świeckie, sakralne i inżynierskie, spichrze, muzea, zespoły pałacowo-parkowe i dużo innych. Potencjał ten stwarza bardzo dobrą podstawę rozwoju turystyki kulturowej, pielgrzymkowej, poznawczej. Jednocześnie, ten region Polski jest znanym ośrodkiem55 :  imprez muzycznych (coroczny Festiwal Operowy, coroczny Festiwal Muzyczny, Bydgoskie Impresje Muzyczne, wiele koncertów i przedstawień operowych itd.);  filmowych (Międzynarodowy Festiwal Filmowy Camerimage), sportowych (56 imprez sportowo-rekreacyjny 2015 r.);  wodnych i wielu innych. 2.1. Atrakcyjność przyrodnicza W powiecie bydgoskim zlokalizowane są wartościowe zespoły przyrodnicze. Zasoby te są chronione w różnym stopniu, zarówno jako wielkoprzestrzenne formy ochrony krajobrazu, jakimi są parki krajobrazowe, jak i indywidualne formy ochrony przyrody czyli pomniki przyrody. Ustanowiono także rezerwaty przyrody: Wielka i Mała Kępa Ostromecka, Las 53 Czyż T., Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego Polski w ujęciu subregionalnym, Przegląd Geograficzny, 2012, tom 84, 2, s. 219-236. 54 Falkowski J., Ilieva M., Józefowicz I., Rabant H., Bydgoszcz i jej otoczenie na początku XXI wieku. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2015, s. 54. 55 Ibidem, s. 54-55.

25 Mariański. Obszary chronionej przyrody występują w granicach wszystkich gmin tworzących powiat56 . Powiat bydgoski posiada liczne atrakcje turystyczne związane z ciekawą przyrodą oraz unikatowymi zabytkami architektonicznymi. Dotyczy to przede wszystkim takich miast i miejscowości jak: Koronowo, Solec Kujawski, Dąbrówka Nowa, Dobrcz, Krąpiewo, Lisi Ogon, Lucim, Otorowo, Osielsko, Potulice, Słupowo, Wojnowo, Wtelno, Wudzyn, Żołędowo. Rozwój działalności pozarolniczej oraz wzrost terenów z funkcją mieszkaniową prowadzą do zmiany użytkowania ziemi i funkcji osiedli powiatu bydgoskiego. Badania gminy Osielsko i Białe Błota, na początku XXI w. wskazują na zmniejszenie funkcji rolniczej i rozwój funkcji mieszkaniowej, produkcyjnej oraz usługowej. Te zmiany istotnie wpłynęły na ceny gruntów. Według badań J. Bańskiego, zmiana przeznaczenia gruntu z rolniczego na mieszkaniowy w Osielsku spowodowała gwałtowny wzrost jego ceny. Badania te pokazały zmniejszenie liczby gospodarstw rolnych w Osielsku i Białych Błotach, zmiany w ich strukturze wielkościowej, w użytkowaniu ziemi. Białe Błota i Osielsko to gminy wiejskie, ale rolnictwo już nie jest wiodącym sektorem ich gospodarki57 . Jednocześnie za zachodzącymi zmianami w Bydgoszczy i powiecie bydgoskim postępuje proces zróżnicowania funkcjonalnego obszarów gmin. W gminie Osielsko J. Cichańska zbadała zmianę funkcji w różnych częściach gminy z rolniczej na mieszkaniowo-usługowo- rolniczą (wsie: Osielsko, Niemcz), na mieszkaniowo-przemysłowo-rekreacyjną (wieś Maksymilianowo), przemysłowo-rolniczą (wieś Niwy) 58 . Powiat bydgoski położony jest na pograniczu kilku polodowcowych krain geograficznych, które w istotny sposób urozmaicają krajobraz. Najważniejszymi z nich są trzy wielkie pojezierza – Południowopomorskie, Wielkopolskie, Chełmińsko-Dobrzyńskie, a także Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka i Dolina Dolnej Wisły. W okolicach Bydgoszczy rzeka Wisła tworzy ogromne zakole, do którego od strony zachodniej wpływa Brda. Na niektórych fragmentach rzek zaobserwować można strome zbocza poprzecinane jarami i dolinkami mniejszych cieków wodnych. W związku z tym, na terenie powiatu bydgoskiego i jego okolic występuje nagromadzenie różnych rejonów geograficzno-przyrodniczych. 56 Bagniewska E. Raport z analizy potencjału turystyczno-kulturowego Bydgoszczy i powiatu bydgoskiego. Materiały faktograficzne, [w:] Turystyka Kulturowa, Nr 12/2013, s. 64. 57 Bański J., Wiejskie obszary sukcesu gospodarczego, Studia Obszarów Wiejskich, tom XIV, Warszawa 2008, s. 46. 58 Falkowski J., Ilieva M., Józefowicz I., Rabant H., Bydgoszcz… op. cit., s. 60.