Muzykoterapia jako element wspomagający rozwój psychofizyczny dzieci w klasie integracyj.pdf

1 Muzykoterapia jako element wspomagaj ący rozwój psychofizyczny dzieci w klasie integracyjnej EWA DUBI ŃSKA

2 SPIS TRE ŚCI Wst ęp.................................................. ..................................................................................................... I. Muzykoterapia w świetle literatury .................................. ............................................................. 4 I.1. Rys historyczny muzykoterapii................. ....................................................................... 4 I.2. Wp yw muzykoterapii na rozwój psychofizyczny d ziecka ........................................................ 6 I.3. Muzykoterapia w pracy z dzie ćmi o specjalnych potrzebach edukacyjnych........... ................... 7 II. Program profilaktyczno-interwencyjny dla dzieci klas integracyjnych 13 II.1. Wybór grupy .................................. .......................................................................................... 13 II.2. Problematyka i cele programu ................. .................................................................................... II. 3 Sposoby realizacji programu .................. ..................................................................................... II. 4. Has a programowe II. 5. Uwagi o realizacji II.6. Program pracy z dzie ćmi nadpobudliwymi psychoruchowo z uwzględnieniem elementów muzykoterapii ...................................... ................................................................................................ II. 7 Przewidywane korzy ści II.9. Przyk adowe scenariusze zaj ęć i zabaw z zastawaniem muzykoterapii ............... ....................... III. Projekt ewaluacji ............................. .............................................................................................. 28 Harmonogram dzia a ń................................................... ........................................................ 37 IV. Podsumowanie ................................... ........................................................................................... 39 V. Aneks: 6. Bibliografia.................................... .............................................................................................. 34

3 WSTĘP Obecnie w środowisku szkolnym coraz częściej obserwuje się wzrastającą liczbę dzieci z zaburzeniami rozwoju osobowo ści. Wielu uczniów zdradza nadpobudliwość, s abą kontrolę zachowania, trudno ści w rozróżnieniu tego co dobre , s uszne , od tego, co z e i niepożądane. W dzisiejszych czasach coraz cz ęściej mamy do czynienia z dziećmi, które demonstrują trudne, destrukcyjne zachowanie. Uznaje si ę, że jeżeli dziecko jest niespokojne, z trudem skupia się na danym zadaniu i jest impulsywne, to mamy do czynien ia z problemem powa żniejszym niż „z e zachowanie”. Zjawisko to okre śla się nadpobudliwością psychoruchową. Problem nadpobudliwości psychoruchowej dotyczy równie ż uczniów szko y, w której pracuję. W związku z obserwowanym zjawiskiem narastania skali problemu nadpobudliwo ści psychoruchowej zauważy am potrzebę pomocy uczniom, którzy maj ą k opoty z koncentracją, opanowaniem emocji, koordynacją ruchu itp. Podejmuj ąc wyzwanie, jakim jest praca w klasie integracyjnej , zdawa am sobie sprawę z ogromu trudno ści na jakie napotkam, jak również z tego, że będę musia a im podo ać. We wrześniu przeprowadzi am wst ępną diagnozę każdego ucznia wykorzystując arkusz diagnozujący, równocze śnie obserwowa am jak uczniowie funkcjonują w klasie. Znając regu y rządzące formowaniem si ę grupy szkolnej, chcia am jak najszybciej zapobiec zjawiskom niepożądanym, które w przysz o ści mog y by zak ócić proces dydaktyczno- wychowawczy. Po okresie, który da am sobie na wst ępną diagnozę grupy, okaza o się , że na osiemnaścioro dzieci, kilkoro przejawia symptomy nadpobudliwo ści psychoruchowej. Kolejnym etapem by o poznanie po trzeb dzieci oraz metodach ich skutecznego zaspokajania. Po rozmowa ch z nauczycielem wspomagaj ącym, z dzie ćmi i rodzicami, którym przedstawi am różne formy pomocy, doszliśmy wspólnie do wniosku , że skuteczną formą realizacji powyższych celów będzie muzykoterapia. Powszechno ść muzyki, atwość dostępu do niej, jej abstrakcyjność, a przede wszystkim jej wielorakie i wielostronne korzystne oddzia ywanie n a cz owieka powoduje jej cz ęste wykorzystywanie w zaj ęciach rewalidacyjno-terapeutycznych. Jej szczególność polega na tym, że oddzia uje na cz owieka w sposób niewerbalny i pod świadomy, angażując niemal ca ą jego osobowo ść. W zależności od cech psychofizycznych, możliwości, ograniczeń, potrzeb rozwojowych i oczekiwa ń dzieci i m odzieży sztuka muzyczna może być jednym ze skuteczniejszych środków s u żących stymulowaniu, korygowaniu, usprawnianiu ich ro zwoju. Od kilku lat w naszym kraju obserwuje si ę wzrost zainteresowania muzykoterapią. Sięgają po nią liczni specjali ści pracujący z dziećmi i m odzieżą w różnych strukturach spo ecznych. Dlaczego wi ęc nie wykorzystać zbawiennej mocy terapeutycznej muzyki w szkole? Moja praca zawiera podstawowe wiadomo ści z zakresu muzykoterapii, program profilaktyczno- interwencyjny oraz przyk adowe konspekty zaj ęć. (Program zawiera zestaw zadań opartych na elementach muzykoterapii. Zadania te mo żna wykorzystać na zajęciach pozalekcyjnych, w których b ędą uczestniczyć dzieci przejawiające cechy nadpobudliwości psychoruchowej, zahamowane psychoruchowo)

4 I . MUZYKOTERAPIA W ŚWIETLE LITERATURY „Cz owiek nie mo że osiągnąć prawdziwszej prawdy niż ta, która pochodzi z muzyki” Robert Browing I. 1. Rys historyczny Muzyka w śród plemion prymitywnych stosowana by a powszechnie . By a nie tylko elementem rozmaitych uroczysto ści, ale stanowi a również ważny środek terapeutyczny. Rytua y lecznicze odprawiane przez szamanów zawiera y elementy muzyki i śpiewu stosowane odpowiednio do potrzeb. Podczas plemiennych obrz ędów muzyka angażowa a emocjonalnie uczestników, którzy tańcząc rytmicznie, zapominali np. o istniej ącym bólu. Wyj ątkowe znaczenie muzyce przypisywali Grecy. By a uważana za jedną „siedmiu sztuk wyzwolonych” i obok m. in. retoryki odgrywa a bard zo wa żną rolę w procesach wychowawczych. Ju ż w starożytności uważano, że muzyka jest bardzo ciekawym doświadczeniem psychicznym, w a ściwie nieporównywalnym z żadnym innym nauczanym przedmiotem. Ze starożytnej Gracji wywodzi si ę pogląd, że „muzyka agodzi obyczaje”. Pitagoras twierdzi , iż muzyka odzwierciedla ad i harmoni ę panującą w kosmosie, umożliwia cz owiekowi osiągnięcie równowagi wewnętrznej. Twórc ą pierwszej koncepcji leczniczego wykorzystania muzy ki by Platon. Proponowa on tzw. „ profilaktyk ę psychohigieniczną”, w której za pomocą muzyki stara się wp ynąć na kszta towanie osobowo ści ludzkiej (rozwój moralny). Dzia ania te kontynuo wa Arystoteles , który jako pierwszy zwróci uwag ę na związki pomiędzy muzyką a odwzorowujacymi ją reakcjami cz owieka (fizycznymi lub psychicznymi- „oczyszczenie psychik i”). W epokach średniowiecza i renesansu nie stworzono żadnych nowych teorii dotyczących wykorzystania muzyki w lecznictwie. Za prze omowy w rozwoju muzykoterapii uwa żany jest wiek XVI, kiedy w piśmiennictwie pojawi y si ę liczne wzmianki o związkach upodobań muzycznych z wiekiem , narodowością, temperamentem, osobowo ścią czy samopoczuciem. Są dowody na to, że traktowano muzykę jako jeden z elementów, które mog ą wp ynąć na ogólną równowagę organizmu. Wykorzystywano wiedzę muzyczn ą w praktyce lekarskiej np. przy w aściwej ocenie pulsu. Zauważono istniejącą zbieżność pomi ędzy rytmem muzycznym a pulsem. W XVII i XVIII wieku zacz ę y powstawać traktaty naukowe z zakresu medycyny muzycznej. W tym czasie powsta a tak że tzw. „jatromuzyka”. Dotyczy a ona związków określonych emocji zawartych w muzyce z odpowiednimi stanami emocjonal nymi cz owieka. Wiek XIX nie wniós do muzykoterapii nic nowatorski ego. Obecnie terapia muzyk ą przeżywa swój renesans. Termin „muzykoterapia” pojawi s ię w literaturze światowej stosunkowo późno - bo dopiero oko o 1950 roku. Pochodzi od s owa „muzyka” – miusica ( ac.), mousike (gr.) -oznaczaj ącego sztukę, zw aszcza śpiewu i gry na instrumentach” oraz od s owa „terapia” therapeuein (gr.), które w szerszym kontek ście oznacza leczenie. Muzykoterapia uwa żana jest obecnie za dziedzinę interdyscyplinarną - ączącą w sobie elementy medycyny, psychologii, pedagogiki muzyczne j i estetyki. W Polsce wyra źny rozwój tej dyscypliny nast ąpi w latach 70- ch XX wieku za sprawą otwarcia Instytutu Muzykoterapii we Wroc awiu, którego organizatorem i kierownikiem by , od 1972 r. prof. T. Natanson. To w a śnie on jako pierwszy na gruncie polskim podj ą próbę zdefiniowania muzykoterapii. Zaproponowa wprowadzenie dwóch równoleg ych terminów: muzykoterapia i nauka o muzykoterapii. Pocz ątkowo uwa żano, iż muzykoterapia jest metodą postępowania wielostronnie wykorzystującą wp yw muzyki na psychosomatyczny ustrój cz owieka, natomiast nau ka o muzykoterapii odnosi si ę do rozważań teoretycznych. (Natanson T.,1976) Jednak do ść ogólny charakter tych definicji wciąż stanowi

5 źród o nieporozumień i sk ania do poszukiwań nowych, pe niejszych i bardziej scalających te dwa cz ony sformu owa ń . Wspó cześnie obowiązującą w Polsce definicję muzykoterapii wprowadzi Miros aw Janiszewski (1993), który okre śli , iż muzykoterapia jest dziedziną wykorzystującą muzyk ę w sposób ukierunkowany, wielofunkcyjny, kompleksow y i systematyczny w celach uzupe nienia leczenia zabiegowego, farmakologiczneg o, rehabilitacyjnego, psychoterapii i pedagogiki specjalnej. Warto podkre ślić, iż muzykoterapia polska ukierunkowana jest w dużej mierze na rozwoju badań Badania te uwzgl ędniają dość szeroki zakres problematyczny tj. muzykę, medycynę, psychologię, pedagogik ę i socjologię. G ówny nacisk k adzie się na cztery kierunki rozwojowe : 1. psychosomatyczny ( zak adaj ący podtrzymanie psychiczne pacjenta oraz regulację czynno ści wegetatywnych organizmu), 2. psychologiczny (wp ywy emocjonalne, komunikacyjno-interakcyjne, p oznawcze i humanistyczne), 3. psychomotoryczny (terapia zaburze ń motoryki cia a; muzyka jako czynnik porządkujący i stymuluj ący ruch), 4. pedagogiczny (muzyka jako czynnik terapeutyczny w ró żnych dysfunkcjach psychofizycznych dzieci i m odzie ży oraz k opotach natury dydaktyczno- wychowawczej; zbli żony do nurtu psychologicznego) (Galińska E. 1990) W ramach tych kierunków wymieniane s ą g ówne koncepcje terapii muzyką: 1. koncepcja E. Gali ńskiej (muzyka jako środek psychoterapeutyczny w terapii nerwic, metody receptywne i aktywne), 2. koncepcja muzykoprofilaktyki M. Kiery a, zwana Mob iln ą Rekreacją Muzyczną, 3. koncepcja A Janickiego (muzyka jako niewerbalny środek komunikacji na p aszczyźnie emocjonalnej z pacjentami cierpi ącymi na schorzenia psychiczne), 4. koncepcja Z. Hory, A. Drozdowskiej, M. Janiszewskie go (zwi ązek ruchu cia a z ruchem w muzyce, muzyka w rehabilitacji ró żnych dysfunkcji narządowych). (Janiszewski M. ,1998) Muzyka w terapii mo że pe nić różne funkcje: (wg. E. Glińskiej) 1. odreagowuj ąco- wyobrażeniową (ma znaczenie dla intensyfikacji procesów wyobra żeniowych u cz owieka) 2. treningow ą (usunięcie napięcia psychofizycznego- jest realizowana za pomocą różnych wariantów treningu autogennego Schultza) 3. komunikatywn ą ( ma związek z nabywaniem umiejętności porozumiewania się oraz z nauką zachowa ń spo ecznych i emocjonalnych w tym zakresie) 4. kreatywn ą ( realizuje postulat swobodnej improwizacji instru mentalnej, wokalnej i ruchowej) 5. estetyzuj ącą ( wynika z za ożeń terapii przez muzykę, której celem jest wywo anie intensywnych prze żyć emocjonalnych, pobudzających do refleksji czy kontemplacji) I.2. Wpływ muzykoterapii na rozwój psychofizyczny dzieck a Muzykoterapia jest jedn ą z najstarszych form oddzia ywania na psychikę cz owieka i wykorzystania jej wp ywu do celów terapeutyczno-wyc howawczych.

6 Muzykę, jako pojęcie bardzo szerokie można rozumieć różnie. Może to być forma porozumienia, odzwierciedlenia stanów psychicznych, rozmaitych sytuacji – czyli jest to j ęzyk spo ecznej komunikacji. W tym sensie wyst ępuje w każdej twórczości prymitywnej, ludowej, w pewnym stopniu tak że dziecięcej, może też być w muzyce m odzieżowej. Stosowanie muzykoterapii w śród dzieci niepe nosprawnych zmierza do : - korekcji zaburzonych funkcji, - usuwania napi ęć psychofizycznych, - dostarczania korzystnych do świadczeń spo ecznych. Oddzia ywanie obejmuje ca y organizm psychofizyczny , a szczególnie emocje, d ążenia, oczekiwania i marzenia. W wyniku prowadzonych spotka ń z muzyką następuje poprawa samopoczucia, usunięcie l ęku, odreagowanie napięcia, poprawa relacji z cz onkami grupy. ( K. Lewandowska, 1985). Terapia muzyk ą wp ywa na: - stymulacj ę fizyczną, - doskonalenie koordynacji motorycznej, - popraw ę koncentracji, zapamiętywania, - wzrost kreatywno ści - nabywanie do świadczeń spo ecznych, - uczenie prawid owego sposobu wyra żania swoich uczuć, przeżywania zadowolenia z w asnych dzia a ń. Muzyka to środek wyrażania siebie, budowania w aściwych zachowań, u atwiający wy adowanie niezaspokojonych uczu ć i popędów, ożywiający fantazję, zaprowadzający rytm, synchronizację i ad funkcji psychofizycznych. Doznania muzyczne dziecko mo że interpretować s owem, gestem, rysunkiem, ta ńcem. W doborze muzycznym trzeba uwzgl ędnić różnorodne potrzeby psychiczne wychowanka: potrzebę ukojenia, uspokojenia, niekiedy o żywienia i mobilizacji do dzia ania, czasem jakiegoś g ębszego wstrz ąsu mającego na celu wyzwolenie ukrytych myśli, uczuć. Muzykoterapia mo że być zatem resocjalizacyjnym i profilaktycznym sposobem oddzia ywania na wychowanka. Muzyka jest niew ątpliwie atrakcyjnym i w miarę bezpiecznym środkiem terapeutycznym. Wiadomo nie od dzisiaj, że może ona wywo ać określone zmiany w czynnościach ca ego organizmu. Może zmieni ć napięcie mięśni, przyspieszyć przemianę materii, zmienić szybkość krążenia krwi, obniżyć próg wra żliwości zmys ów, zmieniać si ę i szybkość pulsu, modyfikować oddychanie. To są zmiany konkretne, poza tym muzyka mo że wywo ywać różne nastroje, wzbudzać uczucia i emocje. Muzykoterapia podobnie jak leczenie farmakologiczne ró żnie wp ywa na różnych ludzi. Co jednego relaksuje, drugiego mo że pobudzać. Jest to związane z różnym typem wrażliwości podopiecznego oraz jego do świadczeniami związanymi z tą muzyką. Muzyka jest nam bliska, rodzimy si ę już z poczuciem rytmu odczuwając rytm bicia serca matki. Potem nasze serce bij ąc w tym samym rytmie powoduje, że jesteśmy pogodni, zrelaksowani, zadowoleni. Przyspieszona melodia powoduje w nas ra do ść lub zaniepokojenie, wolniejsza od bicia serca, relaksuje lub powoduje powag ę lub smutek. W zale żności od upodobań wychowanka, jego dojrza ości muzycznej i udzia u muzyki w życiu codziennym, powinno się dobierać utwory spokojne lub pobudzające. I nie ma tu znaczenia czy jest to muzyka powa żna czy też rozrywkowa. Na jednego może dzia ać Aria na strunę G- Bacha, a na drugiego muzyka disco na trzech akordach. Żadnego z tych gatunków nie należy lekceważyć. Na przestrzeni lat udowodniono, że najlepsze rezultaty daje po ączenie muzyki z innymi rodzajami sztuki. Czysta muzyka, jest stosunkowo s abym środkiem terapeutycznym i na pewno nie zmienia obyczajów. Jest bowiem asemantyczna (beznaczeniowa) . Po ączenie natomiast muzyki z obrazem przyrody i jej zapachem, g osem ludzi i ptaków śpiewających, a przede wszystkim z wyobraźnią

7 cz owieka, jego pamięcią i pozytywnymi wartościami moralnymi i etycznymi może dać rezultat terapeutyczny. Sama muzyka nie wyleczy z nerwicy, j ąkania, uzależnienia alkoholowego. Żaden utwór muzyczny nie nastawi pozytywnie do innego cz owieka, je żeli nie zostanie wzmocniony s owem i dzia aniem. Ale zanim zaczniemy s ucha ć, grać, śpiewać i tańczyć musimy uwierzyć, że to nam pomo że. Musimy pomóc podopiecznemu znaleźć w sobie motywację i wyznaczyć drogę, którą b ędzie się porusza , w celu osiągnięcia zadowolenia ze stanu ducha i cia a. To nie je st możliwe bez udzia u s owa i obrazu, bez uruchomienia pami ęci i w asnej wyobraźni. Skuteczną formą terapii jest sugestia s owna i relaks z podk adem muzycznym, sto sowan ą z powodzeniem przez lekarzy, psychologów, logopedów, psychoterapeutów i rehabili tantów. Dzi ęki takiemu po ączeniu s uchanie ulubionych nagra ń jako wprowadzenie do relaksu lub na zakończenie treningu pozwala zmniejszyć uczucie niezadowolenia. Za spraw ą muzyki wzbogaconej sugestiami s ownymi zwiększa się sprawno ść intelektualna. Im bardziej bogate i z ożone są formy muzyczne, których s uchamy, tym lepsze wyniki osi ągamy w myśleniu i zapamiętywaniu. Muzykoterapia wp ywa na s uchacza koj ąco i uspokajająco. Badania dowiod y , że po 10 minutach s uchania u wi ększości osób zmęczenie mija, oddech staje się wolniejszy, a praca serca zwalnia się. I.3. Muzykoterapia w pracy z dziećmi o specjalnych potrzebach edukacyjnych Powszechność muzyki, jej abstrakcyjność, asemantyczność, a przede wszystkim wielorakie i wielostronne korzystne oddzia ywanie przyczyniaj ą się do tego, iż znajduje ona zastosowanie w dzia aniach terapeutycznych i rehabilitacyjnych pro wadzonych wobec dzieci o obni żonej sprawności umys owej. Poprzez elementy strukturalne, takie m.i n. jak: rytm, metrum, tempo, dynamika, barwa, aparat wykonawczy, wp ywa ona niewerbalnie i pod świadomie na sferę emocjonalną osobowości dziecka. Mi ędzy innymi oddzia uje na jego uk ad wegetatywny, co może przejawiać się aktywizacją psychoruchow ą, pobudzeniem, uspokojeniem, rozluźnieniem psychofizycznym, reakcjami kathartycznymi. Pobudza ona jego reakcje biochemicz ne i czynno ści fizjologiczne, zmieniając tętno, ci śnienie krwi, rytm pracy serca, częstotliwość i g ębokość oddechu, napięcie mięśniowe, cz ęstotliwość bioprądów mózgu. Porządkuje i harmonizuje jego psychomotorykę zaburzoną defektami, deficytami rozwojowymi, nieprawid owymi warunkami rozwoju, wychowania lub codziennego życia. Prócz tego bardzo silnie inspiruje jego wyobr aźnię i ekspresję twórczą (Cyculko 2002). Anyszko, Kott (1988) twierdz ą, iż reakcje dzieci chorych i niepe nosprawnych na sztu kę muzyczn ą mogą być silniejsze niż zdrowych, ponieważ choroba, kalectwo, ból, ograniczenie ruchu, izolacja spo eczna powoduj ą różne deformacje ich uczuciowości. Natanson (1983) dodaje, iż uprawianie muzyki mo że wp ywać na „...poprawę subiektywnego stanu samopoczucia, a nawet na obiektywn ą poprawę stanu zdrowia, sprzyja osiąganiu uczucia satysfakcji, poczucia w asnej warto ści, a niekiedy nawet i uczucia szczęścia tak trudno dostępnego, a tak upragnionego przez cierpi ącego, chorego cz owieka". Ponadto obcowanie z muzyką pomaga mu atwiej nawiązywać i podtrzymywa ć kontakty interpersonalne z rówieśnikami, zacieśnia związek uczuciowy z lekarzem, terapeut ą, psychologiem, pedagogiem, "... zwiększa wiarę w siebie, wnosi nadzieję i radość, a z dzieckiem szcz ęśliwym atwiejsza jest wspó praca" (Janeczko 1991). Post ępowanie terapeutyczno-wychowawcze w odniesieniu do osób niepe nosprawnych umys owo obejmuje szeroki zakres dzia a ń. Uwzględnia ono między innymi konieczność korygowania nieprawid owo ści, które mogą pojawić się zarówno na poziomie podstawowych mechanizmów emocjonalno - motywacyjnych, jak i na p oziomie wy ższych struktur poznawczych osobowo ści (obraz samego siebie, obraz świata). Muzykoterapia jako jedna z metod psychoterapii, cha rakteryzuj ąca się wykorzystaniem muzyki jako środka oddzia ywania zw aszcza na emocjonalną sferę osobowości może być skuteczną pomocą w pracy pedagoga specjalnego. Muzyka jest form ą komunikacji emocjonalnej, która pozwala na uzyskanie stanu otwarcia, stwarza warunki do uzewn ętrzniania w asnych potrzeb, uczuć, nastrojów.

8 S uchanie muzyki, granie lub śpiewanie to techniki pobudzające emocje. Ekspresja w asnych prze żyć za pomocą muzyki bądź percepcji utworu muzycznego u atwia zrozumienie sa mego siebie. Podstaw ą do rozpoczęcia muzykoterapii jest cel terapeutyczny, znajomość stanu psychofizycznego, gustu muzycznego i potrzeb odbior ców. Celem muzykoterapii jest wprowadzenie wychowanka w okre ślony nastrój, wyzwalanie pożądanych uczuć, agodzenie i roz adowanie nadmiaru stresów, pobudzanie rozwoju umys owego. Ro zleg e efekty psychoterapeutyczne muzykoterapii polegaj ą na odreagowaniu, relaksacji, uwrażliwieniu, zmianie zachowań. Skutkiem jej oddzia ywa ń może być także rozwijanie uzdolnień twórczych, aktywizowanie procesów poznawczych, doznawanie osobistego sukcesu. Do osi ągnięcia zamierzonych celów stosuje się środki oddzia ywania muzykoterapeutycznego , tj. materia akustyczny, techniki terapeutyczne, formy aktywno ści zaczerpnięte z różnych metod pedagogicznych, rewalidacyjnych i terapeutycznych, struktur ę zajęć oraz pomoce. Środki te są ró żnicowane (pod względem treści i formy) w zależności od poszczególnych rodzajów dysfunkcji, zaburze ń, ich następstw występujących u poszczególnych pacjentów. Prócz tego są one dostosowywane do ich wieku, poziomu rozwoju psychor uchowego, intelektualnego, mo żliwości, potrzeb, oczekiwa ń, sytuacji życiowej, aktualnych możliwości psychoruchowych, intelektualnych i wysi kowych. Muzykoterapeuta pos uguje si ę z jednej strony sztuką muzyczną o najwyższych walorach artystycznych i estetycznych. Z drugiej za ś pozwala dzieciom (zw aszcza tym najmniejszym) na dzia ania twórcze w sferze muzycznej aktywno ści, niejednokrotnie na elementarnym poziomie ich umiej ętności i możliwości. Tak więc na materia dźwiękowy stosowany w muzykoterapii sk ada się m.in.: sztuka muzyczna (utwory instrumentalne, wokalne, wokalno-instrumen talne) oraz inne zjawiska akustyczne (pojedyncze d źwięki, szumy, szmery, szelesty, trzaski, stuki). Mater ia ten dostarcza pacjentom obok dozna ń natury emocjonalno-estetycznej także informacji poznawczych, orientacyjnych, kontrolnych, komunikatywnych. Do technik stosowanych we wczesnej terapii muzycznej mo żna zaliczyć m.in.: ćwiczenia oddechowe, s uchowe, dotykowe, mowy, śpiewanie piosenek, muzykowanie gestodźwiękami, przedmiotami codziennego u żytku, na instrumentach perkusyjnych i w asnej konst rukcji, improwizacje wokalne, instrumentalne, muzyczno-ruch owe, ćwiczenia naturalnych form lokomocji, wykonywanie ruchów na śladujących czynności dnia codziennego, zabawy muzyczno-ruchowe, śpiewanie piosenek, s uchanie muzyki. W pracy z osobami upo śledzonymi umys owo z zaburzeniami sprzężonymi , z dziećmi z zaburzeniami w zachowaniu wykorzystuje si ę różne formy i metody muzykoterapii np. --Muzykoterapia niewidomych i s abo widz ących dzieci, wed ug koncepcji Paw a Cylulko Analizator s uchowy jest najwa żniejszym źród em przeżyć emocjonalno-estetyczsnych dzieci niewidomych, co sprzyja wspieraniu rehabilitacji dz iecka w procesie muzykoterapii grupowej. Pe ni ona nast ępujące funkcje: wychowawczą, poprzez wzbogacanie wewnętrznego życia, rozwijanie intelektu, dostarczanie wiedzy ogólnorozwojowej; ro zwojow ą, poprzez stymulowanie potencja ów twórczych i rozwoju osobniczego, wspomaganie samopo znania; poznawczo-stymulacyjn ą, w dostarczaniu informacji, w stymulowaniu do aktywno ści poznawczej; komunikacyjną, poprzez w ączanie jednostki do grupowych zadań; ekspresyjną, umożliwiającą swobodne wypowiedzi na ró żnych p aszczyznach aktywności cz owieka; rekreacyjno-zabawową, stosowana jako rozrywkę; estetyczno-poznawcz ą, poprzez rozbudzanie i wyrobienie zami owania do m uzyki; kulturowa, poprzez zapoznanie z dorobkiem kultury, przede wszy stkim muzycznej; terapeutyczn ą, wykorzystuj ącą lecznicze dzia anie muzyki.

9 --Terapia dzieci muzyką ,ruchem i mową, wed ug koncepcji Janiny Stadnickiej S ą to propozycje terapii dzieci, które na sta e lub t ymczasowo pozbawione są warunków niezb ędnych do prawid owego rozwoju. Autorka podkreśla znaczenie oddzia ywania dwukierunkowego: po pierwsze agodzenie przyczyn, w ywo uj ących zaburzenia zachowań, po drugie profilaktyka i terapia, polegaj ąca na stwarzaniu dziecku warunków do samorealizacji . Proponuje si ę tu zastosowanie muzyki, ruchu i mowy, szeroko pojm owanych, dostosowanych do mo żliwości psychofizycznych uczestników terapii. --Profilaktyka muzyczna, wed ug koncepcji Macieja K iery a S ą to ćwiczenia ruchowe, rytmiczne, perkusyjne, oddechowe, wyobrażeniowe i relaksacyjne, których celem jest wczesna redukcja wzmo żonego napięcia psychofizycznego, integracja i poprawa komunikacji w grupie, usprawnienie koordynacji ruch owej, zrytmizowanie codziennych czynno ści, korekta postawy cia a, oddechu, mowy, pog ębienie wrażliwości kulturowej (muzycznej), ujawnienie zdolno ści twórczych, nauczenie autorelaksacji, poznanie no wych form aktywizacji, usprawnienie pracy i nauki. Regularno ść wykonywania proponowanych ćwiczeń u atwia zachowanie sprawności psychofizycznej. Ćwiczenia te opracowane są z myślą o profilaktyce muzycznej osób zdrowych. --System Carla Orffa, który jest terapi ą wielosensoryczną Jest to muzykowanie zaczerpni ęte z tradycji różnych kultur, obyczajów i tradycji, a zatem twórcze obcowanie z muzyk ą, realizujące się w różnych formach - ruchu, tańcu, śpiewie, mowie, pantomimie, grze na instrumentach. Ta aktywno ść muzyczna ma stymulować twórczy rozwój dziecka, przynosi ć radość i satysfakcję, u atwić kontakt z otoczeniem, uczyć przez zabawę. Spontaniczno ść w muzycznym dzia aniu ma dostarczać radości p ynącej z obcowania ze światem dzieci ństwa i fantazji, z zabawy, kontaktu z innymi, pozna wania swoich możliwości. --Metoda Emila Jacquesa- Delacroze”a My ślą przewodnią metody E.J. Dalcroze”a jest wychowanie muzyczne op arte na gimnastyce rytmicznej. Poprzez ruch dzieci poznaj ą i utrwalają pojęcia rytmiczne w ciekawej i atrakcyjnej dla nich formie, jednocze śnie zaspokajając naturalną potrzebę ruchu. Udzia w ćwiczeniach rytmicznych wymaga od uczestnika sta ej uwagi oraz pracy umys u i mi ęśni. Każdy ruch ma określony cel, d ugo ść jego trwania wyznaczany jest poprzez muzykę, natomiast sposób wykonania odzwierciedla charakter s uchanej muzyki. - Muzykoterapi ę wed ug E. Hillman Boxill. Muzyk ę wykorzystuje ona jako narzędzie do pobudzenia, zwiększenia i rozszerzenia świadomości skierowanej na poznanie w asnej osoby, jak równie ż otaczających osób i przedmiotów. Autorka metody wykreowa a trzy g ówne strategie w relacjach terapeutycznych: odzwierciedlenie (zwierciad o muzyczne), identyfikacj ę oraz piosenkę wzajemnego kontaktu. Ze wzgl ędu na sposób organizacji dzia ań leczniczych można wyróżnić muzykoterapię indywidualn ą i grupową. · Przez muzykoterapi ę indywidualną należy rozumieć leczenie muzyką osobno każdego pacjenta przez d u ższy lub krótszy okres czasu.

10 · Stosowanie muzykoterapii grupowej wymaga przeprowadzenia odpowiedniego doboru grupy co do ilo ści osób (zwykle od 6 do 12), p ci, wykszta cenia, d iagnozy cech osobowości, poziomu kultury muzycznej, upodoba ń muzycznych, itp. Muzykoterapia grupowa może być ukierunkowana (tzw. dyrektywna), b ądź nieukierunkowana (tzw. niedyrektywna); segregacyjna lub integracyjna, W przypadku nieukierunkowanej muzykoterapii grupowej pacjentom proponuje si ę udzia w przygotowanym programie muzycznym w formie jakiej ś imprezy muzycznej z prelekcją na temat muzyki, koncertu, recitalu, czy odtwarzania muzyki z ta śm. W większości są to receptywne formy sprzyjające powstawaniu postawy konsumpcyjnej, cho ć mogą też przybierać postać aktywnych imprez muzykoterapeutycznych organizowan ych przez samych pacjentów. Niebezpiecze ństwo pewne tkwi w fakcie, że tylko niektórzy cz onkowie są czynni muzycznie, a reszta grupy jest nastawiona na obserw acj ę wydarzeń dziejących się poza nimi. W tej odmianie terapii nie istnieje ani za o żenie, ani konieczność rozwijania integracji zespo owej, kontakty pojedynczych cz onków zostaj ą luźne i niekierowane. W ukierunkowanej muzykoterapii grupowej sama grupa musi by ć czynna, gdyż nie prezentuje si ę jej żadnego gotowego programu. Zadania dla grupy muszą być tak przemyślane, aby pojedynczy cz onkowie byli bez przerwy aktywizowani . Zak ada si ę, że w czasie aktywnej dzia alności muzycznej jednostka będzie musia a ścierać si ę ze spo ecznością, a zatem będzie musia a uporać się ze sposobami swego z ego zachowania, a tak że będzie musia a kierować uwagę na wydarzenia somatyczne związane z czynnościami w asnego cia a, np. rozlu źnianie i napinanie mięśni szyi, krtani podczas śpiewania. Wspomniano ju ż o podziale na muzykoterapię receptywną i aktywną. · Muzykoterapie receptywn ą polegającą na s uchaniu muzyki i przekazywaniu odczuć muzycznych przez pacjentów oraz obejmuje dyskusj ę psychoterapeutyczną związaną z tymi odczuciami i zaistnia ymi w trakcie sytuacjami · Muzykoterapie aktywn ą, która obejmuje różnego rodzaju produkcje dźwiękowe pacjentów, wykonywane najcz ęściej na instrumentarium Orffa. Skala różnorodności tych instrumentów jest na tyle du ża, aby pacjenci zależnie od swoich preferencji, a także stanów psychicznych, mogli wybiera ć odpowiedni dla siebie instrument. Wybór instrumentu ze wzgl ędu na jego dźwięk, a także kszta t może zawierać informację pomocn ą przy diagnozowaniu osobowości pacjenta, choć znacznie więcej daje interpretacja samej produkcji d źwiękowej. Do terapii aktywnej nale ży zaliczyć śpiewoterapię, zwaną także meloterapią oraz choreoterapi ę. Specyfika leczenia śpiewem wiąże się z faktem, iż każdy cz owiek posiada pewne wrodzone zdolno ści do śpiewania i należy mu umożliwić emocjonalne wypowiadanie się w sposób bardziej spontaniczny i elementarny ni ż przy pomocy mowy. W leczeniu choreoterapii d ąży się do tego, aby ruch taneczny o ustopniowanej intensy wności i z o żoności koordynacyjnej wp yną na poprawę w zakresie funkcjonowania spo ecznego oraz na podniesienie sprawno ści i elastyczności psychomotorycznej. Program choreoterapii sk ada się z ta ńca (polskie tańce narodowe, regionalne, towarzyskie i aktualnie mo dne), ćwiczeń muzyczno-

11 ruchowych, zabaw rytmicznych, ćwiczeń oddechowych, rozluźniających i korygujących postawę cia a oraz improwizacji ruchowych pacjentów. Wszystkie te formy przeplataj ą się wzajemnie ze sobą w realizowanych zestawach muzyczno-ruchowych choreoterapii. Ruch taneczny dzi a a na uczestnika terapii wszechstronnie, w kilku p aszczyznach, anga żując jednocześnie analizator ruchowy, s uchowy, wzrokowy, dotykow y. Pomaga wyzby ć się izolacji, umożliwia korektę zaburzonych stosunków interpersonalnych, daje trening w zakresie sprawno ści fizycznej, koncentracji uwagi, szybkim podejmowa niu decyzji, pozwala na uzewn ętrznianie różnych nastrojów, dostarcza przeżyć estetycznych . Wed ug Modelu Mobilnej Rekreacji Muzycznej znanego polskiego muzykoterapeuty Macieja Kiery a - zaj ęcia z elementami muzykoterapii to uk ad zróżnicowanych pod względem formy ćwiczeń ruchowych, oddechowych i wyobrażeniowych przy muzyce. Każde z nich stymuluje do innego typu aktywno ści. Techniki i metody proponowane w Mobilnej Rekrea cji Muzycznej doskonale nadaj ą się do wprowadzenia na zajęciach muzycznych i plastycznych w szkole. Szczególnie przydatne s ą w pracy nauczyciela z dziećmi nadpobudliwymi psychoruchowo, opó źnionymi w rozwoju oraz niepe nosprawnymi. Wed ug tego modelu zaj ęcia z muzyki tworzy pięć wiążących się ze sobą etapów: „odreagowanie", „zrytmizowanie", „uwra żliwienie", „relaksacja", „aktywizacja" - w skrócie - OZURA . Maj ą one charakter mobilny, gdyż w zależności od potrzeb „leczniczych" można zmieniać ich kolejno ść, powtarzać je lub w zależności od sytuacji, redukować. Każda faza spe nia odrębną rol ę terapeutyczną. Fazy muzykoterapii i jej cele. I. Odreagowanie Cel : - zmniejszenie napi ęcia psychicznego; Wykonywanie kilku prostych, spontanicznych, dynamic znych ruchów oraz swobodna emisja g osowa zmniejszaj ą napięcie mięśniowe, co prowadzi do obniżenia napięcia emocjonalnego. Ćwiczenia te obniżają lęk i agresję. Mogą być prowadzone bez podk adu muzycznego lub na tle szybkiej muzyki. II. Zrytmizowanie - klaskanie, wykonywanie rytmicznych ruchów cia em , maszerowanie. Cel : - pog ębienie "odreagowania" , przy równoczesnym "uporządkowaniu" i zintegrowaniu grupy przez wytworzenie poczucia wspó lnoty. Stosuje si ę tu proste ćwiczenia, mniej dynamiczne i wolniejsze niż w I etapie, grupa wykonuje je wspólnie. III. Uwra żliwienie – I wersja - samodzielna gra na prostych instrumentac h.

12 Cel : - pog ębienie percepcji muzyki, uświadomienie dzieciom ich w asnych stanów emocjonalnych. II wersja - wyrażanie ruchem, gestem różnych stanów emocjonalnych ilustrowanych przez muzyk ę. Cel : - uwra żliwienie na dynamikę, tempo, rytm itp. IV Relaksacja - ćwiczenia oddechowe w pozycji leżącej lub siedzącej. Cel : - pog ębienie odprężenia fizycznego i psychicznego. Mo żna stosować sugestię s owną spokoju, bezpieczeństwa i ciep a. Często odnosi się to do przebywania w śród przyrody. V. Aktywizacja - agodna lub dynamiczna. Cel:- przywrócenie naturalnej aktywno ści życiowej a) agodna - spokojne ćwiczenia w pozycji leżącej, przechodzenie do pozycji stojącej przez siad; b) dynamiczna - ćwiczenia w tempie (mini aerobic). Zwracamy uwag ę na stopniowe podnoszenie się z pozycji leżącej. Pamiętamy o ćwiczeniach oddechowych. Zako ńczenie - krótka rozmowa na temat odbytych zajęć, odczuć i wrażeń ................................................... ................................................................... W procesie wczesnej muzykoterapii mo żna wyróżnić pięć zasadniczych etapów: - wst ępną diagnozę muzykoterapeutyczną potrzeb i możliwości dziecka (oraz jego rodziny), - ustalenie programu terapeutycznego, - w a ściwe dzia anie muzykoterapeutyczne, - powtórn ą diagnozę (w zależności od potrzeb - modyfikowanie wcześniej ustalonego programu terapeutycznego), - dalsz ą muzykoterapię dziecka i jego rodziny. Po stwierdzeniu defektów i deficytów rozwojowych, p ostawieniu diagnozy lekarskiej, psychologicznej, pedagogicznej - muzykoterapeuta st awia w asn ą diagnozę na podstawie obserwacji zachowa ń muzycznych i niemuzycznych dziecka, rozmowy z nim (jeżeli jest to możliwe), wywiad z jego rodzicami (opiekunami) i innymi specjalistami oraz analizy jego dokumentacji. Mi ędzy innymi na potrzeby prowadzonej terapii ocenia on percepcyj ne, psychoruchowe, g osowe, komunikacyjne mo żliwości dziecka oraz jego wrażliwość emocjonalno-estetyczną na oddzia ywanie sztuki muzycznej. Bierze pod uwag ę m.in. związek matki z dzieckiem i muzyką, dźwięki charakterystyczne dla jego domu rodzinnego, upodobania muzyczne obojg a rodziców i rodze ństwa Następnie określa wskazania i przeciwwskazania do stosowania terapii, cele (bie żące, d ugoterminowe) i rodzaj terapii (indywidualn ą i grupową), środki oddzia ywania oraz okres jej stosowania (Cylu lko 1996).

13 W zajęciach muzykoterapeutycznych z dziećmi o obniżonej sprawności umys owej kryterium doboru repertuaru stanowi ą: - cel terapeutyczny (np. aktywizacja ruchowa, relaksa cja), - aktualna sprawno ść psychofizyczna danej osoby, - aktualna ocena muzyki - rzeczywisty gust i wra żliwość muzyczna (najpierw akceptujemy każdy rodzaj muzyki, w trakcie pracy kszta cimy dora źnie lub trwale gust odbiorcy), - zalecana muzyka terapeutyczna - na podstawie ustale ń teoretycznych, praktyki w po ączeniu z ocen ą odbiorcy.

14 II. Program Profilaktyczny „Ukoić Muzykę” dla dzieci nadpobudliwych i zahamowanych psychoruchowo II.1. Wybór grupy W ka żdej większej populacji dziecięcej spotyka się dzieci, u których występuje wzmożona ruchliwo ść procesów nerwowych, przewaga w uk adzie nerwowym p rocesów pobudzania nad procesami hamowania. Terapi ą zostaną objęte dzieci, u których występuje wyraźny niepokój w zakresie motoryki du żej i ma ej, dzieci przerzucające swoją uwagę z obiektu na obiekt, robiące wra żenie jakby interesowa o je kilkanaście rzeczy naraz, dzieci o wzmożonej ekspresji uczuć, zwi ększonej wrażliwości emocjonalnej na bodźce otoczenia. Przy doborze grupy zosta y zastosowane nast ępujące narzędzia badawcze: Obserwacja Celem obserwacji by o wychwycenie niepokoj ącego zachowania uczniów na zajęciach lekcyjnych, pozalekcyjnych i w czasie przerw. W wyniku zgromadz onego materia u ustalono grup ę 6 uczniów z 2 zespo ów klasowych, u których stwierdzono symptom y nadpobudliwo ści psychoruchowej. Ankieta Ankiety zosta y skierowane do uczniów klas II - III , jak równie ż do ich rodziców. Celem tej metody by o ustalenie: - czy uczniowie czuj ą się dobrze w swojej szkole, klasie? - czy maj ą kolegów, czy czują się samotne? - czy rodzice posiadaj ą wiedzę na temat funkcjonowania swojego dziecka w spo eczności szkolnej i klasowej? - czy w razie trudno ści potrafią zareagować i w jaki sposób? W wyniku analizy stwierdzono, że w klasach II - III jest kilkoro dzieci, które tyl ko trochę lubią szko ę i mają jednego kolegę lub w ogóle ich nie mają. Te same dzieci nie czują się akceptowane przez pozosta e lub nie chc ą identyfikować się z grupą, gdyż umieszczając siebie w graficznej prezentacji klasy –na samym dole drzewka. Z ankiety dla rodziców mo żna wywnioskować, że dobrze orientuj ą się jak radzi sobie ich dziecko w grupie szkolnej i kl asowej. Kilku rodziców sygnalizowa o, że ich pociechy nie są lubiane przez kolegów, dzieci często się skarżą na nich i nie chc ą z nimi się bawić, siedzieć. Wywiad Wywiad zosta skierowany do rodziców wytypowanych d zieci z symptomami nadpobudliwo ści psychoruchowej, zahamowania psychoruchowego, dzieck a z zespo em Downa i uczennicy z pora żeniem mózgowym. Jego celem by o dostarczenie inform acji na temat rodziny i środowiska wychowawczego oraz stanu zdrowotnego dziecka. Analiza dokumentacji i prac w asnych uczniów. Analizie poddano:

15 - sprawdziany wy onionych uczniów z obu klas integrac yjnych, - prace plastyczne, - zeszyty przedmiotowe i ćwiczenia. Z analizy dokumentów wynika o, że wy oniona grupa uczniów osiąga s abe wyniki w nauce. Prace pisemne s ą chaotyczne, zadania rozpoczęte, ale nie zakończone. Zawierają liczne b ędy graficzne, du żo poprawek oraz skreśleń. Czasem nawet proste zadania by y pominięte, co zdecydowanie mia o wp yw na nisk ą ocenę pracy. Uczniowie do ść często zapominali odrobić zadania domowe. Prace plastyczne by y s abo przemy ślane, ubogie pod względem kolorystyki i zawartych elementów. Często kartki by y pozaginane i poplamione. W wyniku przeprowadzonej analizy: obserwacji, ankie t, wywiadów z rodzicami oraz analiz dokumentacji i prac w asnych uczniów wybrano grup ę sześciu uczniów przejawiających cechy nadpobudliwo ści psychoruchowej, 1 dziecko z zespo em Downa i jed no z porażeniem mózgowym: Poniewa ż nie chcia am żeby zajęcia mia y charakter segregacyjny postanowi am do ączyć do dzieci nadpobudliwych grup ę uczniów sprawdzonych, dobrze funkcjonującą w środowisku szkolnym, rozumiej ących problem nadpobudliwości i niepe nosprawności. II.2. Cele i zadania programu G ównym celem programu jest dostarczenie dzieciom okazji do prze życia pozytywnych do świadczeń spo ecznych korygujących obraz siebie, umożliwienie nabycia umiejętności radzenia sobie z nadpobudliwo ścią oraz stworzenie okazji do odreagowania napięć leżących u pod oża nadpobudliwych zachowa ń. Konstrukcja programu oparta jest na Modelu Mobil nej Relaksacji Muzycznej. Zawiera g ówne i szczegó owe cele oraz zestaw zada ń o charakterze zabawowym opartych na ró żnorodnych technikach rozwijających sferę ruchową, poznawczą i emocjonalną. Oddzia uje na ca ą sferę osobowości. Muzyka po ączona z ruchem, plastyką stanowi okazję do uwolnienia si ę od lęku, w niej znajdują ujście pragnienia i marzenia dziecięce. W przypadku dzieci nadpobudliwych zaproponowanie pr zeze mnie zaj ęcia grupowe integracyjne maj ą na celu stworzenie okazji do: – przeżycia i nauczenia się kontrolowania sposobów odreagowania napięcia emocjonalnego i fizycznego, – rozpoznania treści przeżywanych emocji, – przeżycia sytuacji sk aniających dziecko do skupienia uwagi czy pohamowania swo ich spontanicznych reakcji, – poszerzenia repertuaru gier i zabaw grupowych, któr e nie mają charakteru agresywno- rywalizuj ącego, a zarazem dają możliwość przeżycia pozytywnych doświadczeń spo ecznych, co stwarza nadziej ę na powtarzanie ich w gronie rówieśników poza grupą, – przeżycia sytuacji wzmacniających poczucie w asnej wartości i poprawiające samoocenę dziecka. – stworzenie dziecku warunków do samorealizacji, zachęcania do aktywności, – wspomaganie samopoznania – stymulowanie do aktywności poznawczej – rozwijanie umiejętności komunikowania się, – wp ywanie na zmniejszenie nieśmia ości

16 – stwarzanie sytuacji wychowawczych bogatych we wzorc e osobowościowe. II.3. Sposoby realizacji programu 1. Wyodr ębnienie przez terapeutę grupy dzieci. /początek września/ 2. Kwalifikacja do grupy, nie wi ęcej niż czternaścioro dzieci. Zalecane jest po ączenie grupy np. czworga nadpobudliwych i dwójki zahamowanych ps ychoruchowo z tak ą samą liczbą dzieci nie przejawiaj ących syndromu nadpobudliwości. 3. Nawi ązanie kontaktu z pedagogiem szkolnym. Zorganizowani e spotkania dla rodziców na temat rodzajów i przyczyn nadpobudliwo ści u dzieci w m odszym wieku szkolnym. /koniec wrze śnia/ 4. Zaj ęcia grupowe o charakterze terapeutycznym prowadzone przez nauczyciela terapeutę /spotkania odbywa ć się będą raz na dwa tygodnie przez ca y rok szkolny/ 5. Terapeuta to nauczyciel znaj ący dobrze problem dzieci nadpobudliwych i niepe nosprawnych w tym wskaza ń do pracy z nimi, umiejący dostosować się do poziomu energii takiej grupy dzieci, maj ący zdolności organizacyjne i czasem kierownicze, umiej ętność okazywania ciep a i akceptacji, a także, co jest niezwykle ważne szczególnie w pracy z dzie ćmi przejawiającymi różnorakie trudności w zachowaniu - adekwatne do poziomu dzieci poczucie humoru. Zadania · ĆWICZENIA RYTMICZNE - ćwiczenia ruchowe przy muzyce, początkowo w pozycji siedz ącej, a następnie stojącej i w ruchu, z pomocą, a następnie samodzielne poruszanie się po sali; stymulacja s owna, fabularyzacja, zach ęcająca do większego zaangażowania; zwrócenie uwagi na prawid ow ą postawę i d ugość kroku, -echo rytmiczne- (dzieci wspólnie odtwarzaj ą rytm podany przez prowadzącego), rytmizowanie s ów, zdań, muzykowanie efektami d żwiękonaśladowczymi, zwracanie uwagi dzieci na rytmiczne odg osy najbliższego otoczenia (odg osy kroków, tykaj ącego zegara, warczącego silnika za oknem, odg osów deszczu), rozpoznawanie rytmów znanych piosenek i t a ńców, stukanie lub granie rytmicznych pyta ń i odpowiedzi, ańcuch rytmiczny (siedząc w kole dzieci kolejno powtarzaj ą jedno po drugim krótki rytm podany przez prowadzącego); · ĆWICZENIA INHIBICYJNO-INCYTACYJNE - wykonanie konkretnego ruchu, czynno ści, gestu lub miny w momencie zaistnienia umownego sygna u, reagowanie ruchem na zmiany muzyczne: wysoko-nisko, szybko-wolno, cic ho-g o śno, delikatnie-ostro, z si ą; · ĆWICZENIA PORZĄDKOWE - samodzielne odnajdywanie miejsca nieopodal grającego instrumentu, przyjmowanie prawid owej pozycji na si edz ąco (rymowanka: Nogi w siadzie skrzy żnym, ręce na kolana, plecy wyprostowane, a buzia uśmiechnięta ), na stojąco, ustawianie si ę i poruszanie w grupie: w kole wiązanym, jedno za drugim, w parach; · ĆWICZENIA DUŻEJ MOTORYKI - nazywanie części cia a, odnajdywanie nazywanych cz ęści cia a u drugiego dziecka, chodzenie na palcach, na piętach, na czworakach, ty em, czo ganie si ę, przemieszczanie się na plecach (za pomocą ruchu opatek), ślizganie się na pupie, uczenie si ę prostych form tanecznych: krok podstawowy, skoki, podskoki, obroty;

17 · ĆWICZENIA S UCHOWE - powtarzanie g osem krótkich motywów melodycznych; rozpoznawanie znanych piosenek po fragmencie melodi i, reagowanie umownym gestem na zmiany wysoko ści dźwięków, nazywanie wysokości dźwięków (wysokie, średnie, niskie); rozpoznawanie i nazywanie odg osów najbli ższego otoczenia, g osów innych dzieci, d źwięków instrumentów muzycznych i perkusyjnych, s uchan ie odg osów bicia serca drugiego dziecka, s uchanie odg osu kroków grupy; · LOGORYTMIKA - zabawy doskonalące prawid owe oddychanie, prawid ową dykcję, tworzenie prostych tekstów do s uchanej melodii, re cytacja w podanym rytmie, ze zmianami dynamiki, tempa, nastroju; przedstawianie emocji: s mutku, rado ści, zadowolenia, zdenerwowania, na bazie krótkiego tekstu, nazywanie przedstawianych emocji; · PANTOMIMA - przedstawianie ruchem, gestem i mimiką twarzy omawianych emocji, czynno ści życia codziennego, zjawisk zachodzących w przyrodzie i w otaczającym świecie; · JĘZYK CIA A - uczenie dzieci rozmowy twarzą w twarz, wykonywania ogólnie przyjętych gestów np. potwierdzenia, zaprzeczenia, powitania; · ZABAWY TEMATYCZNE - zabawy oparte o teksty piosenek, zabawy na bazie fabularyzacji zdarze ń. w trakcie których uczestnik doświadcza napięcia (zwijanie się w najmniejsz ą postać; zwrócenie uwagi na ściskanie d oni i stóp) i odprężenia (swobodnie, w pozycji dogodnej dla odpoczynku, swobodny oddech); · MUZYKOWANIE ELEMENTAMI DŹWIĘKONAŚLADOWCZYMI - wydobywanie d źwięków przy pomocy przedmiotów najbliższego otoczenia; rytmiczne lub niesprecyzowane stukanie o pod og ę, ścianę, awkę, krzes o, drzwi, itd., wykorzystanie zabawek, np. klocków, gumowych pi ek, pojemników na zabawki, wydobywanie d źwięków za pomoc ą worków foliowych (lub jednej, dużej folii), papieru lub gazet; · GESTODŹWIĘKI - wykonywanie odg osów klaskania, klepania, pocierani a, pstrykania, tupania; u żywanie tych dźwięków do ćwiczeń, zabaw, tańców, oraz ilustrowania piosenek; · GRA NA INSTRUMENTACH PERKUSYJNYCH - nazywanie instrumentów, uczenie prawid owego u żywania, trzymania, w aściwej gry; umiejętności te wykorzystuje się jako akompaniament śpiewanych piosenek, w trakcie zabaw muzycznych i ak tywnego s uchania muzyki, w trakcie tworzenia improwizacji instrument alnych przedstawiaj ących określony nastrój, do wykonywania dialogów instrumentów (je żeli jeden instrument gra to drugi milczy; je żeli grają razem to próbują grać podobnie); · ŚPIEWANIE - śpiewanie piosenek indywidualnie, w ma ych grupkach, zespo owo, przedstawianie gestem i ruchem tekstu piosenki, s u chanie piosenek śpiewanych przez prowadz ącego; wykonywanie odpowiedzi na temat, w formie imp rowizacji s owno-wokalnej, np. odno śnie samopoczucia, nastroju, konkretnego zjawiska za chodzącego w przyrodzie, improwizacje wokalne w formie dialogu; · WYPOWIEDZI POZAWERBALNE - monologi, dialogi, których środkiem porozumiewawczym s ą dźwięki wykonane na prostych instrumentach perkusyjnych, przy pomocy gestod źwięków, przedmiotów najbliższego otoczenia;

18 · UWRAŻLIWIANIE NA DŹWIĘKI NATURY - uświadamianie dźwięków natury np. śpiewu ptaków, szumu morza, górskiego strumienia, wo dospadu, szelestu liści na wietrze; · S UCHANIE MUZYKI RELAKSACYJNEJ w po ączeniu z fabularyzacją lub treningiem autogennym, przeprowadzanym w dogodny dla odbiorcy sposób; pozycja cia a podczas relaksu ma sprzyja ć rozluźnieniu - najlepiej w pozycji leżącej; wykonywanie prostej gimnastyki przy muzyce; · AKTYWNE S UCHANIE MUZYKI - podczas s uchania utworu, w wyznaczonym przez prowadz ącego momencie, dzieci grają na instrumentach perkusyjnych lub wykonują gestod źwięki; nazywanie nastrojów utworów muzycznych i kojarz enie ich z w asnym samopoczuciem, z konkretnymi wydarzeniami z życia; · AUTOMASAŻ - na bazie opisu s ownego dziecko (samodzielnie lub z pomocą prowadz ącego) wykonuje na sobie elementy masażu (ważne jest, by ruch prowadzony by w kierunku serca); · SPONTANICZNA AKTYWNOŚĆ MUZYCZNA - prowokowanie do spontanicznych sposobów muzykowania: nucenia, gwizdania, śpiewania, stukania stopą, klaskania, rytmicznego chodu, wskazywanie sposobów wykorzystan ia ró żnych sytuacji życiowych do spontaniczno ści muzycznej, np. nucenie przy ko ysaniu lalki, śpiew przy kąpieli, śpiew przy sprz ątaniu, stukanie w takt muzyki. Uwagi o realizacji Zaj ęcia muzykoterapeutyczne to czas wyjątkowego spotkania z muzyką. Zaproponowane has a programowe realizowane s ą poprzez zadania odpowiednio dobrane do możliwości dzieci, jak równie ż poprzez propozycje przez nie zg aszane. G ównym ce lem zajęć jest poprawienie samopoczucia psychofizycznego dzieci. Dlatego wa żne jest, by mog y one poznawać nowe zabawy, piosenki i formy muzykowania z zainteresowaniem, za anga żowaniem i radością, a jednocześnie na tej podstawie poznawa y nowe poj ęcia, zosta y skutecznie zachęcone do aktywności, odreagowania, odpr ężenia i zrelaksowania. Ruch przy muzyce, śpiewanie, gra na instrumentach perkusyjnych i s uch anie muzyki, są realizowane w trakcie ka żdych zajęć. Poszczególne zadania są krótkie i tak uk adane, by dzieci nie odczuwa y nadmiernego zm ęczenia, czy też znużenia. ączą się one ściśle ze sobą stanowiąc zwartą i atrakcyjn ą aktywność muzyczną. Leczenie poprzez wspólne śpiewanie jest najważniejszą techniką w muzykoterapii grupowej. Śpiewając odpowiednie piosenki można regulować nastrój grupy. Wspólny śpiew stwarza więź, daje mo żliwość podejmowania wspó pracy, np. w trakcie interpretac ji, czy improwizacji utworu. Proponowane teksty piosenek s ą często prostym opisem zjawisk aktualnie zachodzących w przyrodzie. Kieruj ąc się instrukcją s owną prowadzącego i w asnymi obserwacjami przyrody, dzieci próbuj ą naśladować ruchem i gestem omawiane zjawiska, np. spadanie liści, ko ysanie drzew na wietrze. S owa piosenek mog ą też stanowić źród o informacji o uczuciach i obyczajach ludzi. Identyfikacja z tre ściami emocjonalnymi przekazywanymi w utworze daje m ożliwość wyśpiewania trudnych do wypowiedzenia emocji. Dla potrzeb terap ii warto, w miar ę możliwości, wynajdywać

19 albo komponować odpowiednie wypowiedzi muzyczne. Terapeuta zawsze powinien wiedzieć, w jakim celu proponuje tak ą, a nie inną piosenkę. Teksty utworów mogą zawierać nazwy części cia a cz owieka, co umo żliwia uświadamianie, pokazywanie i nazywanie ich u siebie i u innych osób. W trakcie śpiewu zwracamy uwagę na prawid ową postawę cia a, jak również na mimikę twarzy odpowiedni ą do nastroju danej piosenki. Poznawanie nowych sposobów muzykowania i satysfakcj a z wykonywania kolejnych muzycznych zada ń otwiera możliwość samorealizacji. Świat dźwięków, który jest bardzo ważny, staje się im jeszcze bli ższy i bardziej zrozumia y. Ważne jest, by dzieci mog y samodzielnie lub z pomocą realizowa ć nowopowsta e dźwięki. Wytwarzanie dźwięków przy pomocy przedmiotów najbliższego otoczenia, przedmiotów codziennego u żytku, wykonywanie gestodźwięków, a także spontaniczne muzykowanie, jest poznawaniem zjawisk akustycznych i jednocze śnie nauką g ębszego ich rozumienia. Dzi ęki temu s yszany dźwięk jest kojarzony z konkretnym zdarzeniem, a przesta je być zjawiskiem abstrakcyjnym. Prawid owe rozumienie d źwięków jest pomocne w samodzielnym poruszaniu si ę i orientacji przestrzennej. Gra na instrumentach perkusyjnych mo że mieć również znaczenie terapeutyczne. Najpierw wyja śniamy dzieciom sposoby prawid owego ich używania, trzymania, uderzania, potrząsania. Kolejny krok to nauczanie w a ściwej gry, wyczulenie na prawid ową artykulację, dynamikę. Grę wykorzystuje si ę jako akompaniament śpiewanych piosenek, jak również w trakcie zabaw muzycznych. Na uwag ę zas ugują rozmowy rytmiczne w formie powtarzania rytmu lub dźwięku za terapeut ą. Wymaga to od dzieci dużej koncentracji, zdyscyplinowania i umiejętności wspó dzia ania. Technika ta wp ywa pozytywnie na sprawno ść manualną, p ynność ruchów, niezbędną w wykonywaniu czynno ści samoobs ugowych, orientacyjnych i lokomocyjnych. Bior ąc pod uwagę fakt często występującego napięcia mięśniowego u tej grupy dzieci, proponuje się realizowanie zabaw, w trakcie których dzieci wykonu j ą naprzemiennie napięcie i rozluźnienie. Pocz ątkowo wykonuje się je w pozycji leżącej, np. zwijanie się w kulkę, a następnie swobodne le żenie, a później w pozycji stojącej, np. wspinanie się na palcach z rękoma w górę i swobodny sk on do przodu. Cenne s ą również zabawy tematyczne w trakcie których dzieci wykonują same lub z pomoc ą automasaż. G askanie, rozcieranie, ugniatanie i oklepywanie sprzyja zmniejszeniu napięcia mi ęśniowego, jednocześnie wielorako angażuje dziecko w treść i przebieg zabawy. Ka żde zajęcia kończą się chwilą odpoczynku, polegającą na s uchaniu utworów muzycznych o charakterze relaksacyjnym. Podczas odtwarzania muzy ki mo żna stosować trening autogenny albo ćwiczenia wizualizacyjne. Planując treść wizualizacji bierzemy pod uwagę sposoby percypowania świata, możliwości intelektualne odbiorców. Relaksacja muzyczna jes t czasem wyciszenia i odpr ężenia, a jednocześnie pozytywnie wp ywa na organizm cz owieka. Prowad ząc terapię relaksacyjn ą należy pamiętać o znaczeniu brzmienia i intonacji g osu. Ma być on agodny i ciep y. Zaleca si ę formu owanie wypowiedzi w pierwszej lub drugiej os obie liczby pojedynczej. Proponowana tu muzykoterapia grupowa to czas muzycz nych zabaw w grupie integracyjnej. Wspólne realizowanie zada ń ma uświadamiać dziecku jego obecność wśród innych dzieci, a zarazem budowa ć pozytywne więzi między cz onkami grupy. Dialogi wokalizowane i instrum entalne są atrakcyjn ą formą wypowiedzi, a jednocześnie są próbą uświadamiania dzieciom prawid owych relacji interpersonalnych. W procesie terapii warto stawia ć przed dzieckiem zadania, które nie przekraczają jego możliwości. Cz ęsto czuje ono lęk, niechęć i obawę przed wykonaniem każdego polecenia. Ważne by terapeuta odpowiednio s owem lub gestem zach ęci i ośmieli do podjęcia pierwszego kroku lub - jeśli jest taka

20 konieczność - pomóg w wykonaniu zadania. Dziecko powinno mieć satysfakcję z jego realizacji. świadomość możliwości samodzielnego wykonywania zadań, odkrywanie faktu że „mogę zrobić to sam”, buduje w dziecku wiar ę we w asne si y. Do prowadzenia zaj ęć potrzebna jest oddzielna sala, z możliwością wietrzenia, najlepiej z drewnianą pod oga. Wa żne jest, by pomieszczenie by o utrzymane w czystości (uczestnicy często przyjmują pozycje le żące). W czasie zajęć niezbędna jest możliwość korzystania z instrumentu klawiszowego, przydatna jest równie ż gitara klasyczna. Zaplecze powinno być wyposażone w instrumenty perkusyjne: ko atki, drewienka, tamburyna, b ębenki, trójkąty, grzechotki, pude ka akustyczne, talerze, tarki, ksylofony i metalofony (z mo żliwością wyciągania sztabek). Wskazane jest również wyposa żenie w pomoce do realizacji zadań: chusty szyfonowe, pi ki różnej wielkości, obręcze, szarfy, sznury, dzieci ęce zabawki. W trakcie zajęć korzysta się z odtwarzacza p yt CD. Uczestnik zaj ęć powinien mieć na sobie niekrępujący, lekki strój. Bior ąc pod uwagę ilość zadań wykonywanych przez prowadzącego, wskazane jest by również pomoc drugiej doros ej osoby. Przewidywane korzy ści oddzia ywania programu · radość i odprężenie dzieci w trakcie zabaw przy muzyce, · chęć realizacji naturalnej potrzeby ruchu, · lepsza sprawność ruchowa, · zmniejszenie lęku przed samodzielnym poruszaniem się, skakaniem, bieganiem po ca ej sali, wykonywaniem prostych form tanecznych, · lepsza koordynacja wzrokowo-s uchowo-ruchowa lub s uchowo-ruchowa, · uwrażliwienie na poczucie odpowiedzialności za bezpieczeństwo w asne i innych dzieci podczas zabaw ruchowych, · większa chęć samodzielnego wykonywania zadań i odczuwanie zadowolenia z samorealizacji, · podwyższenie poczucia w asnej wartości poprzez zdobyte umiejętności, · rozpoznawanie i nazywanie nastroju s uchanej muzyki , · werbalne i niewerbalne wyrażanie swoich odczuć i emocji, · uwrażliwienie na prawid owy oddech, otwieranie ust podcz as mówienia i śpiewania, · śpiewanie piosenek ze zrozumieniem tekstu, · wzbogacenie zasobu s ownictwa: nazywanie i wskazywa nie części cia a, przedmiotów, czynno ści i zjawisk najbliższego otoczenia, zjawisk przyrody, podstawowych sta nów emocjonalnych, · większa chęć wydobywania dźwięków z instrumentów lub wydobywanie dźwięków z instrumentów we w a ściwym momencie; · realizowanie improwizacji instrumentalnych, które m ogą być środkiem wyzwalającym t umione uczucia, · nabywanie umiejętności wspó dzia ania w grupie, · zwiększenie zaufania do innych cz onków grupy, · poznawanie zasad interakcji na bazie monologów i di alogów muzycznych, · rytmizowanie ruchu, gestów, wypowiadanych s ów, · porządkujące rytmizowanie ruchu, gestów, wypowiadanych s ów, porządkujące oddzia ywanie rytmu, · lepsza koncentracja uwagi, · bardziej świadome percypowanie odg osów przyrody, · uwrażliwienie na bodźce s uchowe podczas orientacji przestrzennej.