Syberia dla Amerykanów.pdf

Syberia dla Amerykanów! Film Michałkowa unika prawdziwej polityki „Cyrulik syberyjski” Nikity Michałkowa, jakkolwiek wykonany z udziałem producentów międzynarodowych, stanowi pozycję reprezentacyjną kina rosyjskiego: otwierał festiwal w Cannes. Wyłania się pytanie, czy i w jakim stopniu film odbija aktualne nastroje kraju? ZYGMUNT KAŁUŻYŃSKI Film ma bowiem charakter przenośni na temat losów Rosji, z nawiązaniem do historii, którą co prawda traktuje z fantazją; niemniej rozmach tego wystawnego spektaklu i jego rozmiary – trzy godziny projekcji – nadają mu ton epopei z intencją. Jak należy ją rozumieć? „Cyrulik syberyjski” ma trzy akcje: dzieje miłości Amerykanki i Rosjanina, obraz środowiska ekskluzywnego – carskiej akademii wojskowej oraz seria malowniczych, bywa że efekciarskich, anegdot obyczajowych z podkreśleniem ich typowości dla życia rosyjskiego; wszystko umieszczono w scenerii końca XIX stulecia, za panowania Aleksandra III, który występuje tu na uroczystościach promocji kadetów, w wykonaniu reżysera Michałkowa. Postać niekoniecznie sympatyczna dla nas, ponieważ wiąże się z rusyfikacją naszego kraju: wprowadzono wtedy obowiązek rosyjskiego w szkołach podstawowych. Ja sam człek wiekowy, pamiętam opowiadania dorosłych, że w klasach nad tablicą wisiało ostrzeżenie: Waspreszczajetsia pa polski gawarit. Jednak film Michałkowa unika polityki. Rosja ówczesna rysuje się jako malownicza, oryginalna oraz – tak jest! – egzotyczna, nawet fanaberyjna. Zamiar ten jest już w tytule: skąd wzięło się zestawienie Syberii z cyruliczeniem? Odnosi się ono do dwóch wątków: amerykański przedsiębiorca usiłuje wprowadzić do Rosji maszynę, która będzie ścinała automatycznie lasy syberyjskie, jak cyrulik uwłosienie oraz idzie tu o głównego bohatera, kadeta akademii wojskowej, który w szkolnym przedstawieniu „Wesela Figara” Mozarta wykonuje partię tytułową cyrulika z Sewilli. Sytuacje sztucznie wymyślone, ciągnięte za włosy (moja aluzja do cyrulikowania) – dlaczego? Maszyna wygląda jak w science fiction, ma metalowe uchwyty obejmujące pień oraz olbrzymie okrągłe piły mechaniczne ścinające, i oglądamy ją w popisowej akcji: scena prawie z filmu z Hollywoodu. Zaś dlaczego gra się tu Mozarta, którego kult przewija się następnie przez film, nie Musorgskiego czy Rimskiego-Korsakowa, jakby z logiki i z tradycji wypadało? Zapewne trochę po to, by kokietować widza zachodniego zarówno maszyną z Ameryki jak Mozartem, i zamiar ten dominuje w filmie. Służy mu też główna akcja melodramatyczna: ów pionier przemysłowy od maszyny 1

sprowadza rodaczkę Jane, specjalistkę, powiedzielibyśmy dziś, od public relations, by przekonała Wielkiego Księcia do sfinansowania jego wynalazku, ta zaś zakochuje się w kadecie od „Figara”, on zaś w niej. Jest to, z kolei, następny szablon: miłość utrudniona przez konwencjonalne sytuacje obyczajowe, nieporozumienia przypadkowe, lecz nie do uniknięcia, dążenie do absolutu uniemożliwione przez małoduszność otoczenia itp., czyli jesteśmy w pełnej literaturze sentymentalnie obolałej typu „Antoni Czechow”. Kolejne odniesienie do tego, co o Rosji znane. Następną partią filmu jest środowisko ówczesnej elity militarnej: akademia, jej dowódcy sztabowcy, jej otoczenie dworskie. Film nie wychodzi poza tę sferę i przedstawiona jest ona bez żadnego zaplecza ideologicznego: nie słychać tu o rozgrywkach, o dyplomacji, o wojnie, a przecież Rosja za Aleksandra III rozszerza swoje panowanie na Azję, zmienia politykę na antypruską, generałowie, którzy niedawno zlikwidowali powstanie styczniowe, otrzymują pomnik marmurowy ze złoconym napisem za usmirienie polskawo miatieża. Jednak owe, w gruncie rzeczy, koszary przedstawione są zabawowo: organizuje się własnymi siłami operę, kara za niesubordynację, zwana bocian, która polega na staniu pod ścianą na jednej nodze, traktowana jest jako okazja do żartów, zaś sceną kulminacyjną jest uroczyste przyjęcie, na którym goście przewracają się na parkiecie, ponieważ został on wypolerowany błędnie sprowadzoną z Francji pastą specjalną, humorystycznie rozrywkową, która powoduje ślizganie się nie do uniknięcia: mamy tu wręcz całą sekwencję klownowską. Jest to istne szampańskie towarzystwo salonowe, i zapomnieliśmy bez reszty, do czego może służyć armia. Co więcej, ten jej superneutralny obraz przenosi się z Rosji Aleksandra III do Stanów Zjednoczonych prezydenta Teodora Roosevelta, którego kraj streszcza się tu, podobnie jak u kolegi cara, do obozu ćwiczebnego: kształci się w nim na wojskowego zawodowego, w 1905 r., syn naszego rosyjskiego kadeta, wielbiciel Mozarta podobnie jak tatuś, rezultat ówczesnego przelotnego spotkania ojca z ukochaną Jane, która po upływie lat dwudziestu, obecnie już w Ameryce, opowiada nam na początku oraz w finale filmu owe dzieje, o których wyżej. Cała owa wojskowość w tych obydwu mocarstwach streszcza się do huzarów z operetki typu „Księżniczka czardasza”. Bo czardasz też tu jest, oczywiście ten rosyjski, czyli folklor: do niego sprowadza się cała reszta społeczeństwa, poza uczelnią kadetów. Jest więc święto ludowe na lodzie z fajerwerkami, balonikami, muzyką cygańską, niedźwiedziami tresowanymi, bubliczkami, czyli preclami okrągłymi w dwóch wymiarach (duże i małe), z zagadką skierowaną do zachwyconej Amerykanki, co z nich zostaje, gdy się je zje? (odpowiedź: dziurka), oraz z kulminacją: zawody całego pułku zapaśników 2

obnażonych do połowy ciała mimo trzaskającego mrozu, i na koniec, zapój, czyli picie wódy na umór. Następnie, zdrowe życie na Syberii, na które został skazany nasz zakochany: lasy brzozowe, teren łowiecki, którego końca nie widać, przestrzeń kojąca nerwy niby wieczne wakacje. Dalej nie opowiadam, bo recenzja zmienia się w folder turystyczny, ale nie bez powodu: cała ta epopeja bezładna, rozklekotana i wreszcie bezsensowna jest nim podszyta. Parę razy pada wręcz zwrot-slogan o Rosji, która jest jakoby wspaniała, lecz tajemniczo niezrozumiała. Przesada. Można zrozumieć. Tym więcej, że „Cyrulik” oddaje obecny stan ducha Michałkowa, i także, być może, jego niektórych współobywateli. Chęć, by zbliżyć się, a nawet zjednoczyć się z Zachodem, który tu oznacza armię amerykańską powiązaną pokrewieństwem z carską, obydwie zastanawiająco pokojowe. Następnie przekreślenie, zlikwidowanie, zapomnienie całego wieku XX, z nawrotem do tradycji rosyjskiej, lecz z przemilczeniem jej tragedii: bo przecież panowanie Aleksandra III to czasy wściekłego fermentu rewolucyjnego, którego tylko blady cień tu się pojawia. By pozostać sprawiedliwym, należy jednak dodać, że w tym nieudanym, chaotycznym i niezrównoważonym filmie jest parę scen, w których widać pazur Michałkowa: uroczystość wojskowa z udziałem cara wjeżdżającego na koniu wraz z trzymanym na siodle młodocianym następcą tronu; Jane błąkająca się po osiedlu syberyjskim w poszukiwaniu swojego Andrzeja, którego nie znajduje. Oraz tonacja, która jest specjalnością reżysera: połączenie rozpaczliwego sentymentalizmu z komizmem w scenie, gdy generał zakochany w Jane odbywa ceremoniał oświadczyn z pomocą kadeta Andrzeja, który też ją kocha; poleca Andrzejowi odczytać jej na głos przygotowane uprzednio kwieciste pismo, sam zaś zasiada do fortepianu dodając ilustrację muzyczną do tekstu; z czego Andrzej korzysta, by w skandaliczny sposób samemu wyznać swoją miłość. Jest to tak czy inaczej wydarzenie sezonu, które warto zobaczyć. Niemniej ja, który pamiętam z dzieciństwa staruszków-weteranów powstania roku 63, oglądałem „Cyrulika” z niechęcią. 3