Ostatnie salwy z Łazienek.pdf

Andrzej Monastyrski OSTATNIE SALWY Z ŁAZIENEK Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej Warszawa 1986 Okładkę projektował: Marek Soroka Redaktor: Elżbieta Skrzyńska Redaktor techniczny: Janusz Festur

Odłożony set Koszula przykleja się do pleców. Spocona dłoń z trudem utrzymuje rakietę tenisową. A major Bursa z 30 poleskiego pułku artylerii lekkiej narzucił ostre tempo i mimo upału ani myśli markować. Gra jak na pokazie. Pok... pok... pok... Mocnym uderzeniom rakiety towarzyszy charakterystyczny odgłos. Podobny do czegoś, ale do czego? Aha, racja. Chyba do wystrzału korka z butelki szampana. Podporucznik Paprocki zwija się na korcie jak w ukropie. Bo zresztą i ukrop leje się z bezchmurnego nieba. Powinno być już nieco chłodniej, wszak to późne sierpniowe popołudnie. Jesień tuż-tuż, a upały jak w środku lata. Pok... pok... pok... Major zdecydowanie przeszedł do ataku. Mimo trzydziestki z okładem jest silny, zwrotny, sprężysty. Nie widać też na nim większego zmęczenia. Mocny backhand, za nim drugi, w przeciwny róg kortu. Później krótka piłka, tuż przy siatce, po niej znów długa. Tak, z tym gemem chyba muszę się pożegnać — myśli Paprocki. — A tak ładnie mi szło. Trzy do jednego... Później major podciągnął na trzy do dwóch, a teraz wyrówna z pewnością. Stało się. Sędziujący zawodnikom pułkownik dyplomowany Łapicki ze sztabu DOK IX pokazuje, że stosunek gemów wynosi już trzy do trzech. Może zaproponować majorowi chwilę przerwy? A może poprosić o odłożenie spotkania do jutra? — myśli Paprocki, podnosząc piłkę z kortu. Czuje się już zmęczony. — Nie. Nie wypada. Jeszcze pomyśli, że oklapłem po przedwczorajszych nocnych ćwiczeniach. Krótki odpoczynek — i do dzieła! Najwyżej przegram tego jednego seta... Major Bursa ociera chusteczką spocone czoło. On też czuje w mięśniach zmęczenie. Ten podporucznik ma silne uderzenie. Wprawdzie brakuje mu nieco precyzji, ale jeszcze trochę takiego ostrego treningu jak dziś i może stać się groźnym przeciwnikiem. Nagle przedwieczorną ciszę przerywa narastający warkot silnika. Niemal na siatkę ogrodzenia kortu wpada motocyklista. Zeskakuje z siodełka i przytrzymując ręką bijący go po plecach karabin podbiega do pułkownika. Coś mu melduje. Oficer skinieniem dłoni zarządza przerwę w meczu i pilnie słucha gońca. Paprocki nie wie, o co chodzi, ale domyśla się, że nadeszła jakaś ważna informacja. Jaka? To się okaże już za chwilę. Sytuacja polityczna w Europie nie jest najlepsza. Cały kraj żyje pod wrażeniem narastającego od miesięcy nieuchronnego zagrożenia. Słowo „wojna” od pewnego czasu jest na ustach prawie wszystkich dorosłych. Ba, powtarzają je także i dzieci, ale cóż one mogą z niego zrozumieć? Dla nich to może i groźny, ale przecież pusty dźwięk. Od 15 maja 30 dywizjon artylerii ciężkiej stacjonuje w Brześciu nad Bugiem, na tak zwanych Bugszopach, w koszarach jednego z dywizjonów wymienionego 30 pal, który od marca znajduje się gdzieś na Pomorzu, w osłonie zachodniej granicy. Artylerzyści przybyli tu transportem kolejowym w ciągu jednej nocy z Wilna. Od 15 sierpnia w gronie oficerów nie mówi się o niczym innym jak tylko o rychłej powszechnej mobilizacji. Wśród kanonierów temat ten przebijany jest jednak innym, dla nich ważniejszym. Żniwa zakończyły się niedawno, po wsiach rychło przystąpią do wykopków. Pogoda sprzyja pracom w polu, pogwarzają więc o gospodarce. Słonko świeci, grzeje. Może nawet za mocno. Goniec kończy meldunek. Pułkownik chwyta swoją rakietę, zamienia kilka słów z majorem, żegna się uściskiem dłoni i szybko odchodzi. Podporucznik zbliża się do Bursy. — Przerwa? — pyta. — Tak. I to chyba nawet dłuższa, niż nam się wydaje — odpowiada major. — Została zarządzona powszechna mobilizacja! Więc wszystko wskazuje na to, że naszego seta dokończymy chyba dopiero po wojnie... Idę do koszar, tylko najpierw wpadnę do domu wykąpać się. Ugotowaliśmy się we własnym sosie na tym upale — kończy żartem. — To do zobaczenia, panie Kazimierzu. — Czołem, panie majorze — odpowiada Paprocki. W drodze do koszar rozmyśla nad wydarzeniami ostatnich dni i tygodni. Wiele jednostek zostało zmobilizowanych jeszcze wiosną 1939 roku. Niektóre z nich wyszły w pole już w marcu. Niby na wiosenno- letnie manewry, ale wiadomo, że w niespokojny czas wojsko trzeba w porę wyprowadzić z koszar. Później trochę uspokoiło się, a jeszcze później była ta pamiętna mowa ministra Becka w sejmie. Ale w lipcu i sierpniu czuło się, że niebezpieczeństwo wisi na włosku. Wprawdzie pocieszano się, że sojusznicy nie zawiodą, pomogą w potrzebie, przeliczano stosunek sił polskiej piechoty i kawalerii, francuskiego lotnictwa, angielskiej marynarki wojennej do niemieckiej machiny wojennej, ale za zasłoną optymizmu kryła się

głęboka troska o kraj, o rodziny, o najbliższych. Więc jak będzie ostatecznie z tą wojną? Odważą się Niemcy, czy nie odważą? Hitler straszy, krzyczy, żąda coraz bezczelniej i coraz natarczywiej, ale przecież my nie ustąpimy! Z Polską nie pójdzie mu tak łatwo jak z Austrią, Czechosłowacją, Litwą... Gdańsk to nie Kłajpeda, korytarz — nie Sudety! My się nie damy! I przychodzi niespodziewana, zaskakująca refleksja: a co będzie, jeśli sojusznicy nie zdążą z pomocą? Im Hitler nie grozi bezpośrednio, nie muszą być w pełni gotowi do obrony, do walki... Nie, to niemożliwe. Zdążą. Muszą zdążyć. Nie zostawią nas samych oko w oko z Niemcami. Jeszcze raz sprawdza w myśli, czy w baterii wszystko jest w należytym porządku. Przez kilka ostatnich dni pełnił obowiązki dowódcy baterii, ponieważ kapitan przebywał na urlopie. Taka sytuacja i urlop? — dziwił się Paprocki, ale pomyślał, że widocznie sytuacja nie jest aż „taka”, skoro dowódca dywizjonu na to pozwolił. A później nie miał czasu dziwić się niczemu, bo nagle zaczął się młyn, zakończony dzisiejszą wiadomością o mobilizacji. Więc tak: w nocy z czwartku na piątek 25 sierpnia dowódca dywizjonu podpułkownik magister Józef Lankau zarządził alarm ćwiczebny i wyprowadzenie wszystkich baterii z koszar. Alarm przebiegł sprawnie, zresztą ćwiczyli taką sytuację już niejednokrotnie. Wyszli w rejon alarmowy, zajęli stanowiska ogniowe, na ścierniskach za lasem. Okopali działa i czekali w gotowości na dalsze sygnały. Po północy przyszedł rozkaz odboju i powrotu do koszar. Zanim wrócili, była trzecia nad ranem. Gdy o piątej przybiegł goniec z baterii i przywiózł jakąś kopertę, Paprockiemu wydało się, że ledwo przyłożył głowę do poduszki. Przyświecając zapałkami przeczytał lakoniczną treść: „Pogotowie OPL zarządzone”. Ładna historia — myśli podporucznik, ubierając się pośpiesznie. — Pogotowie OPL! A dowódca baterii na urlopie... Biegnie do dywizjonu. Jako pełniący obowiązki dowódcy baterii wydaje szybko stosowne rozkazy. Po chwili przybywają pozostali oficerowie dywizjonu. Wszyscy udają się do wyznaczonego pomieszczenia w sztabie 30 pal. Paprocki zapoznaje się z dziennikiem czynności mobilizacyjnych baterii. Póki nie wróci z urlopu dowódca — już chyba zdążyli go powiadomić — on będzie kierować całością dalszych przygotowań. Także ewentualnym przebiegiem mobilizacji. Oczywiście jeżeli zostanie ogłoszona, ale co do tego już mało kto ma wątpliwości. Nie znany jest jedynie termin. Jutro? Pojutrze? A może nawet jeszcze dziś? Więc obiad na tempa i powrót do koszar. Wieczorem dowódca dywizjonu podpułkownik Lankau zarządza całodobowe dyżury oficerów przy telefonach w bateriach. Oczywiście na zmiany, aż do odwołania. Noc mija spokojnie. Nareszcie wrócił dowódca baterii kapitan January Pastuszewski. Jest opalony na brąz, ale zdenerwowany. Paprocki z ulgą powraca do swej roli młodszego oficera baterii. Ostatecznie, skoro już ma być ta wojna, niech baterią dowodzi jej etatowy dowódca. Ale wojny jeszcze nie ma. Jest za to sobota, 26 sierpnia. Na kortach miejskich po południu rozpoczynają się zaplanowane wcześniej mistrzostwa tenisowe Brześcia, zorganizowane przez miejscowy klub tenisowy. Garnizon z powodzeniem reprezentuje major Bursa i podporucznik Paprocki. Jak dotąd posiada on już srebrny medal za zdobycie II miejsca w deblu. Niedzielne przedpołudnie upływa pracowicie. Dywizjon otrzymał nowy sprzęt maskujący: duże siatki kobiercowe. Podporucznik organizuje więc pokaz maskowania dział i innego sprzętu. Kanonierzy pocą się, szarpią i szamoczą z wielkimi sieciami, złoszczą się, gdy im coś nie wychodzi. Twierdzą, że stare maskowanie, gałęźmi, było lepsze, szybsze, praktyczniejsze. Wreszcie zajęcia kończą się. A po obiedzie kontynuowane są tenisowe pojedynki reprezentacji garnizonu i społeczeństwa Brześcia. W poniedziałek i wtorek znów trwa organizacyjny kołowrotek. Do garnizonu coraz liczniej przybywają oficerowie rezerwy powołani na ćwiczenia. Opowiadają, że w całym kraju na dworcach i w pociągach tłok. Do normalnych urlopowych i wakacyjnych przejazdów ludności doszły dodatkowe transporty wojskowe i przewozy powoływanych na ćwiczenia rezerwistów. Na jakie ćwiczenia — tego nikt nie wie. Rezerwiści twierdzą, że idą na wojnę. Garnizonowe kasyno zapchane po brzegi. Aby zjeść posiłek, trzeba nieraz czekać godzinę, a bywa, że i dłużej... Teraz to już nici z naszych mistrzostw — Paprocki łapie się na niedorzecznej myśli. Ale wokół tyle niedorzeczności, że jedna więcej nie psuje obrazu. Wpada do baterii. Tu też już wszyscy wiedzą o zarządzonej mobilizacji. Zgromadzeni oficerowie czekają na dowódcę dywizjonu, ale ten jest na odprawie. Po paru godzinach nerwowego napięcia przychodzi wiadomość o odwołaniu mobilizacji. A więc jeszcze nie teraz. Oficerowie rozchodzą się na kwatery. Dzień 30 sierpnia jest równie pogodny jak poprzednie. Po odwołaniu mobilizacji emocje jakby nieco opadły. Od rana w dywizjonie odbywają się w miarę normalne zajęcia szkoleniowe. Kadra jak zwykle zbiera się nad rzeką. Podpułkownik Lankau prowadzi zajęcia oficerskie na przyrządach pomiarowych. Gdzieś niedaleko, na przeciwległym brzegu, plażuje i kąpie się jakaś miejscowa piękność w nadzwyczaj skąpym, obcisłym kostiumie. Wzrok niejednego uczestnika zajęć kieruje się tam chętniej niż w stronę teodolitu.

Nadbiega goniec, wręcza dowódcy kopertę. Podpułkownik poważnieje. — Panowie oficerowie! Mobilizacja powszechna zarządzona! Koniec zajęć! Wracamy do koszar. Proszę natychmiast przystąpić do wykonywania czynności mobilizacyjnych... Drugie odwołanie już raczej nie przyjdzie. Z tą chwilą 30 dywizjon artylerii ciężkiej stał się 2 dywizjonem 3 pułku artylerii ciężkiej, w składzie 4, 5 i 6 baterii. Baterie również zmieniły swe numeracje. Dotychczasowa 3 bateria Paprockiego stała się 6 baterią 2 dywizjonu 3 pac. Podporucznik machinalnie spogląda na zegarek. Daleki jest od myśli, że oto nadchodzi jakiś historyczny moment, ale czuje, że zbliża się coś, czego tym razem jeszcze nikt nie potrafi ani odgadnąć, ani sobie wyobrazić. Coś z pewnością bardzo trudnego, niebezpiecznego. Jest środa, trzydziesty dzień sierpnia, dochodzi godzina jedenasta trzydzieści... Odprawa kończy się szybko. Dowódca dywizjonu przypomniał znane wszystkim czynności, obowiązki i zadania mobilizacyjne. Dowódcy baterii i plutonów rozeszli się do swych pododdziałów. Tu spotkały ich poważne, zatroskane spojrzenia kanonierów. — To co, panie poruczniku, będzie wojna? — Szef baterii, starszy ogniomistrz Bolesław Drozdowski, zadał pytanie cisnące się na usta wszystkim żołnierzom. — Będzie? — Jeśli Hitler zacznie, to będzie. Przecież nie oddamy mu ani korytarza, ani Wolnego Miasta — odpowiada Paprocki. — A wygramy? — spytał z niepokojem któryś z kanonierów. — Głupiś! Jeszcze pytasz! Pewnie, że wygramy! — zgromił go natychmiast inny. Dobrze — pomyślał Paprocki. — Dobrze, że ludzie są pewni siebie. Duch żołnierza to połowa sukcesu. Istotnie, na morale żołnierzy nie można było narzekać. Wieczór zastał kadrę w koszarach. Sprawdzano przydziały, kontrolowano stan uzbrojenia, przeglądano sprzęt, wyposażenie indywidualne kanonierów. Czekano z niecierpliwością na uzupełnienie koni z poboru, po które pojechał w południe starszy ogniomistrz podchorąży Stanisław Wesołowski. Kolejny dzień upłynął również na wytężonej pracy organizacyjnej. Do baterii przybyło dwóch oficerów rezerwy: podporucznicy Kazimierz Muśnicki, inżynier górnik, i Tadeusz Olkowski, inżynier leśnik. Nie przybyły natomiast konie z poboru mobilizacyjnego, co bardzo niepokoi dowódcę baterii. — Diabli nadali taki interes — klnie umiarkowanie kapitan. Krępuje się jeszcze obecnością rezerwistów-inżynierów. — Jeśli tak dalej pójdzie, rozpoczniemy wojnę bez koni... Wojna Budzik rozdzwonił się punktualnie o szóstej. Już po pierwszym dźwięku Paprocki chwycił go i wetknął ze złością pod poduszkę. Poprzedniego wieczoru późno wrócił z koszar, położył się dobrze po północy i mimo zmęczenia długo nie mógł zasnąć. Jeszcze chwilkę, jeszcze choć z piętnaście minut — pomyślał, niechętnie wyjmując uciszony zegarek spod poduszki. Wskazówki jednak miarowo posuwały się naprzód. Z głębokim westchnieniem podniósł się z posłania. Kończył ubieranie, gdy posłyszał dziwne, natrętne brzęczenie jakby wielkiego, odległego roju pszczół. Po chwili rozległy się głośne detonacje. Zawtórował im przytłumiony dźwięk szyb w oknach. No, chyba zaczęło się już naprawdę, bo to nie wystrzały armatnie — stwierdził w myślach, zapinając ostatnie guziki munduru. Pobiegł do koszar, gdzie dowiedział się, że zostało zbombardowane lotnisko w Małaszewiczach. W koszarach wrzało. Wszyscy już wiedzieli o wybuchu wojny. Rozgorączkowani kanonierzy wytaczali działa — ciężkie 155 mm olbrzymy, pozostały sprzęt oraz wyprowadzali konie. Czekali na rozkaz opuszczenia koszar, który przecież lada chwila musi nadejść. — Poruczniku Paprocki — woła dowódca baterii — weźmie pan natychmiast działa i sprzęt i zaprowadzi kolumnę do wsi Wołynka. Wie pan, do rejonu mobilizacji baterii. Później wróci pan po konie, które powinny do tego czasu już tu przybyć. — Rozkaz, panie kapitanie! Paprocki formuje kolumnę baterii. Pomagają mu podoficerowie. Tym razem wszystko idzie znacznie lepiej niż podczas ostatnich ćwiczeń. Nic dziwnego, wtedy była noc, teraz jest dzień, a i trening zrobił swoje. Ludzie są pewniejsi, pracują sprawniej, choć jakiś cień niepokoju nadal wisi w powietrzu. Nikt głośno tego nie mówi, ale wszyscy obawiają się nalotu. W koszarowym kompleksie — choć mieści się on poza obrębem twierdzy — atak z powietrza może okazać się tragiczny w skutkach dla zgrupowanego wojska, zwłaszcza dla mało ruchliwej artylerii ciężkiej. Dlatego kanonierzy z ulgą przyjmują decyzję wymarszu w pole. Kolumna rusza i krok za krokiem mozolnie pokonuje piaszczystą wiejską drogę Nareszcie koniec uciążliwej, trzykilometrowej mordęgi. Konie i ludzie jednakowo parują od potu. Z bezchmurnego nieba

nadal płyną potoki żaru. Na szczęście przemarsz odbył się spokojnie, bez niespodzianek ze strony nieprzyjacielskiego lotnictwa. W Wołynce zostaje część baterii pod dowództwem podporucznika rezerwy Muśnickiego. Obsługi zaciągnęły wartę przy działach, wokół wsi wystawiono posterunki, a trzy lekkie karabiny maszynowe — wykonując również zadania obrony przeciwlotniczej baterii — skierowały do góry ryjki swych luf na wyznaczonych stanowiskach ogniowych. Obrona rejonu alarmowego baterii została zorganizowana. Paprocki wraca do Brześcia po resztę sprzętu i kanonierów. — Panie poruczniku, melduję posłusznie powrót z końmi! — A, to Wesołowski? — Tak jest, panie poruczniku. — No, i jak tam było? Konie są? Dobre? — Było słabo, panie poruczniku. Nie ma jeszcze koni do pełnego stanu baterii. A i to, co przyprowadziłem, nie jest najlepsze. Kategorii AC, wie pan, do artylerii ciężkiej, mało. Większość koni jest bez podków... — A po drodze wszystko było w porządku? — Tak jest, panie poruczniku. To jak, pójdziemy zobaczyć te konie? — Teraz? Po nocy? I tak nic nie zobaczymy. Pójdę rano. — W porządku, panie poruczniku. Dobranoc panu. — Dobranoc, panie podchorąży. Utrudził się pan dziś z tymi końmi. Należy się panu odpoczynek. Ja też mam dosyć. 1 znów sobotni poranek. Pomyśleć — od rozgrywek tenisowych minął dopiero tydzień, a wydaje się, że to już co najmniej miesiąc albo i więcej. Wtedy był jeszcze pokój, teraz jest już wojna. I niech nikogo nie łudzi fakt, że jej odgłosy na razie tu jeszcze nie dotarły. Nic dziwnego, przecież Brześć to odległe zaplecze. Bombardowano wprawdzie Małaszewicze, ale Brześć? Duży garnizon, odległy od granic, dysponuje silną obroną przeciwlotniczą. Chyba się Niemcy nie odważą? Bateria ma już pełny stan ludzi. Paprocki tyle chodził, tyle szukał wśród zmobilizowanych, aż wyszperał chyba samych najlepszych. Nawet inni dowódcy baterii próbowali protestować przeciwko takiemu wyborowi, ale ostudził ich podpułkownik Lankau. — Kto się starał, chodził i szukał, rozmawiał, ten ma. Trzeba było też chodzić i wybierać. Kto nie chciał, dostał tych, którzy zostali... Tak więc brakuje tylko jeszcze trochę koni i wozów taborowych. Po południu reszta baterii dyslokuje się do Wołynki. W Brześciu pozostaje Wesołowski i z nim kapral podchorąży rezerwy Bommersbach oraz kilku kanonierów. Czekają na brakujące konie, które podobno już są w punkcie rozdzielczym. Podporucznik Paprocki śpieszy się. Szybko przerzuca swoje rzeczy. Mundur, płaszcz, kilka koszul, bielizna. Ciepłe rękawiczki brać? Chyba nie. Do zimy wszystko powinno się skończyć. Francuzi dołożą szkopom z zachodu, Anglicy przygrzeją im z góry i będzie po krzyku. Więc wszystkie niepotrzebne rzeczy do skrzyni. Pójdą na przechowanie do mieszkania dowódcy baterii w Brześciu. Kapitanowi to dobrze — myśli Kazimierz gnając rowerem do Wołynki. — Wciąż mieszka sobie w domu, a ja muszę ganiać między Brześciem a Wołynką. Jeszcze trochę takiego treningu i będę mógł startować w zawodach cyklistów... Po przybyciu na miejsce kontroluje posterunki, wydaje dalsze dyspozycje, wprowadza słabo jeszcze zorientowanych oficerów rezerwy w wojenne obowiązki. Sprawdza, czy kanonierzy jedli obiad, wypytuje szefa, co z kolacją. Wskakuje na rower i znów pedałuje do Brześcia. Na odprawę do 30 pal. Jest jeszcze trochę czasu, więc po drodze jedzie do miasta. Ostatecznie wojna wojną, a trzeba kupić parę niezbędnych drobiazgów. Mydło do golenia, a i woda kolońska się kończy. Przyda się też trochę papieru do pisania, parę kopert. Trzeba będzie przecież wysłać list do domu, do rodziców. Oni też tam martwią się o niego. Nie dojechał jeszcze do centrum Brześcia, gdy nagle rozjęczały się syreny. Alarm lotniczy! Przez całe ciało przebiega dreszcz emocji. Nalot! Na niebie szeregi wrogich maszyn. Odrywają się od nich jakieś niewielkie punkciki, lecą w dół. Słychać przejmujący, ostry, drażniący uszy świst, niepodobny do żadnego ze słyszanych dotychczas dźwięków. Więc tak lecą bomby? Tak gwiżdżą? — Paprocki uspokaja się nagle. Przystaje przy jakiejś bramie, która może stanowić osłonę przed podmuchem i odłamkami. Ale hitlerowcy urządzili tym razem nalot na twierdzę. Bomby sypią się na tak zwane czerwone koszary. W górę wznoszą się słupy dymu i pióropusze ziemi, cegieł, kamieni. Wybucha pożar, drugi. Straszny, groźny widok. Tym bardziej że obrona przeciwlotnicza jakoś słabo odgryza się samolotom... Wreszcie koniec nalotu. Ludzie wychodzą z ukryć: z piwnic, z bram. Syreny zawodzą znów, ale teraz przerywanym głosem. Paprocki rusza dalej. Kilka bomb spadło również na miasto. Parę między pocztą a stacją kolejową, jedna tuż przy moście na Muchawcu. A oto i pierwsze ofiary tej wojny w Brześciu. Zwłoki

zmasakrowane bliskim wybuchem są nie do zidentyfikowania. Nie mają rąk, nóg. Okropność! Dwie bomby trafiły w kasyno garnizonowe. Jego wnętrze zostało całkiem zdemolowane. Tak samo zburzona została poczta i kilka domów mieszkalnych. Im bliżej twierdzy, tym gorzej. W lasku obok „czerwonych koszar” odbywał się podział koni. Hitlerowskie bomby dokonały tu straszliwej masakry. Wokoło trupy ludzi i zwierząt, poniewierają się części rozbitych wozów. Pozostałe przy życiu konie są w szoku. Jedne stoją i drżą na całym ciele, inne — oszalałe ze strachu — biegają na oślep, przewracają się o wozy, wpadają i rozbijają się o drzewa. Oto prawdziwe oblicze wojny! Cierpią ludzie, nie mniej od nich cierpią zwierzęta. Tylko co one komu zawiniły? Co z podchorążymi? Co z naszymi końmi? Niepokój gna Paprockiego dalej. — Panie poruczniku! Panie poruczniku! Podbiega Wesołowski, utyka nieco. — Co panu? Raniło? — Nie, tylko łapałem konie i chyba sobie skręciłem nogę w kostce. — A co z końmi? — Fatalnie. Zostało mi tylko kilkanaście zdrowych i całych. Reszta albo zabita, albo rozbiegła się po twierdzy. Inne poranione... — Bierzmy to, co jest, i szybko do Wołynki! — Tak jest, panie poruczniku! Ale żeby pan widział, co tu się działo! Sądny dzień, panie poruczniku... I to ma być wojna? Samoloty przeciw koniom? — Niestety, panie podchorąży, taka będzie ta wojna. — Paprocki czuje wzbierającą w nim gorycz, żal, ból. Szkoda mu tych bezsensownie zabitych ludzi, tych zmasakrowanych zwierząt. A przecież na plakatach było: „Silni — zwarci — gotowi”... — Jeszcze nie weszliśmy do walki, a już mamy straty — kontynuuje podchorąży, równie wzburzony. — Przylecieli, dranie, obrzucili bombami, a my jak te szczury uciekaliśmy, kryliśmy się po norach, po piwnicach... W koszarach zginęło kilkunastu żołnierzy. — Od nas też? — Nie, nasi są wszyscy. Ukryli się szybko w rowach przeciwlotniczych i ocaleli. To chyba dzięki tym naszym ciągłym treningom, jakie ostatnio pan robił: „lotnik — kryj się!” — Może i tak. Ale teraz niech ich pan zbierze wszystkich, spędzi konie i wracamy. Trzeba wyrywać stąd jak najszybciej! — Tak jest, panie poruczniku! Ja też wolę tu dłużej nie siedzieć. Diabli wiedzą, czy szkopy nie wrócą... Odprawa nie odbyła się. Garnizon był zbyt zajęty usuwaniem gruzów, grzebaniem zabitych, opatrywaniem rannych, likwidacją szkód, gaszeniem pożarów, przywracaniem normalnego rytmu życia koszar. Wracali do Wołynki w ponurych nastrojach, pogrążeni we własnych, niewesołych rozmyślaniach. I to ma być wojna? — Kazimierz bezwiednie powtarzał w myślach pytanie podchorążego. Niestety, niedaleka przyszłość miała pokazać, że wojna będzie jeszcze okropniejsza od tego, czego doświadczyli już w drugim jej dniu, i to na dalekim zapleczu. W baterii spoglądano na nich jak na zjawy. — Wróciliście? — spytał dowódca. — Jak pan kapitan widzi — odparł całkiem nieregulaminowo Paprocki. — I do tego jeszcze przyprowadziliśmy kilkanaście koni. — A wozy taborowe? — Rozwalone. Nie było z czego wybierać. Będziemy musieli jakoś kompletować tabory we własnym zakresie. Tutaj. A teraz, panie kapitanie, chciałem zameldować, że trzeba szybko rozśrodkować baterię, dobrze zamaskować działa, ukryć konie, wykopać i zamaskować ukrycia dla całegu stanu baterii, zakazać gromadzenia się żołnierzy w jednym miejscu... — Dobrze. Niech pan wyda odpowiednie rozkazy w moim imieniu, panie poruczniku. — Trzeba też szybko przystąpić do kucia koni... — Oczywiście. Niech pan przekaże to zaprzęgowym. Obydwie kuźnie w Wołynce pracują dzień i noc bez przerwy. Kowalskie młoty walą w czerwony metal, szybkimi uderzeniami formują półokrągłe kształty podków. Niedziela upływa w stukocie młotów i jasnym dźwięku kowadeł. Zresztą mało kto chyba pamięta, że to niedziela. Może tylko odświętnie ubrane, wiejskie kobiety i dziewczyny wędrujące do kościoła. Po drodze przystają na chwilę przy pracujących żołnierzach i chłopach, z ciekawością przypatrują się niecodziennej krzątaninie. Bo gospodarze pomagają przy kuciu koni, zestawianiu wozów, kompletowaniu zaprzęgów. Bateria musi jak najszybciej uzyskać pełną gotowość bojową. Po południu nadchodzą wreszcie pozostałe konie i wozy. Wesołowski pamięta brzeską tragedię, dlatego

teraz przynagla do szybszego rozdziału koni. Nie chce, by nawet przypadkowo przelatujący samolot wykrył baterię. Mimo pośpiechu mija jednak sporo czasu, a tu nagle ukazuje się rozpoznawczy samolot niemiecki. Leci, drań, na małej wysokości. Nie ma szansy, żeby nie zauważył baterii. Rozjazgotały się elkaemy z osłony przeciwlotniczej. Kąśliwe paciorki pocisków pomknęły w stronę wroga. Zaskoczony lotnik wykonał jakiś dziwny manewr, potem zachybotał w powietrzu i nagle zaczął zniżać lot. — Trafiony! Trafiony! Dostał! — kanonierzy krzyczeli, klaskali w dłonie, cieszyli się jak dzieci z nowej zabawki. — Oberwał! Dostał! Dobrze mu tak, szkopowi! Samolot istotnie jeszcze bardziej obniżył lot i wylądował na łąkach za Bugiem w pobliżu mostu kolejowego. Raczej nie zdążył przekazać wiadomości bombowcom, bo baterii nikt nie niepokoił. Może właśnie dostał w radio? — To mamy pierwszy sukces w tej wojnie! — dowódca baterii uśmiechał się zadowolony. — Zestrzelili go bez wątpienia nasi przeciwlotnicy: Wszystkim obsługom elkaemów wyrażam podziękowanie i pochwałę w imieniu służby... W baterię jakby wstąpił nowy duch. Nawet kanonierzy, którzy przeżyli bombardowanie w Brześciu i opowiadali o nim straszne rzeczy, zobaczyli i uwierzyli, że ci groźni Niemcy nie są tak całkiem bezkarni, że można do nich strzelać i można ich zestrzeliwać. Wprawdzie samolot rozpoznawczy to nie bombowiec, ale kto by na takie detale zwracał uwagę w trzecim dniu wojny i po — było nie było — sukcesie. Pododdział zgrywał się i doskonalił. Ludzie dopasowywali się do siebie i do swych obowiązków coraz lepiej. Czas jednak uciekał, nadszedł już rozkaz przygotowania do wymarszu i załadowania. Bateria otrzymała również numer transportu i kolejność ładowania. Nadszedł też rozkaz pobrania amunicji ze składów na Grajewce pod Brześciem. Zadanie to otrzymał od dowódcy baterii Paprocki. Zdecydował się przewieźć amunicję nocą. W absolutnej ciszy kolumna wozów ruszyła zaraz po zapadnięciu ciemności i wróciła dobrze przed świtaniem. Przywieziono dwie jednostki ognia. Tego dnia przyjechał również dowódca baterii, który przywiózł z Brześcia żołd dla kanonierów. A ci pracowali ciężko przez cały dzień przy usuwaniu stwierdzonych niedokładności w zaprzęgach, w kuciu koni, w załadowaniu sprzętu i amunicji. Wieczorem zaprzęgi ruszyły jak na defiladzie. Z początku wolno, ósemka za ósemką, później trochę szybciej. W zasadzie było nieźle, konie ciągnęły możliwie. Żeby tak jeszcze chociaż z parę dni na lepsze zgranie zaprzęgów — troskali się dowódcy plutonów. Nic dziwnego, to od zgrania zależy przecież i sprawność marszu, i zajęcie stanowiska ogniowego, i wykonanie innych trudnych manewrów z ciężkim sprzętem artyleryjskim. Ale tych dni brakowało wszystkim, nie tylko im. Dni przygotowań zakłóconych nieoczekiwanie odwołaną mobilizacją, powodującą tyle niepotrzebnego, szkodliwego zamieszania. Dowódca baterii zebrał swoją kadrę. Jest więc oficer zwiadowczy ppdporucznik Paprocki, oficer ogniowy podporucznik rezerwy Muśnicki, dowódca pierwszego plutonu podporucznik rezerwy Olkowski, dowódca drugiego plutonu starszy ogniomistrz podchorąży Wesołowski. No i oczywiście szef baterii, wyznaczony na czas wojny na stanowisko zastępcy dowódcy kolumny amunicyjnej. Jego obowiązki przejął już nowy szef — ogniomistrz Szczepan Bielecki. Jest też podoficer żywnościowy plutonowy Sadowski. Wszyscy kolejno meldują gotowość do załadunku. Kapitan kwituje meldunki skinieniem głowy, czasem spyta o jakiś dodatkowy szczegół. — Panie poruczniku Paprocki — mówi na końcu. — Weźmie pan paru zwiadowców, pojedzie na stację do Brześcia i dowie się, kiedy będziemy się ładować. Reszta baterii, prócz wart i służb, odpoczywa. Kazimierz ze zwiadowcami rusza na stację. Zastaje tu niespodziewanie ciszę i spokój. Składu jeszcze nie ma, nikt nie wie też, kiedy go podstawią. Wszystko owiane mgłą tajemnicy. Czyżby wojskowej? A może to tylko niedowład organizacyjny jakiegoś ogniwa? — Może pan gdzieś zatelefonuje, czegoś się dowie o tym transporcie? — zachęca kolejarza podporucznik. — A gdzież ja tam będę dzwonił? Ja już panu porucznikowi powiedział — śpiewnie zaciąga kolejarz — że jak ten skład tu przyjdzie, to on będzie... Gadaj z takim. Paprocki kręci się po zapleczu stacji. Ani tu gdzie usiąść, ani się położyć. Zostawia swoich zwiadowców, podaje im numer telefonu do szkoły w Wołynce, gdzie kwateruje dowództwo baterii, i wraca do wsi, bo ciepła, wygodna kwatera ciągnie niby magnes. A kto wie, kiedy i jak będzie się spało jutro? Noc upływa spokojnie. Patrole krążą wokół rozlokowanej baterii, konie podzwaniają wędzidłami, od czasu do czasu któryś parsknie, stuknie kopytem. Zmęczeni kanonierzy śpią w stodołach, po izbach, na wozach taborowych, gdzie się komu legowisko trafiło. Przed świtem kucharze rozpoczynają swoją krzątaninę. Wojna czy nie wojna, śniadanie musi być na czas... Paprocki zrywa się i jedzie na stację. Tu nie zmieniło się nic. Zziębnięci i skuleni zwiadowcy siedzą pod ścianą, ćmią machorkę, pogadują leniwie. O transporcie nadal nic nie wiadomo. Dowódca baterii zaczyna się

denerwować. Otrzymał numer transportu, którego jeszcze nie ma. To niesubordynacja! Nie czekając na wiadomość wysyła w pierwszym rzucie kolumnę amunicyjną z Drozdowskim. Po niedługim czasie dowiaduje się, że kolumna załadowała się na swój transport i odjechała, ale o transporcie dla baterii nadal nic nie wiadomo. Mimo tego każe zaprzęgać i prowadzić oficerowi ogniowemu kolejne działony na stację. Zaprzęgi ruszają, zachowując zwiększone odstępy na wypadek nalotu. Zbytni pośpiech, bo transport nie nadszedł. Tymczasem coś się zacięło z łącznością, więc Kazimierz rusza do Wołynki. W połowie drogi napotyka jadący mu naprzeciw pierwszy działon. — A wy dokąd? — Melduję posłusznie, że na stację, panie poruczniku — działonowy jest wyraźnie zdziwiony pytaniem. — Kto wam kazał, do cholery, tam jechać? — Dowódca baterii, panie poruczniku! — zaskoczenie działonowego wyraźnie wzrasta. — Po jakiego diabła? — Ładować się... — Gdzie, do czego? — Do transportu... — zdumienie działonowego sięga zenitu. Tak samo zresztą jak zdenerwowanie Paprockiego. Tym bardziej że już się zbliża następny zaprzęg. — Powariowaliście? Nie ma jeszcze żadnego transportu! Wracać natychmiast! — Ale dowódca baterii rozkazał... — próbuje protestować działonowy. — A teraz ja tu rozkazuję! Wracać! Do Wołynki! Zrozumieliście? — Tak jest, panie poruczniku... Zaprzęg, niby jakaś ogromna stonoga, powoli zawraca, zjeżdżając daleko w pole. Za nim rusza drugi. Ugrzęźnie, czy nie ugrzęźnie? — zastanawia się Kazimierz. — Poplącze się? Nie poplątał się, nie ugrzązł, choć koła wygniotły głębokie ślady w ziemi. Drugi też zawrócił sprawnie. Paprocki starł pot z czoła. Tylko tego brakowało, żeby na stację zwaliła się cała bateria i żeby nadleciały samoloty. — Kto zawrócił działa? — dowódca baterii jest wyraźnie niezadowolony. — Ja, panie kapitanie. — Dlaczego? Kto panu pozwolił? Kto dał prawo zmienić mój rozkaz? — Musiałem, panie kapitanie. — Dlaczego? — Ze względów bezpieczeństwa. Składu pociągu jeszcze nie ma i nie wiadomo kiedy będzie. A bateria zgrupowana przy stacji to wymarzony cel dla lotnika. Roznieśliby nas w parę minut na strzępy... — No, dobrze, w takim razie niech pan zostanie z baterią, a teraz ja pojadę na stację. Może mnie się uda coś przyśpieszyć albo przynajmniej czegoś dowiedzieć. — Rozkaz, panie kapitanie! Ogniomistrz Bielecki, do mnie! Co z obiadem? — Melduję posłusznie, panie poruczniku, że gotowy! — Wydawać, póki czas! Nakarmić wojsko i być w gotowości. Nie wiadomo, jak długo tu zostaniemy. Istotnie, po godzinie zatelefonował dowódca. Okazało się, że transport zaraz będzie. Początek ładowania wyznaczono na godzinę piętnastą. Można więc prowadzić baterię na stację. Podporucznik Muśnicki zwija się jak w ukropie. Wypuszcza kolejne zaprzęgi. Paprocki pojechał już wcześniej na stację z grupą załadowczą i wartownikami. Będzie pełnił funkcję oficera załadowczego. Czyżby to „podzięka” dowódcy za samowolną zmianę jego rozkazów? Muśnicki jest zdenerwowany. Sądził, że będzie dowódcą plutonu. Jako oficer rezerwy był do tej funkcji przygotowywany, a tu kapitan wyznaczył go na oficera ogniowego. Jeszcze nigdy nie kierował ogniem baterii, nawet podczas ćwiczeń rezerwy, a tu będzie musiał robić to na prawdziwej wojnie! Teraz goni za kolejnym zaprzęgiem, przypomina o zachowaniu odległości, o obserwacji i obronie przeciwlotniczej... Działony kolejno podjeżdżają pod stację. Kierunek — rampa „Kamienna”. Ta sama, na której rozładowywali się w połowie maja po przybyciu z Wilna do Brześcia. Ładowanie na platformy kolejowe przebiega powoli, choć nie bez nerwów. Każdy działon ładuje się oddzielnie, aby uniknąć tłoku i zamieszania na rampie. Działo — na platformę, konie — z kanonierami do wagonów taborowych. Jeden zaprzęg do jednego wagonu. Nagle od strony południowo-wschodniej nadlatuje nieprzyjacielski bombowiec. Ruch na rampie zamiera, choć nie ma to w praktyce najmniejszego znaczenia. Pilot i tak musi widzieć wszystko jak na dłoni. Będzie atakował, czy nie? Paprocki odczuwa dreszcz taki sam jak wtedy w Brześciu. Tylko że tam był sam, mógł się ukryć, schować. Tu jest ze swymi żołnierzami, do tego odpowiada za załadunek baterii. Konie, które w Brześciu przeżyły nalot, na dźwięk silnika niespokojnie strzygą uszami. Kanonierzy trzymają je za wędzidła tuż przy pyskach. Napięcie narasta. Na szczęście samolot przelatuje nad

stacją nie zrzucając bomb. Oddala się w kierunku północno-zachodnim. Gdzieś do bazy, pewnie na terenie Prus Wschodnich. Działony podejmują przerwany załadunek. Wreszcie koniec. Kilkadziesiąt wagonów stoi gotowych do drogi. Paprocki oddycha głębiej. Udało się. Idzie do zawiadowcy. — Kiedy odprawiacie nasz transport? — Jak przyjdzie pora, panie poruczniku — niezmiennie odpowiada kolejarz. — Ale kiedy? — To się dopiero zobaczy. Jak podadzą, że droga wolna. — A nas tu tymczasem Niemcy wywęszą i narobią bigosu... — E, może nie wywęszą... Paprocki nie podziela optymizmu zawiadowcy. Uspokaja się dopiero wówczas, gdy powoli, ciężko sapiąc, podjeżdża parowóz. Łoskotowi zderzaków towarzyszy pisk hamulców. Nadzieja na rychły odjazd rośnie. Zapada ciepły wrześniowy zmierzch. Kanonierzy poumieszczali się w miarę wygodnie przy działach, przy koniach. W sianie wymościli sobie legowiska. Na razie ciepło, ale wiadomo, noce już chłodne, a gdy pociąg ruszy, będzie jeszcze chłodniej. Z wagonów dolatują odgłosy rozmów, parskanie koni, stuknięcia podków o podłogę. Wartownicy miarowo chodzą wzdłuż transportu. Konie przeżuwają siano, którego zapach rozchodzi się dokoła. Zbliża się północ. Szef baterii kontroluje zabezpieczenie przeciwpożarowe. Gromi palaczy, których zaskoczył z papierosami w wagonach na sianie. — Transport chcecie spalić? Już ja z wami pogadam, tylko przyjedziemy na miejsce... Ale tych połajanek szefa dziś już nikt nie bierze serio. Przecież trwa wojna, a na niej ważniejszy jest karabin niż regulamin. Paprocki obiega pociąg. Dyżurni wagonów meldują stan koni, ludzi. Wszyscy obecni, odpoczywają. Oczywiście prócz wart. — Panie kapitanie, melduję posłusznie, że wszystko w porządku. Za jakieś pół godziny powinniśmy ruszyć. — Dziękuję, panie poruczniku. Dobrze się pan dziś spisał. Proszę powiadomić Muśnickiego, żeby objął służbę oficera służbowego transportu. Pan może odpocząć. Przez wagony przebiega lekkie szarpnięcie. Oficer ogniowy spogląda na zegarek. Dochodzi godzina pierwsza. Transport rusza. Muśnicki bezwiednie wciąga duży haust powietrza niby pływak przed zanurkowaniem w głębinę. Jadę na wojnę — myśli. — A czy wrócę? I kiedy? Podobne pytania zadają sobie w tej chwili chyba wszyscy żołnierze baterii. Wyjeżdżają z Brześcia jako ostatni pododdział dywizjonu. Nawet ich kolumna amunicyjna jest już gdzieś w drodze. Kadra w miarę wygodnie rozmieściła się w jedynym wagonie osobowym. Zmęczeni trudnym dniem oficerowie zapadają w niespokojną drzemkę. Kapitan przysiada się do Paprockiego. — Najbardziej liczę na pana, panie Kazimierzu — przechodzi na bardziej poufały ton, co nie zdarzyło mu się nigdy dotychczas. — Liczę, że sprawdzi się pan w walce. Ma pan już spore doświadczenie w dowodzeniu plutonem, kierował pan też ogniem baterii na strzelaniach... Powojujemy, co? — Jakoś damy sobie radę, panie kapitanie. Nie pozwolimy Niemcom, by nas w kaszy zjedli — odpowiada Paprocki. Zna dowódcę dość dobrze z własnej obserwacji i z opowiadań starszych kolegów. Domyśla się, że cały ciężar działań bojowych spadnie na jego barki. Nie bez powodu kapitan wyznaczył doświadczonego dowódcę plutonu na oficera zwiadowczego. Wiadomo — zwiadowca w boju zastępuje dowódcę. Pod kołami dudnią przęsła mostu na Bugu pod Terespolem. Dobrze, że jest noc. Poprzedniego dnia rano hitlerowscy lotnicy bombardowali ten most, na szczęście niecelnie. Kanonierów morzy sen. Cichną pogwarki. Monotonny stukot kół usypia nawet największe gaduły. Kierunek — Warszawa Paprockiego obudziła nagła cisza. Było już całkiem widno. Pociąg stał na stacji w Łukowie, koło wagonów kręcili się zainteresowani wielkimi, tylko z góry zamaskowanymi działami cywile. Dokoła stacji i torów kolejowych widniały liczne kratery po bombach. Widać, że nieprzyjaciel i tu zostawił po sobie pamiątki. Ale widać też, że lotnicy niemieccy nie są chyba najlepiej wyszkoleni, bo z celnością u nich raczej słabo. To dobrze, takie stwierdzenie podnosi na duchu. Zresztą gdyby każda bomba trafiała w cel i każdy pocisk zabijał, wojna trwałaby tylko parę dni... Z przeciwnej strony na stację wtacza się powoli jakiś pociąg po brzegi zapchany ludźmi. Przeważają

kobiety z dziećmi. Małymi, większymi. Widząc wojskowy transport dopytują się, kto, skąd, dokąd? — Na front — odpowiadają kanonierzy. — Bić Niemca... — A bijcie ich, kochani! Bijcie dobrze! Za nasze krzywdy, za poniewierkę. Okazuje się, że to rodziny oficerów i podoficerów ewakuowane z Suwałk. Jadą gdzieś w okolice Lublina. Kapitan rozdaje dzieciom cukierki kupione przed odjazdem w Brześciu. Cywile częstują kanonierów papierosami. Sensację wywołuje prawie rodzinne spotkanie. Oto wśród uchodźców znalazły się dwie młode, śliczne kuzynki rezerwistów — Olkowskiego i Muśnickiego. Radość, pocałunki, śmiech. Ale beztroski nastrój mija, bo oto sygnał odjazdu i transport żegnany przez ewakuowanych rusza w dalszą drogę. Żołnierze z ciekawośią oglądają nie znane im okolice. Żywo, z nienawiścią komentują widoczne wzdłuż całej trasy ślady niszczycielskiej roboty powietrznych piratów. Rozwalone domy, popalone całe wsie, zburzone fragmenty mijanych miasteczek, ślady po bombach, świeże mogiły przy drogach. Prędzej, prędzej na front! Dobrać się nareszcie do skóry barbarzyńcom! Przedostające się od ludności cywilnej do żołnierzy wieści o pierwszych klęskach na froncie i odwrocie naszych armii były dla wszystkich ogromnym zaskoczeniem. Dopiero późniejsza tragiczna rzeczywistość ukazała w całej rozciągłości społeczeństwu kruchość międzywojennego państwa, jego nieprzygotowanie do obrony, iluzoryczność sojuszniczych zapewnień, bezradność państwowego i wojskowego kierownictwa w momencie największej próby. Naczelne władze państwowe już od pierwszych chwil utraciły możliwość kierowania życiem kraju i panowania nad codziennie pogarszającą się sytuacją. 3 września została podjęta decyzja ewakuacji z Warszawy centralnych urzędów i instytucji państwowych. Tymczasem pierwszym dostojnikiem, który opuścił swój posterunek państwowy już w nocy z 1 na 2 września, był Prezydent RP, Ignacy Mościcki. Przeniósł się on do dworku w Błotach koło Warszawy. Nie była to jeszcze ucieczka, a ewakuacja z Zamku, który nie miał schronów przeciwlotniczych. Nosząca wyraźne elementy paniki ewakuacja władz i urzędów odbyła się w dniach od 4 do 7 września. Jej przygotowanie nakazał dzień wcześniej marszałek Rydz-Śmigły premierowi Sławojowi- Składkowskiemu. Częściowa ewakuacja władz rozpoczęła się już tej nocy, początkowo zgodnie z planem. Przyśpieszyły ją niemieckie bombardowania w dniu 4 września, wyrządzające znaczne szkody w mieście. Od bomb zginęło wielu mieszkańców, wybuchło też ponad 30 pożarów. Wieczorem 5 września prezydent Mościcki opuścił Błota, udając się w kierunku Lubartowa. W tym samym dniu uciekł z Warszawy komisarz rządu Władysław Jaroszewicz, szef warszawskiej administracji państwowej i organów porządku publicznego. Opuszczając stolicę zabrał ze sobą dla osobistej ochrony większość warszawskiej policji oraz — co było posunięciem wręcz karygodnym — kilka oddziałów straży pożarnej. W następnym dniu po południu Warszawę opuściły resztki władz centralnych. Wieczorem uciekł komendant główny Policji Państwowej, generał Józef Kordian-Zamorski, ze swym sztabem i dwoma batalionami policji: zmotoryzowanym i konnym. W tym też czasie wyjechał premier Sławoj-Składkowski oraz Wódz Naczelny marszałek Rydz-Śmigły, udając się do Brześcia. W mieście zapanował chaos i dezorganizacja. W dniu 7 września stan ten sięgnął szczytu. Przerwały pracę liczne fabryki, urzędy, instytucje. Zamknięto większość sklepów, przestała funkcjonować komunikacja miejska. Podobnie działo się na znacznym obszarze kraju. Szczególnie ujemnie na zachowanie porządku i organizację życia publicznego wpłynęła ewakuacja władz terenowych i policji. Spotęgowało się rozprzężenie wśród ludności, przerażonej terrorystycznymi nalotami nieprzyjaciela, zaczęta rodzić się panika. Rozpoczyna się masowa ucieczka ludności na wschód, i to nie tylko z zachodnich obszarów Polski, ale i z centrum. Zapchane uchodźcami dworce kolejowe, gromady ludzi szturmujące podstawione pociągi — wszystko to dezorganizuje w znacznym stopniu i tak trudną pracę kolejarzy, utrudnia przygotowanie i odprawianie transportów wojskowych. Jeszcze gorzej wyglądają drogi prowadzące na wschód. Tłumy uciekinierów ciągną przed siebie, byle dalej, byle naprzód. Samochody przemieszane z pieszymi, wozy konne z rowerzystami, dorośli z dziećmi, ludzie z inwentarzem. Wszystko to tarasuje drogi, blokuje skrzyżowania, wreszcie pada okrutnym łupem powietrznych piratów z czarnymi krzyżami na skrzydłach, zarazem dezorganizując ruch kolumn wojskowych. Ludzie jeszcze nie zdają sobie sprawy z ogromu klęski, z faktu, że losy tej wojny zostały już przesądzone, choć żołnierz długo jeszcze nie wypuści broni z ręki, nie skapituluje. Trwa wciąż szok utrudniający myślenie, ocenę sytuacji, wyciągnięcie wniosków. Wszyscy wierzą, że to tylko chwilowe niepowodzenie, po którym nastąpi oczekiwana zmiana na lepsze. I zmiana ta faktycznie następowała. Może jeszcze niezbyt dokładnie widoczna dla wszystkich, ale rodziło się już coś, co można było nazwać kształtującym się szkieletem nowej władzy w stolicy i umacniającym się zalążkiem jej przyszłej obrony.

Już w nocy z 3 na 4 września dowódcą obrony Warszawy mianowany został generał Walerian Czuma. Wydał on swój pierwszy rozkaż operacyjny. Postawił w nim zadanie obrony miasta na najbardziej zagrożonym kierunku, czyli od zachodu. Rubież obrony obejmowała Sielce, Mokotów, Ochotę, Czyste, Wolę, Koło, Powązki, Izabelin i Marymont. Drugą pozycję obrony sianowiła linia: Cytadela, Dworzec Gdański, linia kolei obwodowej, filtry, Politechnika, plac Unii Lubelskiej, Łazienki. Trzecia została usytuowana na linii warszawskich mostów. Zarys obrony był więc wytyczony precyzyjnie. Gorzej było z siłami do obsadzenia tych linii. Z początku dysponowano zaledwie pięcioma batalionami piechoty, jednym dywizjonem artylerii lekkiej z Rembertowa i dwiema bateriami 29 pal, jednak na skutek zatrzymywania przejeżdżających przez stolicę transportów wojskowych i włączania ich w szeregi obrońców Warszawy niemal z każdą chwilą siły te wzrastały. Ostatecznie w dniach od 3 do 8 września pozycji broniło już 17 batalionów piechoty i około 40 dział 75 mm. Władzę cywilną w mieście sprawował już niepodzielnie prezydent Stefan Starzyński i stworzona przez niego Straż Obywatelska. Liczyła ona ponad 5 tysięcy ochotników, którzy przejęli i obsadzili wszystkie opuszczone przez policję komisariaty. W tym czasie transport 6 baterii był jeszcze w drodze i około południa 6 września dotarł do Siedlec. Tu zapowiedziano dłuższą, przynajmniej dwugodzinną przerwę w podróży. Na stacji pustka. Część torów zniszczona przez bomby. Widać porozwalane, podziurawione pociskami i odłamkami, poprzewracane podmuchem wagony towarowe i osobowe. Świeże drzazgi na tle czerwonobrunatnych desek wyglądają jak rany i okaleczenia. Olkowski korzystając z postoju wyrusza do miasta. — Może mi się uda kupić jakieś gazety, dowiemy się przynajmniej, co słychać, co się dzieje na świecie, na froncie? — Dobrze — zgadza się kapitan — bo istotnie nic nie wiemy. Tylko proszę szybko wracać. Na stację wtacza się jakiś transport. Znów uchodźcy. Paprocki idąc wzdłuż peronu niemal wpada na starszego, szczupłego mężczyznę. — Kazik, ty co? Na wojnę idziesz? To profesor Sielużycki z gimnazjum w Pułtusku, stary artylerzysta, jeszcze z czasów cara-batiuszki. Paprocki radośnie ściska mu dłoń. — A na wojnę, panie profesorze! — Widzę. Artylerzysta? Doskonale! Walcie tych drani, bandziorów! Wal za siebie i za mnie... Ja już za stary, ale też poszedłbym, gdyby wzięli... Wal ich, kochany! — Dobrze, panie psorze... Postaram się. Wywiązuje się szybka, chaotyczna wymiana zdań. Kazimierza interesuje wszystko, co dzieje się w rodzinnym mieście. Przecież pozostali tam rodzice, znajomi. Niestety, wieści nie są pocieszające. Profesor opowiada urywanymi zdaniami, z natłoku wrażeń plącze wątki. Więc walki toczą się już pod Makowem Mazowieckim i Ciechanowem. Ze wszystkich stron w kierunku Warszawy prą Niemcy. W Pułtusku są czynione przygotowania do obrony. Anglia i Francja wypowiedziały przed trzema dniami wojnę Niemcom. Cała ulica Kościuszki została spalona, żeby uzyskać lepszą widoczność i lepsze pole ostrzału. Spora część ludności została ewakuowana... Broni się Hel, broni Westerplatte... Podobno Francuzi i Anglicy bombardują Niemcy... Co się stało z rodzicami Kazimierza, tego nie wie. — A ty dokąd? — pyta na koniec Sielużycki. — Chyba do Warszawy — odpowiada Paprocki. — Wprawdzie celu podróży nikt mi nie podał, ale wszystko wskazuje na to, że jadę właśnie tam. — To będziesz bronił naszej stolicy — konstatuje stary artylerzysta. Mocno ściskają sobie dłonie. Żaden z nich nie mówi o tym, ale obydwaj myślą, że być może widzą się ostatni raz w życiu. Jednak na przekór wszystkiemu składają sobie niecodzienne, niezwykłe, buńczuczne życzenia. — Do spotkania na defiladzie w Berlinie, mój chłopcze! — Do zobaczenia na Unter den Linden, panie psorze! Brzmi to dumnie, zawadiacko, z prawdziwie polską fantazją. Olkowski prasy nie dostał. Nie ma nigdzie gazet, mieszkańcy pochowali się w domach albo pouciekali z miasta w obawie przed nalotami. Zamiast prasy podporucznik przyniósł wielkie pudło znakomitych ciastek. Dobre i to. Ostatni raz ciastka jedli dawno temu. Przed wojną... Przed wojną? No tak, oczywiście, toż wojna trwa już cały tydzień... Warszawa coraz bliżej. Zastanawiają się, co ich tam czeka. Coraz więcej też śladów bombardowania linii kolejowej. Ale na szczęście transport nie był atakowany ani razu. Szczęście zaiste wyjątkowe! Przed wieczorem pociąg zatrzymuje się w Rembertowie. Na peronie mieszkańcy witają żołnierzy, częstują

chlebem, papierosami, przynoszą wodę, herbatę. Za Rembertowem znów dłuższy postój. Dokoła tory, rozjazdy, wiadukty, semafory. Stacja Warszawa Wschodnia-Rozrządowa. Nadlatują niemieckie samoloty, ale transport znów ma nieprawdopodobne szczęście. Bomby spadają gdzieś z tyłu, na Rembertów, i z boku. Artyleria przeciwlotnicza strzela dość gęsto, ale, niestety, nie czyni szkody nieprzyjacielowi. Dokoła samolotów pełno obłoczków rozrywających się pocisków, ale na Niemcach nie robią one wrażenia. Ktoś opowiada, że przed startem niemieccy piloci dostają wódkę, żeby się nie bać lecieć, inni mówią o jakichś zastrzykach przeciwlękowych. Najgorsze jednak jest to, że na niebie nie widać polskich myśliwców, tylko panoszącego się wroga. Wreszcie Niemcy odlatują, pozostawiając po sobie ślady w postaci nowych pożarów. Późną nocą transport podjechał na rampy wyładowcze. Skład podzielony na dwie części wyładowuje się na sąsiednich torach. W tym czasie dowództwo obrony Warszawy starało się wszelkimi siłami dalej umacniać nieliczny dotąd garnizon stołeczny, a że jednocześnie poważne zniszczenia na liniach kolejowych w rejonie Warszawy uniemożliwiały w praktyce dalsze przerzuty transportów wojskowych, zatrzymywano je dla wzmocnienia załogi. Taki los spotkał również wyładowujący się 2 dywizjon artylerii ciężkiej 3 pac. Dowódca 3 pac pułkownik Wacław Zielonko-Zielonka został odkomenderowany do dyspozycji dowództwa obrony Warszawy. Bateria wyładowuje się w kompletnych ciemnościach. Na dowódcę oczekuje jakiś podpułkownik. Zabiera go i natychmiast obydwaj odjeżdżają gdzieś autem o zamalowanych na niebiesko reflektorach. Rozładowaniem kieruje Paprocki. Odbywa się ono znacznie trudniej niż załadowanie w Brześciu. Wokół ani światełka, dobrze, że noc jest bezchmurna. Kanonierzy uwijają się, by jak najszybciej sprowadzić działa z platform, ustawić zaprzęgi. Słychać tylko posapywanie zmęczonych ludzi zmagających się z opornymi ciężkimi działami i kompletujących po ciemku zaprzęgi. Uprząż plącze się, kanonierzy klną, czas ucieka. Olkowski sprowadza zaprzęgi z rampy, formuje kolumnę marszową baterii. Przystaje na moment, zdejmuje czapkę. Lekki powiew chłodzi rozpaloną, spoconą głowę. Co dalej — zastanawia się. — Dokąd teraz? Czy znów na jakiś dworzec, do innego transportu i w drogę na front? Ale gdzie ten front? O tym, że bateria pozostanie w Warszawie, nie myśli nikt. Po co mieliby tu zostawać? Przecież bardziej potrzebni są gdzie indziej. Tam gdzie toczą się walki, gdzie trzeba wspierać piechotę, zwalczać podchodzącego nieprzyjaciela, niszczyć jego ugrupowania, odwody. Przecież to artyleria ciężka, taka jej rola. Strzelać daleko, niszczyć duże, ważne cele... Po północy 7 września bateria stoi gotowa do dalszego marszu. Paprocki idzie do zawiadowcy stacji, żeby zdać transport, rozliczyć się z wagonów. Po drodze widzi ślady bombardowania. Powybijane szyby, wokoło pełno papierów, po peronach kręcą się zdezorientowani ludzie. Cywile, żołnierze. Szukają swych transportów, wagonów, jednostek, rodzin. Jeden pyta drugiego. Nikt nic nie wie. Bałagan. Jakiś kolejarz mówi, że komunikacja na większości linii jest prawie całkiem sparaliżowana albo nawet już przerwana. Jednak telefony kolejowe nadal działają, chociaż coraz słabiej. Dzięki tym, które są jeszcze czynne, dowiedzieć się można o nalotach i zniszczeniach poszczególnych węzłów. Nikt nie chce przyjąć od oficerów wagonów, pokwitować. Paprocki macha na to ręką i wraca do baterii. Kapitan już jest. Był na odprawie chyba w dowództwie obrony Warszawy. Informuje oficerów, że bateria otrzymała rozkaz natychmiastowego zajęcia stanowisk ogniowych w Parku Paderewskiego (obecnie Park Skaryszewski) w pobliżu postumentu tancerki i przygotować się do prowadzenia ognia na podejściu do miasta od strony południowo-zachodniej. Widać z tego, że sytuacja jest poważna. Ostrzeliwać podejścia do Warszawy? Po co? Czyżby Niemcy byli już tak blisko? W siódmym dniu wojny? Oficerowie milczą, choć pytania cisną się na usta. Dowódca rozkłada otrzymany plan Warszawy. Przyświecając latarką ustala trasę marszu. Stanowiska trzeba będzie zająć jak najszybciej. W dogodnym terenie, z dala od obiektów mogących stanowić cel nalotów nieprzyjacielskich. A więc najlepszy będzie jednak park. Bateria rusza sprzed dworca. Kopyta koni głośno klaszczą o bruk praskiej ulicy. Kijowska, targowa, Zieleniecka... Z uchylonych okien wyglądają głowy zaspanych mieszkańców. Zaprzęgi idą równo. Kanonierzy siedzą wyprostowani, bacznie rozglądają się dokoła. Nastrój senności odleciał daleko. Większość żołnierzy po raz pierwszy oglądała duże miasto na początku swej służby wojskowej. Było to Wilno, później Brześć. Ale tak ogromnego miasta jeszcze nigdy nie widzieli. Deprymuje ich wielkość domów, szerokość ulic, tramwajowe tory, rozpięta nad nimi sieć przewodów trakcyjnych. Cichymi głosami wymieniają spostrzeżenia. Następna bateria po wyjeździe z Kijowskiej kieruje się w prawo, przemierza całą Targową i zajmuje stanowiska w rejonie Parku Praskiego, nie opodal Ogrodu Zoologicznego. Miasto nie śpi mimo późnej nocnej pory. Warszawa zmęczona tygodniem nalotów, zastraszona codziennymi parokrotnymi bombardowaniami dzielnic mieszkalnych, wyludnia się. Ulicami ciągną duże

grupy mieszkańców. Niosą walizki, tobołki, pchają wózki z najniezbędniejszymi rzeczami. Obok dorosłych mniejsze i większe dzieci. Wszyscy spiesznie idą i jadą. Dorożkami, to ci bogatsi. Samochodami, to ci najbogatsj. Ale i niektórzy z nich daleko nie uciekli. Na poboczach ulic,stoją porzucone, nieruchome auta. Bez benzyny i najszybszy wóz na nic. A ludzki strumień ciągnie Kijowską w stronę Dworca Wschodniego. Drugi płynie Targową, w ulicę Zamoyskiego i Grochowską, trzeci kieruje się ku alei Waszyngtona i tam łączy się z masą ludzi śpieszących przez most Poniatowskiego, ze Śródmieścia. Wszystkie strumienie płyną na wschód. Byle wyrwać się z zagrożonego miasta. Byle dalej od nadciągających Niemców. Zamieszanie potęgują komunikaty radiowe ogłoszone w dniu 7 września po północy przez szefa propagandy Naczelnego Wodza, pułkownika Romana Umiastowskiego. Wzywa się w nich, by wszyscy mężczyźni zdolni do noszenia broni opuszczali Warszawę i kierowali się w stronę Lublina, Brześcia, Rzeszowa... Prócz warszawiaków przez miasto przepływa wielka fala uchodźców z północnych i zachodnich rejonów kraju. Doszli i dojechali do stolicy przypuszczając, że tu będą bezpieczni. Tymczasem ulegając psychozie — zmieszani z gromadami mieszkańców Warszawy — przemieszczają się razem z nimi dalej na wschód, popędzani dramatycznymi apelami radiowymi i szerzącą się paniką. Paprocki mija parkową, bramę. Nad baterią sklepiają się korony wiekowych drzew ocieniających wjazdową aleję. Od jeziorka Kamionkowskiego ciągnie wilgoć i chłód. Kolejne zaprzęgi zostają wchłonięte przez milczący, rozległy park. Kazimierz wybiera stanowiska ogniowe. Z żalem patrzy, jak końskie kopyta mierzwią piękne klomby, a koła ciężkich dział ryją głębokie bruzdy w trawnikach. Na tle wielkich dział groteskowo wygląda smukła sylwetka tancerki. Taniec — i artyleria. Nonsens. Taki sam jak wojna. Szkoda — myśli oficer. — Szkoda czyjejś pracy. Szkoda tego pięknego zakątka wielkiego miasta. Ale miasta też szkoda. Jego budynków, zabytków, historii. I jego mieszkańców także. Ich zresztą żal najbardziej. Miasto można odbudować, zabici nie powstaną z martwych. Więc rychlej na stanowiska, rychlej osiągnąć pełną gotowość do otwarcia ognia! Powstają zarysy stanowisk ogniowych. Parę kilometrów na północ, w Parku Praskim, kopią stanowiska kanonierzy sąsiedniej baterii. W sumie dywizjon — bez jednej baterii — stanowić ma artylerię wsparcia obrony. Później dołączy do nich jeszcze 1 bateria 98 dywizjonu artylerii ciężkiej pod dowództwem podpułkownika Adama Dzianotta. Wokół kapitana grupuje się kilka osób. Jest podoficer zwiadowczy baterii plutonowy rezerwy Władysław Bochniewski, podoficer strzelniczy plutonowy podchorąży Stożek, podoficer obserwacyjny kapral podchorąży Bommersbach. — Poruczniku Paprocki! — woła dowódca. — Jedziemy rozpoznać i zająć punkt obserwacyjny! Kazimierz przekazuje oficerowi ogniowemu dane do ustawienia baterii na dozór i podbiega do dowódcy. Razem zatrzymują jakiś samochód przejeżdżający ulicą Zieleniecką. Nie zważając na zaskoczoną minę właściciela pakują się w pięciu do obszernego pudła limuzyny. Paprockiemu wydaje się, że poznaje kierowcę. Tak, to przecież jeden z popularniejszych warszawskich aktorów! Tylko — u licha! — jak on się nazywa? — Panowie wojskowi? — ni to pyta, ni stwierdza aktor. — Musimy natychmiast przedostać się na tamtą stronę Wisły. Mamy wykonać ważne zadanie bojowe — rzuca krótko kapitan. — Ależ oczywiście — zgadza się cywil. — Dla armii wszystko! Już jedziemy. Tylko dokąd? Samochód powoli rusza. Trudno jechać, bo przez most nadal płynie rzeka uchodźców, akurat w przeciwnym kierunku. Niektóre ulice zabarykadowane, inne zatarasowane stojącymi samochodami, autobusami. Czernieją okna wypalonych domów. Gdzieniegdzie ulicę przegradza gruz z rozwalonych albo uszkodzonych budynków. Szkoda miasta. Szkoda ludzkiego życia, ludzkiego dorobku — ciągnie swe poprzednie rozmyślania Paprocki. Nie ma jednak czasu na zaprzątanie sobie głowy takimi sprawami. Zaczyna świtać. Lada chwila mogą nadlecieć nieprzyjacielskie samoloty. Trzeba się śpieszyć. Tak, to chyba będzie dobre miejsce. Wysoki budynek na samym skraju Pola Mokotowskiego, w części już gotowy, w części nie wykończony. Skrzyżowanie alei Niepodległości i ulicy 6 Sierpnia (obecnie Nowowiejskiej). Szerokie schody, solidna budowa. Tylko strasznie dużo okien. Prawie naprzeciwko piękny pomnik: żołnierz wsparty na karabinie ze wzrokiem utkwionym w dal, jakby wypatrywał nadchodzącego wroga. To pomnik sapera. Na cokole długa lista nazwisk poległych. Punkt obserwacyjny będzie na dachu. Widok stąd rozległy, pół Warszawy jak na dłoni oraz całe przedpole aż po Szczęśliwice, Rakowiec, Zbarż. Akurat na kierunku głównego zagrożenia. Na czwartym piętrze, w biurze kierownika budowy, przy miejskim aparacie telefonicznym ulokował się dowódca baterii z plutonowym Bochniewskim. Paprocki ze Stożkiem uplasowali się na dachu. Od razu przystąpili do

przygotowywania danych ogniowych do wszystkich ważniejszych punktów terenowych. Bommersbach wrócił do baterii ze wskazówkami, jak ma być zorganizowana łączność pomiędzy baterią a punktem obserwacyjnym. Ponieważ działa miejska sieć telefoniczna, nie powinno być kłopotu. Przynajmniej na razie. Miasto żyje pod stałą groźbą nalotów. Z dachu widać dopalające się pożary. To jeszcze z poprzedniego dnia. Widać też życie warszawiaków. Twardzi ludzie. Wielu śpieszy ulicami do pracy. Tramwajarze, kierowcy, pracownicy telefonów miejskich, elektrowni, szpitali, wodociągów, gazowni, bo wszystkie służby miejskie znów działają. Spieszą pracownicy niektórych innych zakładów pracy. Urzędy w większości nieczynne. Tak jak szkoły i wiele sklepów. Koło tych nielicznych czynnych gromadzą się kolejki. Pierwsze kolejki w Warszawie... — Panie poruczniku, lecą dranie! — w głosie podchorążego pobrzmiewa nuta zdenerwowania. — Lecą — potwierdza Paprocki. — Może tym razem nasi przygrzeją im lepiej? Ale z tym „lepiej” nie było tak prosto. W dniu rozpoczęcia wojny obrona przeciwlotnicza Warszawy dysponowała stosunkowo skromnymi siłami jak na potrzeby miasta i na nasilenie nalotów. Obronę stanowiły cztery dywizjony armat 75 mm (w tym 10 baterii armat przestarzałych, z 1897 roku, oraz 6 baterii nowoczesnych, z roku 1936 i 1937); dwie baterie armat 75 mm wz. 1937 r.; dwanaście plutonów działek plot 40 mm, po dwa działka w plutonie. Stanowiło to łącznie 72 armaty 75 mm (w tym 40 przestarzałych) i 24 działka 40 mm. Siły te były uzupełnione przez siedem kompanii cekaemów przeciwlotniczych, kompanię balonów zaporowych i kompanię reflektorów. Prócz artylerii broniła stolicy Brygada Pościgowa licząca w sumie 44 myśliwce P-11 i 10 myśliwców P-7. Niestety, te i tak niewielkie siły nie wzięły w całości udziału w walkach przeciwko hitlerowskiej Luftwaffe skierowanej na Warszawę. Opuszczając stolicę naczelne dowództwo zabrało z sobą trzon obrony przeciwlotniczej miasta. Od 5 września rozpoczęła się ewakuacja znacznej części artylerii przeciwlotniczej. Pozostało jedynie 20 armat 75 mm, w tym tylko 4 w pełni nowoczesne, wz. 1937 r. o zasięgu skutecznego ognia do 6000 metrów. W dniach 6 i 7 września Brygada Pościgowa została przebazowana w rejon lotnisk lubelskich. Te znaczne ubytki sprawiły, że warszawską OPL należało zreorganizować. Działa 75 mm sformowano w grupie „Wschód” dowodzonej przez majora Mieczysława Zylbera. Działka 40 mm tworzyły grupę „Mosty” pod dowództwem kapitana Zygmunta Jezierskiego, zmniejszoną o trzy plutony skierowane do obrony przepraw przez Wisłę w Świdrach Małych i Czersku. Z pozostałych w Warszawie pięciu pododdziałów cekaemów utworzono 5 grup ochraniających sektory miasta: „Środek”, „Dworzec”, „Powązki”, „Łazienki” oraz „Praga”. Niemieccy piloci szybko zorientowali się, że obrona przeciwlotnicza poważnie osłabła. Poczuli się pewniej i latali nad miastem na znacznie mniejszej wysokości. Jednak — mimo osłabienia — warszawscy przeciwlotnicy zestrzelili nad stolicą przynajmniej 56 samolotów hitlerowskich. Gdy dodamy do tego zestrzały znajdujące się na koncie pilotów, daje to w sumie 99 zestrzeleń pewnych, 9 prawdopodobnych i około 20 uszkodzeń. Jest to znacznie ponad 1/3 ogólnych strat lotnictwa niemieckiego poniesionych we wrześniu 1939 roku (około 280 samolotów). Tymczasem jest piękne słoneczne południe 7 września. Z dachu widać wyraźnie, że Niemcy atakują mosty. Samoloty kolejno schodzą coraz niżej. Spod skrzydeł odrywają się po dwie bomby, znacząc miejsce upadku wybuchami. Uwolniwszy się od złowrogiego ładunku bombowce śmigają w górę, uciekają przed ogniem artylerii przeciwlotniczej i broni maszynowej. Polski ogień jest dość gęsty, ale niezbyt celny. Jedyna pociecha, że przeszkodził Niemcom w wykonaniu zadania. Mosty zostały nienaruszone, ale w ich pobliżu wybuchło parę pożarów. Szereg domów przestało istnieć, pod ich gruzami zginęło wiele osób. Do Wojskowego Szpitala Okręgowego, położonego tuż obok punktu obserwacyjnego przy ulicy 6 Sierpnia, stale przywożą rannych. Żołnierzy i cywilów. Starszych i młodych. Mężczyzn i kobiety. Są wśród rannych i dzieci, i ten widok jest najgorszy. Chociaż bywają straszniejsze. Przechodząc obok ławki przed szpitalem Paprocki natyka się na leżącego tu młodego lotnika. Cała twarz poparzona, niemal zwęglona. Spalone usta usiłują coś powiedzieć, ale nikt nie potrafi tego zrozumieć. Pielęgniarki kładą rannego na nosze i zabierają do budynku. Wyprawa do sklepu na ulicę Noakowskiego nie udała się. Wszystko zamknięte po nalocie. Obiadu nie będzie. Nie było zresztą i śniadania. Przyjechali nad ranem, bateria daleko, za Wisłą. Chyba że któryś z żołnierzy przyjedzie i podrzuci coś do przegryzienia. Zresztą głodu nie czuje się, bo oto kolejny nalot w tym dniu. Znów na mosty. I znów na szczęście bomby poszły obok, bateria nie została odcięta od punktu obserwacyjnego. Po nalocie szosą grójecką jadą do Warszawy całe kolumny samochodów, wozów, chłopskich furmanek. Ciągną liczne rzesze pieszych. To uciekinierzy z miejscowości, do których już chyba dotarli Niemcy. Przed zmrokiem zjawia się niespodziewanie kanonier Bazyli Chwaluk, ordynans i zarazem

luzak Paprockiego. Poczciwe chłopisko spod Białej Podlaskiej, znawca i wielki miłośnik koni, odważny i śmiały żołnierz. Przynosi coś do jedzenia i przybory do golenia. Paprocki jest zadowolony. Nareszcie będzie mógł doprowadzić się do porządku po dwóch dniach niegolenia. — I nie bałeś się tu iść? — pyta luzaka. — W taki ogień, w takie naloty? — E, tam — odpowiada całkiem nieregulaminowo kanonier. — Pomyślałem sobie, że jak pan porucznik nie boi się siedzieć w takim piekle na punkcie obserwacyjnym, to ja miałbym się bać tu do pana porucznika przyjść? To jakby to było? Zapada noc. Na dachu zostaje Stożek. Kazimierz schodzi na czwarte piętro. Dowódca baterii śpi na krześle, opierając głowę o ścianę. Przy telefonie dyżuruje Bochniewski. Jedyne „posłanie” godne uwagi stanowi duży stół. Paprocki bez wahania wyciąga się jak długi i natychmiast zasypia. Następnego dnia o świcie budzi się z potwornym bólem wszystkich kości. Z żalem wspomina wygodne miejsce w wagonie kolejowym. Wychodzi na dach, odprawia Stożka na odpoczynek. Zapowiada się kolejny pogodny dzień. Chmur ani na lekarstwo. Znów przylecą, bandyci... Na przedpolu spokój. Nad miastem unoszą się dymy z pożarów. Niemców jeszcze nigdzie nie widać. Szosą grójecką bez przerwy płynie fala uciekinierów. Na Polu Mokotowskim widać pierwsze oznaki zbliżającej się jesieni. Tak samo jak na drzewach rosnących na terenie Politechniki Warszawskiej. Przez ciemną, przykurzoną zieleń coraz mocniej przebija rudy odcień usychających liści. Wiele z nich, przemieszanych ze szkłem z rozbitych okien, zalega jezdnie i chodniki, nieprzyjemnie zgrzyta pod nogami. Pole Mokotowskie... Miejsce licznych pokazów lotniczych, różnych zawodów, mistrzostw pilotażu. Teraz jest na nim polowe lotnisko. Od czasu do czasu ląduje lub startuje stąd jakiś samolot. Przypuszczalnie przekazuje dane z rozpoznania, przewozi rozkazy, meldunki. — Panie poruczniku, a gdzie te nasze Łosie, Karasie, myśliwce? Gdzie nasze lotnictwo? W odpowiedzi Paprocki smętnie kiwa głową. On mógłby takie samo pytanie postawić podchorążemu, tylko po co? Widział tamtego poparzonego lotnika, więc nasi gdzieś są, walczą. Odnoszą pewnie powietrzne zwycięstwa, ale ponoszą i porażki. Jak tamten nieszczęsny. Rozmawiali o tym wczoraj, więc nie ma sensu wracać dziś do tego tematu. — Panie poruczniku, ja tylko tak... Bo diabli człowieka biorą, jak patrzy na bezkarność szwabów w powietrzu! — Dobrze, panie podchorąży, dobrze. Mnie też na to szlag trafia. Ale niedługo chyba i my dobierzemy się szkopom do skóry. — Byle jak najprędzej, panie poruczniku! W południe kolejny nalot. Palą się domy na Pradze, płonie wielki zbiornik gazowni miejskiej na Woli. Obsada punktu obserwacyjnego przyzwyczaiła się już do nalotów, jeśli w ogóle można się do tego przyzwyczaić. Zresztą w rejonie ulic ograniczających budynek, na którym znajduje się PO, nie ma niebezpieczeństwa, przynajmniej na razie. Za to bezsilny gniew i złość wywołują bomby sypiące się na inne rejony miasta. Tego miasta, z którym już zdążyli zżyć się mimo bomb, nalotów, strat. A może wcale nie „mimo”, tylko właśnie dlatego, że stanowią jego żołnierską załogę? Może dlatego, że odczuwają ufność i nadzieję pokładaną w nich przez ludność Warszawy? Bo oto jeszcze wczoraj siedzieli tu głodni, źli, a dziś zostali uraczeni znakomitym obiadem. Przyszły jakieś młode, sympatyczne panie, przyniosły wspaniałą zupę pomidorową i na drugie danie domowe kluski ze słoniną. Pyszności, palce lizać! Takich specjałów nie wyczaruje z żołnierskiego kotła nawet najlepszy kucharz. Podobno w całej Warszawie zostały potworzone ze społecznej inicjatywy punkty wydawania posiłków dla żołnierzy. Panie zapowiedziały się z obiadem również na następny dzień. Pierwsze salwy Najedzony i rozleniwiony ciepłem słonecznego popołudnia Paprocki drzemał na dachu, kiwając się na twardym krześle. Nagle zbudził go dźwięk zupełnie inny niż wszystkie dotychczas poznane odgłoty wojny, do których zdążył już się przyzwyczaić. Gdzieś z góry posłyszał charakterystyczny poszum przelatujących pocisków artyleryjskich, a po krótkiej chwili rozległy się wybuchy pocisków. Zlokalizował je w rejonie Ogrodu Saskiego. Podchorąży spojrzał wymownie na oficera. Rozumieli się bez słów. Tak. Oto Warszawa znalazła się w bezpośrednim zasięgu ognia niemieckiej artylerii dalekonośnej. Wieczorem 8 września Niemcy podeszli jeszcze bliżej. Zajęli przedpola miasta: Szczęśliwice, Rakowiec, Okęcie i szereg innych podwarszawskich miejscowości. To czołowe pododdziały niemieckiej dywizji pancernej uderzyły na Ochotę, Wolę i Mokotów. Hitlerowcy atakują śmiało, są rozzuchwaleni dotychczasowym powodzeniem. W ciągu paru dni przeszli

prawie pół Polski, znaleźli się pod samą jej stolicą. Wydaje im się, że zdobędą Warszawę z marszu, ale opór obrońców jest niespodziewanie silny. Pierwszy impet natarcia zostaje załamany. Na przedpolu pozostają zniszczone niemieckie samochody pancerne, działa, czołgi. Widok ten dodaje otuchy obrońcom. Po nieudanej próbie błyskawicznego wdarcia się do miasta niemiecki zagon pancerny ześrodkował się na noc w rejonie Rakowa, Zosina, Szczęśliwic i Rakowca. Były to osiedla położone na bezpośrednim przedpolu Ochoty. Niepewni własnych tyłów hitlerowcy przyjęli ugrupowanie obronne, typowe dla okrążonych, i tak przesiedzieli bezsennie do rana. Paprocki patrzy na południowo-zachodnią część miasta, dobrze widoczną z punktu obserwacyjnego baterii. Linię frontu można zobaczyć i określić według łun rozpalających się pożarów. Trwa jednocześnie silny pojedynek artyleryjski. To przeciwpancerniacy z pierwszej linii walczą z podchodzącymi wzdłuż szosy krakowskiej niemieckimi czołgami. Dobiegają już nawet miejscami odgłosy ożywionego ognia broni maszynowej piechoty. Około godziny dwudziestej wszystko stopniowo cichnie. — Niech pan idzie spać, panie poruczniku. Może będzie trochę spokoju. Niemcy w nocy nie walczą, boją się ciemności. Warto odpocząć, bo jutro może być gorąco... — A pan, panie podchorąży? — Dam radę. Zdrzemnąłem się trochę przed obiadem, jakoś wytrzymam do rana. Ale gorąco zrobiło się jeszcze w nocy, a raczej nawet późnym wieczorem, więc nie tak, jak przypuszczał podchorąży. U wrót miasta znalazł się silny i zdecydowany przeciwnik. Niemiecka 4 dywizja pancerna dowodzona przez generała Reinhardta — ona właśnie próbowała zdobyć Warszawę z marszu — składała się z brygady czołgów, brygady strzelców, pułku artylerii oraz batalionów: przeciwpancernego, pionierów i łączności. Brygadę czołgów tworzyły dwa pułki po dwa bataliony czołgów. Były to 35 i 36 pułk. Posiadały łącznie etatowo 324 czołgi, w tym około 80 czołgów średnich, oraz 97 samochodów pancernych. Brygada strzelców składała się z dwubatalionowego pułku strzelców zmotoryzowanych i batalionu motocyklistów. Pułk artylerii miał dwa dywizjony liczące łącznie 24 armaty. Była to znaczna siła uderzeniowa, ale trzeba przy tym pamiętać, że dywizja Reinhardta doszła do Warszawy w walkach, biorąc w nich udział od pierwszego dnia wojny. W boju pod Mokrą w pięciu kolejnych atakach, odpieranych bohatersko przez ułanów Wołyńskiej Brygady Kawalerii, straciła ponad sto wozów bojowych. Dalsze straty poniosła w walkach stoczonych w dniach od 4 do 6 września między Borową Górą a Tomaszowem, gdzie dróg w głąb kraju uporczywie broniły oddziały z armii „Łódź” i armii „Prusy”. Ostatecznie pod Warszawę 4 dywizja pancerna dotarła mocno przetrzebiona. Dysponowała już tylko około 250—260 czołgami i około 50 samochodami pancernymi. Siły te, choć oczywiście znacznie uszczuplone w porównaniu ze stanem etatowym, stanowiły i tak bardzo poważną siłę w stosunku do możliwości obrony. Rzecz jednak nie polegała na teoretycznych wyliczeniach. Stolicy bronił żołnierz odważny, zdeterminowany, gotów raczej zginąć, niż wpuścić wroga do miasta. I oto niemiecka artyleria wieczorem wznowiła ostrzał Warszawy, powodując szereg nowych pożarów. Wyrwany ze snu Paprocki jednym tchem popędził na dach. Tu już podchorąży Stożek namierzał dobrze widoczne błyski wystrzałów nieprzyjacielskich baterii. Niedaleko za punktem obserwacyjnym płonął kościół Zbawiciela, nieco daIej paliło się kilka budynków mieszkalnych. Nie zważając na to Kazimierz ze Stożkiem szybko przygotowali wstępne dane do otwarcia ognia. Ledwie uporali się z tym, rozległ się dźwięk telefonu. Dowódca baterii pytał, co z danymi. — Gotowe! — To dobrze, bo mamy rozkaz otwarcia ognia! — Nareszcie! — Paprocki użył całkiem nieregulaminowej formuły, ale kapitan nie zwrócił na to uwagi. Przez telefon popłynęły dane na stanowiska ogniowe. Przy działach, w absolutnych ciemnościach, jak nieziemskie zjawy, uwijali się kanonierzy. Celowniczowie z namaszczeniem manipulowali pokrętłami, amunicyjni klęczeli dzierżąc w dłoniach kolejne solidne pociski. Lufy stopięćdziesiątek płynnymi ruchami węszyły cel. Wszyscy z niecierpliwością czekali na upragniony rozkaz. Mijały sekundy, a kanonierom wydawały się one najdłuższymi w życiu godzinami. — Pierwsze działo, ognia! — zawołał wreszcie Muśnicki i jego dłoń przecięła powietrze. Okrzyk ten jak echo powtórzył działonowy. Powietrzem targnął grzmot wystrzału, a błysk ognia na moment wyrwał baterię z ciemności nocy. Ciężkie działo podskoczyło nagle jak dziecinna zabawka. Dymiąca prochem łuska wypadła z komory zamkowej. Żołnierskie dłonie natychmiast wepchnęły tam następny pocisk. Rygle zamka szczęknęły metalicznie. — Gotów! — rzucił działonowy. — Ognia! — odpowiedział mu Muśnicki. Huknęło znowu. Kolejny pocisk pognał w poszukiwaniu celu. Dowódca baterii stał na dachu i razem z Kazimierzem wytężał wzrok, by przekonać się o skuteczności

własnego ognia. Jednak noc, blaski pożarów i wybuchy pocisków utrudniały obserwację. Wprowadzili więc poprawki, jakie uznali za stosowne, ponowili komendę, tym razem dla całej baterii. Z tyłu, daleko za nimi, rozległa się głucha salwa. Dotychczas grzmotu własnych dział słuchali wyłącznie podczas ćwiczebnych strzelań na poligonie. Teraz wsłuchiwali się w ten znajomy głos, jednak z zupełnie innymi uczuciami niż wtedy. To było całkiem inne strzelanie. Czuli się potrzebni. W tej chwili, w tym miejscu, w tej walce nocnej. Oto znaleźli się już nareszcie wśród tych, którzy butnemu generałowi Reinhardtowi i jego pancernej dywizji powiedzieli twarde, żołnierskie „NIE”. Oto wysłali swe pierwsze pociski na wroga, który dotychczas widocznie szedł naprzód zbyt bezkarnie... Reszta nocy mija dość spokojnie, jeśli nie liczyć oczywiście ostrzeliwania przez Niemców miasta z dział. Widocznie chcieli wziąć odwet za nieudany atak. Być może zamierzali też zniszczyć artylerię obrońców, która już dała im się we znaki, ale nie udało im się zlokalizować stanowisk ogniowych baterii, bo w rejonie parku Paderewskiego nie upadł ani jeden pocisk. Na linii frontu trwała natomiast gęsta strzelanina. To obydwie strony patrolowały teren, przeprowadzały rozpoznanie. Co jakiś czas do blasku pożarów dołączały swe oślepiające światło kolorowe rakiety. Dowódca baterii zszedł wreszcie na czwarte piętro. Na dachu pozostał Kazimierz z podchorążym. Żaden z nich nie pomyślał o spaniu. Przeżywali jeszcze niedawną walkę, półgłosem dzielili się uwagami na temat jej przypuszczalnych wyników, zastanawiali się nad dniem jutrzejszym. Wiedzieli, że z pewnością nie będzie on łatwy, jego przedsmak poznali tej nocy. Byli jednak dobrej myśli. Mają działa, mają amunicję, mają łączność ze stanowiskiem ogniowym baterii, mają dobrych, wyszkolonych żołnierzy. Łatwo nie sprzedadzą swej skóry... W nocy opuścił Warszawę, udając się do Brześcia, szef Sztabu Głównego, generał brygady Władysław Stachiewicz, ale o tym fakcie obrońcy przez długi czas jeszcze nie wiedzieli. Tej samej nocy obronę stolicy wzmocnił przybyły m. in. 46 dywizjon artylerii ciężkiej, dowodzony przez majora Stanisława Kozłowskiego, i to miało dla obrońców i obrony miasta niewspółmiernie większe znaczenie. Fakt, że udało się udaremnić ataki Niemców, podniósł i tak wysokie morale żołnierzy. Obrońcy — zwłaszcza środkowego odcinka obrony lewobrzeżnej Warszawy, zwanego „Ochota”, którym dowodził podpułkownik Józef Kalandyk — przekonali się, że napastników można skutecznie bić i zabijać, ich czołgi niszczyć, samochody pancerne podpalać celnymi pociskami. Odcinek „Ochota” — to centrum frontu obrony Warszawy od zachodu. To jednocześnie sektor ostrzału baterii kapitana Pastuszewskiego. Obsadzają go trzy bataliony, rozlokowane od wschodniej linii wylotu Pola Mokotowskiego, gdzie sąsiadują z prawym skrzydłem odcinka „Mokotów”, przez skraj Dworca Zachodniego PKP, po nasyp kolejowy linii okrężnej, stanowiący styk z odcinkiem „Marymont”. Ochoty broni więc 2 batalion 41 pp majora Romana Zagłoby-Kaniowskiego, 2 batalion 40 pp majora Antoniego Kassjana i 3 batalion 40 pp majora Antoniego Sanojcy. Ich to walkę, a właściwie głównie obronę 2 batalionu 41 pp, będzie wspierała bateria. Batalion zajął pozycje obronne wzdłuż ulicy Wawelskiej, frontem w stronę Pola Mokotowskiego. Z punktu obserwacyjnego można zobaczyć fragmenty linii obronnej, stanowiska dział przeciwpancernych, broni maszynowej, wysunięte stanowiska ubezpieczeń bojowych. Do pierwszej linii nie dalej niż pół kilometra! Widać także zarys linii obronnej skraju Mokotowa, znajdujący się w rejonie skrzyżowania alei Niepodległości z Rakowiecką. Dowódcę baterii trochę niepokoi fakt, że szeroka płaszczyzna Pola Mokotowskiegagózbawiona jest jakichkolwiek umocnień, ale liczy na to, że jeśli nieprzyjacielowi uda się tu wedrzeć, to dostanie się on w krzyżowy ogień broni przeciwpancernej obrońców. No i trafi oczywiście pod skuteczny ogień baterii. Frontowy dzień 9 września zaczął się bardzo wcześnie. Już o świcie miasto stało się celem pierwszego nalotu. Po nim, niemal w jednakowych odstępach, nadlatywały nad Warszawę kolejne fale samolotów z czarnymi krzyżami. Przybrał na sile również ogień artylerii niemieckiej. Pociski padają przede wszystkim na przedni skraj obrony, ale wiele z nich dociera także do Śródmieścia. — Coś mi się zdaje — woła podchorąży — że szwaby rozpoczęli przygotowanie natarcia! — Chyba tak — odkrzykuje Paprocki. — Panie podchorąży, niech pan sprawdzi łączność, może być niedługo potrzebna. Łączność gra bez zarzutu. Oficer spogląda na zegarek, jest już po siódmej. Ogień przeciwnika nasila się. Z rejonu Rakowca i Szczęśliwic wychodzi zmasowane natarcie czołgów, samochodów pancernych i zmotoryzowanej piechoty 4 dywizji pancernej. Główne siły nacierających idą szerokim pasem pomiędzy linią średnicową od północy i aleją Żwirki i Wigury od południa. Za pierwszym rzutem postępują kolejne. Transportery z piechotą podwożą żołnierzy niemal bezpośrednio pod linię natarcia. Niemieckie kolumny ośmielone powodzeniem prą naprzód, wzdłuż szosy krakowskiej i alei Żwirki i Wigury, uderzają koncentrycznie, jakby zamierzały razem wyjść i spotkać się w rejonie placu Narutowicza. W dowództwie obrony generał brygady Walerian Czuma już wie o rozpoczętym niemieckim natarciu.

Swemu szefowi artylerii pułkownikowi Zielonce rozkazuje skoncentrować ogień ciężkich dywizjonów na atakujących czołgach. Pułkownik łączy się natychmiast ze stanowiskiem dowodzenia dywizjonu Lankaua. — Panie poruczniku! — woła znów podchorąży. — Dowódca dywizjonu na linii! Paprocki chwyta słuchawkę. — Melduję się... Nie zdążył dokończyć. — Co tam u was?! — słyszy zdenerwowany, podniecony głos podpułkownika. — Panie pułkowniku, widzę ich! Nacierają czołgi, samochody pancerne z piechotą... — Dużo? — przekrzykuje go dowódca dywizjonu. — Kilkadziesiąt czołgów z kierunku Szczęśliwic i Okęcia, z nimi chyba z pułk piechoty, samochody... — Otwieraj ogień! Natychmiast! Zniszczyć nieprzyjaciela! — Tak jest, panie pułkowniku! Podchorąży! Łącz natychmiast ze stanowiskiem ogniowym! Strzelamy! Stożek podaje mu słuchawkę. Paprocki rzuca w nią krótkie, lakoniczne słowa komendy. I wreszcie kończy prawie krzykiem: — Pierwsze działo, ognia! Jest pierwszy wybuch! Wczorajsze nocne strzelanie dało wyniki. Bateria ustawiona w kierunku — jak na pokazie. Nieprzyjacielskie czołgi dochodzą już do miejsca, w które padł pierwszy pocisk. Poprawek nie trzeba. Dla pewności Kazimierz jeszcze raz sprawdza dozór, dane. Rozgorączkowany, przejęty bojową sytuacją, przekazuje na stanowiska ogniowe komendę do oddania salwy całą baterią. Po chwili słyszy szum pocisków nad głową, a za moment widzi wielkie słupy ognia i ziemi między nacierającymi czołgami. Z radości chce mu się krzyczeć. — Nastawy bez zmian! — woła do słuchawki. — Trafne! Mamy ich! Cel nakryty! Salwą, bateria ognia! Szybciej, ognia! — kończy całkiem nieregulaminowo. Ale na to nikt nie zwraca uwagi. Ważne, że pociski w celu! Ważne, że nie zawiedli kolegów z przedniego skraju obrony! Przy tak obszernym powierzchniowo celu, mimo poruszania się i przemieszczania wozów bojowych przeciwnika, Paprocki nie ma trudności z wprowadzaniem poprawek zarówno w kierunku, jak i donośności ognia. Bateria wali salwę za salwą, prosto na łeb Niemcom. Kazimierz słyszy co chwila znajomy szum nad głową. I znowu szum. Jaki to miły, wspaniały dźwięk! I te przepiękne gejzery między czołgami, i uciekające, przewracające się małe figurki! Tego nie było jeszcze na żadnych strzelnicach! Takiego momentu nie zapomina się nigdy. W dodatku to ich pierwsze w życiu prawdziwe bojowe strzelanie, którego efekty mogą sami zobaczyć. Z radością patrzy więc załoga punktu obserwacyjnego na pociski padające gęsto w szykach nieprzyjaciela, na niemieckich pancerniaków, którzy leżą już na ziemi, i na tych, co usiłują umknąć ze swych uszkodzonych lub zniszczonych wozów. Już kilka wrogich maszyn znieruchomiało na zawsze. Pozostałe pchają się wprawdzie nadal, ale znacznie ostrożniej. Oto jak skuteczny przeciwko czołgom okazać się może ogień pośredni ciężkich dział! — Pociski w celu! Ognia, salwą! Prędzej, prędzej! Mimo chłodnego poranka artylerzyści pozdejmowali dawno płaszcze, teraz zrzucają i kurtki, zakasują rękawy koszul. Pracują w milczeniu, twardo, po chłopsku, jak przy żniwach lub młocce, gdzie słowo jest zbędne, bo każdy wie, co ma czynić, i każdy ma swe ruchy wymierzone, oszczędne, latami sprawdzone. Uwijają się jak na pokazie. Już i do nich dotarła wiadomość o rezultatach ognia. Dodaje im to zapału. Ledwie który znajdzie moment, by twarz rękawem obetrzeć z potu, ledwie który zdąży pociągnąć kawy z manierki. O papierosie nie ma mowy. Za to rośnie sterta łusek po wystrzelonych pociskach. — Ale się pchają, prosto w nasz sektor! Jakby im kto kazał! — w słowach podchorążego nie wiadomo czego jest więcej: nienawiści do przeciwnika czy zadowolenia, że trafia on prosto pod ogień baterii. — Ale się pchają na nas, panie poruczniku! — Niech się pchają nawet wszyscy — odpowiada Paprocki pomiędzy jedną a drugą komendą ogniową. — Tędy nie przejdą! Widzisz, jak nasi walą? Tędy nie przejdą — powtarza cicho do siebie. I czuje wzbierającą pewność, choć walka przecież jeszcze trwa i nikt nie może przewidzieć, jak się zakończy. Pewność, że nie oddadzą Warszawy Niemcom, że jeszcze parę dni i nadejdzie odsiecz, a później szkopy, wzięte w dwa ognie, długo nie pociągną... Pomimo intensywnego ognia artylerii czołgi nacierają nadal. Pierwsze z nich dochodzą już do ogrodów stanowiących przedłużenie Rakowieckiej. Wykorzystując lukę pomiędzy pozycjami obronnymi Ochoty wzdłuż ulicy Wawelskiej a pozycjami Mokotowa wzdłuż Rakowieckiej, niemieckie czołgi posuwają się prostopadle do alei Niepodległości i przedzierają się aż pod jej skrzyżowanie z Wawelską. Tu w ogniu dział przeciwpancernych porucznika Śnigiera ustawionych od strony Mokotowa oraz baterii działek przeciwpancernych porucznika Łonickiego i podporucznika Puchalskiego od strony Ochoty, a także w ogniu broni piechoty i cekaemów pododdziałów 41, 360 i 21 pp i ognia przybyłych tu w samą porę w sukurs

czołgów 2 plutonu porucznika Sempolińskiego — natarcie zostało zatrzymane. Przeciwnik musiał wycofać się, ostrzeliwany stale przez baterię Paprockiego. Jednak dwa wozy bojowe zdołały przedrzeć się na Pole Mokotowskie i ogniem z karabinów maszynowych podpalić pozostawiony tu polski samolot. Natężenie ognia zmienia się. Natarcie czołgów zostało ostatecznie załamane. Liczne wraki zalegają przedpole, pozostałe wozy wycofały się w kierunku Szczęśliwic. Kolejne pociski baterii przeznaczone są dla pojawiających się kolumn samochodowych i zgrupowań piechoty. I te przynoszą efekty, które każą nieprzyjacielowi zwiększyć respekt dla obrońców. Według meldunków zbieranych skrzętnie przez pułkownika Tadeusza Tomaszewskiego z dowództwa obrony Warszawy Niemcy stracili w tym dniu na wszystkich odcinkach natarcia 42 czołgi. Wzdłuż osi natarcia — ulicy Grójeckiej pozostało ich 18... Były to dane świadczące o nadmiernej skromności obrońców. W rzeczywistości straty wroga były w tym dniu znacznie większe, do czego przyznali się sami Niemcy. Dziennik działań bojowych 4 dywizji pancernej podaje, że w samym tylko 35 pułku czołgów, nacierającym na odcinku obrony Ochoty — na prawo od osi ulicy Grójeckiej — wyeliminowane zostały 63 czołgi, z czego 30 zniszczonych bezpowrotnie. Liczby obejmują straty poniesione przez pułk od momentu wyruszenia z podstaw wyjściowych, spowodowane ogniem polskiej artylerii ciężkiej i min przeciwpancernych oraz bezpośrednim ogniem obrońców podczas atakowania pierwszej linii. W sumie więc 35 pułk rozpoczął natarcie, dysponując mniej więcej połową (z posiadanych 120) wozów bojowych. Na poniesione przezeń straty złożył się więc również i ogień artylerzystów 6 baterii. Jeżeli przez prostą analogię uznać, że podobny uszczerbek poniósł również 36 pułk, nacierający na tym odcinku, na lewo od osi ulicy Grójeckiej, ogólne straty 4 dywizji można oszacować na około 100—120 wozów bojowych. Dopiero uwzględniwszy powyższe dane można zrozumieć, dlaczego Reinhardt rozkazał przerwać natarcie. Nie mógł i nie chciał ryzykować, aby w przypadku jego kontynuacji nie stracić całej dywizji... Impet uderzenia niemieckiego osłabł, co odczuli obrońcy, nie przypuszczając jednak, że to oni sami mieli w tym swój udział. Paprocki przeżywa swój wielki dzień. Nadal kieruje ogniem baterii, widzi jego rezultaty. Odczuwa ogromną satysfakcję i wielką ulgę płynącą z faktu, że on i jego ludzie nie są już tylko bezczynnymi świadkami w tej okrutnej wojnie... Bateria odpaliła już ponad sto pocisków, ale do końca dnia jeszcze daleko. Około godziny 13.00 tempo niemieckiego natarcia wyraźnie słabnie. Tymczasem nieprzyjaciel chyba coś wywąchał, bo wokół punktu obserwacyjnego zaczyna robić się coraz goręcej. Płoną już sąsiednie budynki, pali się jak pochodnia jedno skrzydło szpitala okręgowego. Sanitariusze oraz ludność cywilna ratują rannych, pościel, łóżka, sprzęt medyczny, przenosząc wszystkich i wszystko na teren Politechniki, przez ulicę. Na domiar złego w budynek zaczyna walić jakieś działo ogniem na wprost. Czyżby telefoniści ciągnąc linię zdradzili punkt obserwacjny nieostrożnym zachowaniem? A może Niemcy, zauważyli błysk świateł w lornetkach? W każdym razie pociski padają coraz bliżej, macają już po piętrach budynku. Paprocki stara się nie zwracać na takie „drobiazgi” uwagi, ale tylko do czasu. W pewnym momencie zaczyna mu się zdawać, że słyszy każdy wystrzał nieprzyjacielskiego działa prowadzącego ogień w ich kierunku, że słyszy lot pocisku i w moment później przeżywa faktycznie jego wybuch tuż przy ścianie budynku. Niestety, działo jest tak zamaskowane, że nie można zlokalizowanego stanowiska. Przenosi więc punkt obserwacyjny z dachu na niższe piętro i nadal kieruje ogniem baterii. W sumie bateria wystrzeliła już około 150 pocisków. Nagle porucznik widzi, że obok niego pozostał już tylko jeden telefonista. Drugi przypuszczalnie uciekł na dół do schronu. Nie wytrzymał napięcia. Takie rzeczy zdarzają się w walce i ich podłożem nie zawsze bywa tchórzostwo. Nieprzyjacielskie pociski padają coraz bliżej. Nagle wielki huk, trzask, łomot! Sypie się tynk ze ścian i sufitu, wylatują z brzękiem resztki szyb, walą się kawałki gruzu. To w sąsiednich pokojach wybuchają po kolei dwa lub trzy pociski. — Chłopaki! Zbierać się! Wiejemy stąd! — woła do Stożka i drugiego telefonisty. — Zmykamy do schronu, bo lada chwila nas tu wymacają! Chwytają sprzęt, aparaty, wyskakują na korytarz ciągnący się wzdłuż całego wielkiego budynku. Pędzą przez gruzy, przez resztki czegoś, co jeszcze niedawno było drzwiami, futrynami, przeskakują po dwa, trzy schody zasypane tynkiem, szkłem, cegłami. Tuż nad nimi walą w ścianę kolejne pociski. Tumany kurzu wirują dokoła, zatykają nos, pchają się do oczu. Jeszcze jedno piętro, jeszcze dwa zakręty i wreszcie zbawczy schron, a właściwie duża, solidnie sklepiona piwnica. Dowódca baterii już też jest w schronie. Okazuje się, że i wokół jego stanowiska padło parę pocisków. Między żołnierzami spora grupa ludności. Tu już nie ma co robić. Punkt obserwacyjny został rozpoznany przez nieprzyjaciela. Trzeba się przenieść co rychlej w inne miejsce.

Ostrzał artyleryjski na moment cichnie. Cichną też odgłosy walki z kierunku ulicy Grójeckiej i Pola Mokotowskiego. Korzystają z tej okazji i szybko wychodzą ze schronu. — Panie poruczniku! — woła Stożek. — Niech pan popatrzy! Tam, w tamto okno... Paprocki odwraca głowę we wskazanym kierunku. Wrażenie jest trudne do opisania. Cała frontowa ściana budynku przypomina wielki blok sera szwajcarskiego. Pełno w niej większych i mniejszych dziur. Powyszarpywane ramy okien zwisają smętnie na resztkach zawiasów. Zamiast okna, przez które jeszcze do niedawna prowadzili obserwację, zieje ogromnych rozmiarów wyrwa. Tym razem udało mi się — myśli Kazimierz. — Wyszliśmy w samą porę... — To był ten ostatni — mówi podchorąży. — Uciekliśmy przed nim... Jest głęboko przejęty. Ma oczywiście na myśli nieprzyjacielski pocisk, który wybuchł w momencie, gdy zbiegali po schodach. Z wrażenia pobladł, choć dotychczas trzymał się dzielnie. Ale nie ma się co dziwić, otarł się o własną śmierć, a to robi wrażenie na każdym. — Idziemy, panowie! — ponagla dowódca baterii. — Nie ma na co czekać, trzeba szukać nowego punktu obserwacyjnego. Wybiegają na ulicę 6 Sierpnia. Pod nogami zgrzyta szkło z rozbitych okien. Dopala się skrzydło szpitala okręgowego. Nadal trwa ewakuacja rannych i chorych na teren Politechniki. Skrajem Pola Mokotowskiego dopadają do ulicy Polnej. Pod ścianami budynków, od bramy do bramy, przesuwają się skokami w poszukiwaniu odpowiedniego miejsca. Niemiecka artyleria wznawia ostrzał. W chwilach przerwy pojawiają się pojedyncze samoloty. Tym razem bombardują śródmieście. Dowódca baterii idzie pierwszy. Za nim Paprocki z podchorążym i telefonistami. Kazimierz jeszcze przeżywa niedawną walkę. Zastanawia się, dlaczego nie prowadził ognia cały dywizjon, a tylko ich bateria? Dopiero później dowiedział się, że zawiniła łączność, a właściwie jej brak pomiędzy punktem obserwacyjnym 5 baterii znajdującym się w domu akademickim przy placu Narutowicza a stanowiskiem ogniowym. Mimo doskonałej widoczności nieprzyjaciela pozbawiony łączności porucznik Stanisław Nawrocik był całkiem bezsilny. Przeżył wtedy momenty znacznie bardziej trudne i tragiczne — jako dowódca milczącej baterii —- niż ci, którzy walczyli. Wojenny dom — Panie kapitanie! Panowie wojskowi! Prosimy do nas! Grupa idących zatrzymuje się przy kolejnej bramie. Aha, punkt wydawania posiłków dla żołnierzy. Z radością przyjmują zaproszenie i zgłodniali pochłaniają podany obiad. Pierwszy posiłek po tak trudnym dniu. — Może papierosów? Cukierków? Czekolady? Postawa ludności wspaniała. Mimo terrorystycznych nalotów, braku zaopatrzenia, pożarów, śmierci czyhającej dokoła, mimo wielu rannych — ani śladu paniki, narzekania, niezadowolenia. Determinacja, wola walki, wola zwycięstwa. Dla żołnierzy jest wszystko i do tego w pierwszej kolejności. Cywile mogą zjeść później. Nareszcie dom odpowiedni na punkt obserwacyjny. Daje dobry wgląd na przedpole i jednocześnie nie rzuca się w oczy. Ale czy całkiem odpowiedni? Bo oto już w progu niespodzianka. Dom jest zamieszkany przez gromadę dziewcząt. Są to studentki z różnych warszawskich uczelni, które przyjechały pod koniec sierpnia do stolicy na studia i zostały odcięte od rodzin. Zebrały się w największym pomieszczeniu na parterze. Wystraszone, zapłakane, niespokojne o losy najbliższych i własne, pocieszają się wzajemnie. Dowódca baterii spogląda to na studentki, to na Paprockiego, jakby chciał milcząco zasięgnąć rady. Czy może narażać te dziewczęta na ostrzał, na bombardowanie w razie wykrycia punktu obserwacyjnego przez Niemców? Nie powinien. Ale czy inny punkt okaże się lepszy od tego? Czy w tym innym nie będzie mieszkańców? Jeśli oni nawet nie zajmą tu punktu, to czy zabezpieczą tym samym studentki przed pociskami, przed bombą? Przecież dokoła tyle ludzi ginie. Co dzień, co godzinę. A w spojrzeniach dziewcząt tyle ufności... — Z panami będziemy chyba bezpieczniejsze? — odzywa się po chwili kłopotliwego milczenia najrezolutniejsza z nich zgrabna czarnulka. To przesądza sprawę. Mimo zakurzonych, wygniecionych mundurów oficerowie kłaniają się z galanterią, ale na przedstawianie się nie ma czasu. Trzeba jak najszybciej uruchomić nowy punkt obserwacyjny. Bez niego bateria jest ślepa. Z wysokości siódmego piętra widać doskonale cały pas ostrzału baterii. Z lewego skraju — na południu — ginie w drzewach parku Dreszera i służewieckich torów wyścigów konnych ulica Puławska. Na wprost punktu — od zachodu — widok aż na Okęcie, za Instytut Lotnictwa, po krańce Warszawy. Na prawym

skraju — ku póinocy — zwarta zabudowa śródmieścia przechodząca za odległym Dworcem Gdańskim w zieleniejące fragmenty Żoliborza i Bielan. I gdziekolwiek spojrzeć — zamiast w miarę równej linii dachów — kratery ruin zburzonych przez bomby domów lub dymiące i ziejące ogniem wulkany płonących kamienic. Hen, po horyzont, słupy dymu, tumany kurzu, nocami łuny... Warszawa broni się jednak. Miasto przemienione w warownię — wolą swych obrońców i wszystkich mieszkańców — trwa. Zaczyna brakować wody, rwie się sieć elektryczna, coraz częściej milkną telefony miejskie. Na ulicach, placach, skwerach, nawet na niewielkich podwórkach czynszowych kamienic pojawiają się pierwsze, a za nimi następne mogiły: niektóre znaczone krzyżami i tabliczkami z imieniem i nazwiskiem, niektóre tylko z hełmem na szczycie krzyża, wszystko wyjaśniającym, niektóre — te najuboższe w informację o poległym — tylko ze skleconym pośpiesznie z patyków krzyżykiem. Bezimienne, ale heroiczne — jak bezimienny, ale heroiczny był czyn tych, którzy znaleźli tu swój ostatni schron... Przeciętnie codziennie ginie w walce około trzystu żołnierzy, rany odnosi około tysiąca. Straty wśród cywilnej ludności są jeszcze dotkliwsze. Każdego dnia ginie około tysiąca osób i tyleż zostaje rannych. Spełnia się codziennie straszliwa ofiara krwi i cierpienia w obronie miasta, obronie godności i honoru Polaka. Nowy punkt obserwacyjny jest wprost luksusowy w porównaniu z poprzednim. Są posłania, krzesła, stoły. Jest woda w kranach, choć nie wiadomo jak długo jeszcze. Jest na dole urocze towarzystwo. I, co najważniejsze, nie wiedzą o tym punkcie Niemcy. Nie ostrzeliwują. Urządziwszy się jako tako na górze artylerzyści schodzą na parter. Pora na kolację. Okazało się, że dziewczęta również o tym pomyślały. Znalazło się pieczywo, jakaś wędlina, konserwy, herbata. Po prostu uczta. Na dodatek Paprocki postawił na stole sobie tylko wiadomym sposobem zdobytą butelkę dżinu, co wywołało zachwyt biesiadników. Pojawiły się nawet kieliszki. Wypito przede wszystkim za zdrowie pań, za zdrowie dzielnych wojskowych, za pomyślność, za rychły koniec wojny, za zwycięstwo. A ponieważ toastów i życzeń było znacznie więcej niż alkoholu, sączono dżin powoli i oszczędnie, by wystarczyło. I gdyby nie artyleryjski ostrzał miasta, gdyby nie spadające bomby oraz bliższe i dalsze pożary, można by sądzić, że zebrani młodzi ludzie obchodzą tu czyjeś imieniny lub świętują inną radosną uroczystość. Wojny jednak nie udało się oszukać na dłużej. Zaraz po kolacji podchorąży Bommersbach został wysłany przez kapitana na stanowiska ogniowe baterii, by wskazać drogę telefonistom ciągnącym linię do punktu obserwacyjnego. Na telefonach miejskich trudno było polegać, należało zdublować łączność przez telefoniczną linię polową. Dowódca baterii pozostał na parterze przy działającym jeszcze zupełnie sprawnie telefonie miejskim. Kazimierz zmęczony dniem walki poszedł powoli na górę. Mijając kolejne piętra przywoływał w pamięci dopiero co opuszczone towarzystwo, a raczej jego damską część. Nie całą zresztą. Jego myśli krążyły najintensywniej wokół dwóch — no, może trzech — dziewcząt: Ireny, Jadwigi i Julii. Pomieszczenia na najwyższym piętrze były puste. Widocznie najmłodsze mieszkanki domu bały się tu przebywać. Paprocki rozejrzał się po pustych pokojach i wzrok jego padł na spore lustro. Uśmiechnął się mimo woli. Wiadomo, gdzie młode kobiety, tam i lustro. Podszedł bliżej. Ze szklanej tafli spojrzała na niego obca, nie ogolona twarz, pokryta dodatkowo kurzem. — To ja tak wyglądam? — mruknął niechętnie do swego odbicia. — Nie ma co, ładnie się zaprezentowałem tym przyjemnym panienkom. Jak jaki kominiarz nie oficer... Korzystając z chwilowej przerwy w bombardowaniu zamknął się w łazience i nie zważając na lodowatą wodę, zmywał pod jej strugami kilkudniowy kurz i pot. Zwaliwszy się następnie na posłanie natychmiast zapadł w sen. Zbudził go około północy Bommersbach meldunkiem o zakończeniu budowy linii telefonicznej i nawiązaniu dodatkowej łączności z baterią. — Niemcy nie strzelają? — spytał w półśnie, ledwie otwierając oczy. — Nie, panie poruczniku. Cisza. Tylko straszne rzeczy, co się dzieje w mieście. Jedna ruina. Jeden wielki pożar... — Na to nic nie poradzimy. Dobrze, że chociaż w nocy dadzą ludziom i nam trochę odpoczynku. Zostaw pan, panie podchorąży, jednego telefonistę przy aparacie, reszta spać. Odwróciwszy się na drugi bok nie dosłyszał już, co mu odpowiedział Bommersbach. Podchorąży ustalił dyżur i sam też położył się spać. Rano obudziły go głosy telefonistów. Spojrzał na zegarek, dochodziła szósta. Piękny poranek zapowiadał równie pogodny dzień. Pogodny? Niestety. Wszyscy woleliby jesienny deszcz, pluchę, ulewę. Wtedy Niemcy nie mogliby tak swobodnie latać nad miastem, zrzucać setek ton bomb. Wtedy i pożary byłoby łatwiej gasić. A tu pogoda jak na złość. Złota polska jesień...

— A ja ci mówię, że dziś sobota — upierał się niższy łącznościowiec. — Nie, kochaneńki — zaciągał szczuplejszy i wyższy, — Taż sobota bywszy wczoraj. Dziś od rana niedziela. — Mylisz się. — Tak ty się mylisz sam, kochaneńki. O, pan podchorąży obudziwszy się. On ci powie, kto ma rację. — Dzisiaj? — podchorąży podrapał się w głowę. — Ani chybi niedziela. Dziesiąty września. — A widzisz, kochaneńki? No i czyja racja? Bommersbach zamyślił się. Nie słuchał dalszej rozmowy telefonistów. Nagle uzmysłowił sobie, że wojna trwa już dziesięć dni. I od dwóch dni Niemcy są pod Warszawą. Ile tu wytrwamy? Jak długo potrafimy się jeszcze bronić? Jakim kosztem, za jaką cenę? My, żołnierze, o cenie tej nigdy nie mówimy, taki nasz żołnierski obowiązek. Ale cywile? Ludność stolicy? I sama Warszawa? Jakie zniszczenia, jakie straty staną się jej udziałem? Tymczasem Niemcy podjęli planowy odwet za niepowodzenia poprzedniego dnia. Rozpoczęła się „krwawa niedziela”. Siedemdziesiąt nieprzyjacielskich bombowców przez cały dzień w siedemnastu nawrotach dokonuje bestialskich ataków na miasto. Bombardowano wprawdzie przede wszystkim warszawskie dworce i linie kolejowe, ale sporo bomb padło i na gęsto zaludnione dzjelnice mieszkalne. Płonie wiele domów, pali się katedra Św. Jana na Starym Mieście, część Zamku Królewskiego. Mimo ognia i dymu, mimo groźby śmierci warszawiacy gaszą pożar, wynoszą z Zamku bezcenne dzieła sztuki, ratują unikalne eksponaty narodowej kultury. W płomieniach stoi cały Grochów, ogromny pożar szaleje w znajdujących się tam Zakładach Teletechnicznych. Straż pożarna nie jest w stanie gasić wybuchających coraz to nowych źródeł ognia. Brak ludzi, sprzętu, zaczyna też brakować wody. Walkę z pożarem z konieczności ogranicza się w wielu miejscach do ratowania ludzi, ich dobytku i zapobiegania rozprzestrzenianiu się ognia. Działa jeszcze radio. Co jakiś czas transmitowane są kolejne przemówienia prezydenta Stefana Starzyńskiego. Znany warszawiakom jego zmęczony, schrypnięty głos dodaje otuchy, budzi ginącą nadzieję, utwierdza wiarę w słuszność walki, w konieczność obrony miasta, w potrzebę ponoszenia ofiar. W sens tego, co wydaje się oczywistym nonsensem. Z rana bateria oddała kilka strzałów na pozycje nieprzyjacielskie w rejonie Okęcia. W odwet niemiecki dywizjon artylerii stacjonujący gdzieś za Rakowcem wykonał ześrodkowanie ogniowe na stanowiska baterii. Przez kilkanaście minut waliły pociski w stary park, tryskały fontanny ziemi, odłamki ścinały konary drzew, bzykały między gałęziami jak złośliwe, kąśliwe owady. Na szczęście ofiarą padło jedynie kilka koni, rannych zostało tylko dwóch kanonierów. Reszta obsług, dobrze ukryta w szczelinach przeciwlotniczych, wyszła bez strat. Rozbity został jeden wóz taborowy i kuchnia polowa, ale obrotny podoficer gospodarczy szybko wystarał się o inną. Hitlerowscy lotnicy kilkakrotnie w ciągu dnia bombardowali stanowiska ogniowe baterii, ale równie bezskutecznie. Kapitan uznał jednak, że dalsze pozostawanie na miejscu grozi zniszczeniem baterii. O zmierzchu artylerzyści zajęli nowe stanowiska ogniowe rozpoznane uprzednio przez podchorążego Wesołowskiego na Saskiej Kępie, w rejonie wskazanym na planie miasta przez Paprockiego. Sytuacja jakby stabilizuje się. Niemcy ostrzeliwują i bombardują miasto, obrońcy utrzymują zajmowane stanowiska, odgryzają się ogniem, nocnymi wypadami nękają oblegających. Reinhardt zrezygnował z próby ponowienia ataku nie tylko z powodu poniesionych strat i zdecydowanej postawy obrońców. Oto po południu 9 września rozpoczęły się pierwsze działania zaczepne armii „Poznań”, które przerodziły się następnie w jedenastodniową bitwę nad Bzurą. Wciągnęła ona nie tylko idące z pomocą Reinhardtowi siły — doborowy pułk SS „Leibstandarte Adolf Hitler”, który został zawrócony z drogi na Warszawę — ale też zmusiła niemieckie dowództwo do szybkiego przesunięcia w rejon tej bitwy również 4 dywizji pancernej. W tej sytuacji jej miejsce zajęła 31 dywizja piechoty dowodzona przez generała Rudolfa Kaempfa i pozostała już tu do końca oblężenia. Jej rola jednak ograniczała się głównie do blokowania stolicy od zachodu. Sama nie była zdolna do podejmowania działań zaczepnych przeciwko obrońcom Warszawy. Niemiecki nacisk na Ochotę i Wolę poważnie zelżał. Nie osłabł jednak ani ostrzał artyleryjski, ani bombardowanie miasta. Sytuacja na Polnej również stabilizuje się. Obydwie grupy mieszkańców domu akademickiego przyzwyczajają się do siebie coraz bardziej. A może, nie tylko przyzwyczajają się? Może niebieskie, piwne, szare i czarne oczy współmieszkanek czynią większe wrażenie na wojennych współlokatorach, niż czyniłyby w czasie pokojowym? W każdym razie współżycie układa się całkiem pokojowo. Znacznej poprawie uległo zaopatrzenie, choć sytuacja aprowizacyjna w mieście jest bardzo trudna. Chleb, konserwy, cukier i inne artykuły żywnościowe dostarczane systematycznie z baterii dla załogi punktu obserwacyjnego idą na wspólny stół. Tak samo zresztą jak prowiant zdobywany przez dziewczęta — wspaniałe, dzielne, ofiarne! Ileż razy Paprocki widział, jak przed świtem wychodziły po dwie — trzy, aby stanąć w kolejce po chleb. To

przecież właśnie Jula Krycka — jedna ze starszych dziewcząt, opiekunka najmłodszych studentek, zorganizowała niebezpieczną wyprawę na plac Narutowicza po żywność, którą przywiozła z koleżankami na jakimś cudacznym wózku. Pamięta jej uśmiech zadowolenia na zmęczonej, ale spokojnej twarzy, gdy chwaliła się swoją zdobyczą. Z uczuciem ulgi witał je wracające zdrowe i całe z dalekiej wyprawy. Patrząc wówczas na Julę, zmordowaną, ale zawsze opanowaną, matkującą młodszym o 2—3 lata koleżankom, nie przypuszczał nigdy, że ta odważna dziewczyna zginie podczas okupacji w Warszawie jako żołnierz ruchu oporu, a on, zawodowy wojskowy, przeżyje i wojnę, i obóz jeniecki, i powróci do zniszczonej, okaleczonej stolicy. Z Irenką Szperling rodem z Będzina — studentką Wyższej Szkoły Handlowej — któregoś wieczoru, kiedy to Niemcy na pewien czas zaprzestali ostrzału, doszukał się wspólnych znajomych. Bo właśnie w Będzinie, w stacjonującym tam 23 pułku artylerii lekkiej, Kazimierz odbywał praktykę jako podchorąży artylerii: najpierw podchorążówki rezerwy we Włodzimierzu Wołyńskim, a następnie słuchacz Oficerskiej Szkoły Artylerii w Toruniu. Ileż to chwil spędzili na wspomnieniach dawnych, przedwojennych, a tak przecież nieodległych czasów. Serdecznie współczuł przeważnie stale zapłakanej Jadzi Budzyńskiej z Opoczna, która otrzymała wiadomość, że jej ojciec zginął tragicznie w pierwszym dniu wojny. Biedne, mężne dziewczyny! Z narażeniem życia pełniły dyżury OPL, pielęgnowały chorych i rannych w szpitalach, udzielały pomocy i schronienia wszystkim bardziej cierpiącym i bardziej nieszczęśliwym od nich samych. Nie zważały na grożące im codziennie niebezpieczeństwo, na bomby, pożary, na pękające pociski i walące się domy. Tworzyły jedną wojenną rodzinę złączoną wspólnie przeżywaną tragedią ginącego miasta. I oni, wojskowi, też czuli się członkami tej wojennej rodziny mieszkańców Warszawy. Z wysokości swego punktu obserwacyjnego Kazimierz wypatruje przez lornetę nożycową celów godnych dla baterii. Na przedpolu nie widać jednak nic takiego. Niemcy nabrali wyraźnego respektu,, poza tym ich czołgi odeszły na zachód spod miasta, a piechota siedzi poukrywana w okopach i podmiejskich zabudowaniach. Ech — myśli Kazimierz — gdyby tak dysponować samolotem z obserwatorem i radiem! Wtedy można by pokazać szkopom, co potrafią artylerzyści! Ale tak? Nie ma do czego strzelać, a po próżnicy szkoda marnować pocisków. Dokoła pełno ognia i dymu. Dopalają się elewatory zbożowe na Woli, coraz trudniej będzie więc ze zdobyciem chleba. Goreje wielkim żarem skład węgla na Ochocie, palą się drewniane elementy mostu kolejowego pod Cytadelą. Jest dwunasty września. Mieszkańcy Warszawy nadal żyją nadzieją na pomoc ze strony aliantów, nadal wyczekują ich samolotów, pocieszają się i łudzą najnieprawdopodobniejszymi wiadomościami: a to że sojusznicy wylądowali w Gdańsku, a to że Berlin został starty z powierzchni ziemi przez lotnictwo sprzymierzonych... Nikt jeszcze nie wie w kraju, że żadna pomoc już nie nadejdzie i że los Polski — i jej stolicy — został właśnie ostatecznie przypieczętowany. W tym bowiem dniu, w niewielkim miasteczku Abbeville, odbyła się narada francusko-brytyjska na szczeblu rządowo-sztabowym z udziałem premierów obu państw: Arthura Neville Chamberlaina i Edouarda Daladiera, z udziałem francuskiego naczelnego wodza — generała Maurice Gamelina. Podjęto na niej decyzję zawieszenia wszystkich poważniejszych działań wojennych przeciwko Niemcom, ponieważ uznano, że nie będą one już miały żadnego wpływu na przebieg wojny polsko-niemieckiej. Tak więc utknęła w miejscu rozpoczęta w nocy z 6 na 7 września francuska operacja zaczepna, która zresztą mimo tygodniowego trwania nie naruszyła nawet niemieckiej linii Zygfryda. Nastał okres nazwany dosadnie przez samych Francuzów „dziwną wojną”. Ale właśnie ta niewiedza o osamotnieniu już całkowitym pozwala wierzyć słowom prezydenta Starzyńskiego, że opór obrońców stolicy umożliwi zachodnim sojusznikom zebranie sił i zadanie potężnego uderzenia Niemcom. Tymczasem to właśnie Niemcy szczelnym pierścieniem oblężenia opasali Warszawę i czynią próby przełamania oporu. Nie tak silne i nie tak zdecydowane, jak 9 września, ale groźne dla poszczególnych odcinków polskiej obrony. Bo oto znów zaczyna się dziać coś niepokojącego w rejonie Okęcia. Punkt obserwacyjny na Polnej jest zbyt odsunięty od przedniego skraju obrony. Trzeba go albo przenieść, albo wysunąć w stronę nieprzyjaciela punkt pomocniczy. Dowódca baterii przyjmuje to drugie rozwiązanie i decyduje się urządzić punkt pomocniczy w domu akademickim przy placu Narutowicza. Wielki, okazały gmach, stosunkowo niedawno wzniesiony, stanowił dumę całej dzielnicy. Zajął tam miejsce podchorąży Wesołowski. Łącznościowcy w ciągu paru godzin przeciągnęli kable i nawiązali łączność z głównym punktem obserwacyjnym. Następnego ranka Wesołowski powrócił na stanowisko ogniowe baterii, zaś jego miejsce w akademiku zajął podporucznik Olkowski. Łączność telefoniczna została zdublowana łącznością radiową. Teraz wreszcie Paprocki poczuł się w pełni artylerzystą. Pierwsze — jeszcze odległe —- zagrożenie Pragi, gdzie znajdowały się stanowiska ogniowe baterii, zarysowało się 4 września, kiedy to zakończyła się bitwa na północ od Mławy i Przasnysza stoczona przez

armię „Modlin” z jednostkami niemieckiej 3 armii dowodzonej przez generała Georga Küchlera. Zmniejszyło się ono, gdy 3 armia po osiągnięciu Ciechanowa skierowała się nieoczekiwanie na wschód. Przez kilka następnych dni obroną prawobrzeżnej Warszawy była umacniana przez przybywające do niej jednostki oraz przez oddziały formowane pośpiesznie w stolicy, jak 1 pp Obrony Pragi podpułkownika Stanisława Miliana i 2 pp Obrony Pragi podpułkownika Stefana Kotowskiego. Przednia linia obrony przebiegała skrajem zabudowy Annopola, Pelcowizny, Golędzinowa, środkiem cmentarza Bródnowskiego, następnie skrajem Zacisza, Targówka i Utraty, skrajem Kamionka, wzdłuż ulicy Podskarbińskiej, do alei Waszyngtona oraz południowym i wschodnim skrajem Saskiej kępy. Poza linią obrony znalazły się osiedla na Kępie Gocławskiej, Gocławiu i Grochowie. 13 września Warszawa znalazła się w okrążeniu. Nacisk nieprzyjacielski z kierunku wschodniego nasilał się. Do miasta napłynęły dalsze wycofujące się polskie jednostki. Utworzone zostały dwa odcinki obrony: „Północny”, obejmujący Pelcowiznę, Targówek i Elsnerów, oraz „Południowy”, obejmujący Utratę, Grochów i Saską Kępę. W tej sytuacji na Saskiej Kępie, niemal już bezpośrednio zagrożonej przez Niemców, artylerzystom robi się coraz ciaśniej. Ponownie trzeba przenieść stanowiska ogniowe, tym razem zdecydowanie już na lewy brzeg Wisły. 15 września bateria opuszcza dotychczasowe stanowiska. Brakuje koni do pełnego stanu, ale brakuje również kilku wozów taborowych. Poza tym znacznemu uszczupleniu uległ zapas amunicji, nie trzeba więc ciągnąć za sobą całego taboru. Najpierw zostają skompletowane zaprzęgi do dział. Zapada zmrok. Działa wyciągane są po kolei z wykopów. Formuje się kolumna marszowa baterii. Jest znacznie krótsza od tej, która zaledwie przed kilkoma dniami przemierzała trasę z Dworca Wschodniego do parku Paderewskiego. Ale przynajmniej działa są wszystkie. To najważniejsze. Tylko, niestety, trzeba było pozostawić część amunicji. Żołnierze zakopali ją w pobliżu opuszczonych stanowisk z nadzieją, że kiedyś jeszcze będą mogli ją wykorzystać. Los jednak zrządził inaczej, nie zezwolił na jej wydobycie do dnia kapitulacji Warszawy. Salwy z Ogrodu Łazienkowskiego Metr za metrem, omijając wyrwy w jezdni, toczą się działa baterii przez ciche, wyludnione uliczki Saskiej Kępy. I tylko powybijane szyby w oknach, zasypane szkłem chodniki i jezdnie, szpetne, ospowate dziury w tynkach domów — ślady po odłamkach — i spalone budynki świadczą, iż cisza jest złudna, że wojna trwa i trwa oblężenie stolicy. Z ulicy Francuskiej zaprzęgi skręcają w aleję wiodącą ku mostowi Poniatowskiego. Bateria przejeżdża niedaleko swych niedawnych stanowisk w parku Paderewskiego. Ech, stąd strzelało się jak należy! Już nigdy później kanonierzy nie zwijali się tak przy działach jak wówczas, w pamiętnym dniu 9 września... Wjeżdżają na most. Uszkodzona miejscami nawierzchnia, pogięte balustrady. Po bokach leżą jakieś części porozbijanych samochodów, wozów, poniewiera się porzucony dobytek ludzki. Kanonierzy kręcą się nerwowo. Taka kolumna na moście to znakomity kąsek dla nieprzyjaciela. Ale jest noc, a w nocy bywa spokojniej. Jadą więc dalej. I tylko dziwią się, jakim cudem — mimo tylu ataków lotniczczych i innego ognia — ten most jeszcze stoi? Ale wszystkie mosty są bronione przez specjalnie wydzieloną grupę piechoty, działa 75 mm i 40 mm oraz przeciwlotnicze ciężkie karabiny maszynowe. Wszystko to — dowodzone przez kapitana Antoniego Krzyżanowskiego — jest solidnie okopane, ukryte za workami z piaskiem, zamaskowane i gotowe w każdym momencie do walki. Po bokach długiego wiaduktu wypalone okna wielopiętrowych kamienic ponuro spoglądają na ciągnącą kolumnę. Ludzi prawie nie widać. Panujące ciemności rozświetlane są tylko blaskiem coraz liczniejszych pożarów. Pierwszy zaprzęg skręca w Nowy Świat, inne kolejno podążają za nim. Plac Trzech Krzyży. Teraz już nie trzech, ale wielu, bardzo wielu. Wyrosły na skwerze, na środku placu. Kryją ciała poległych obrońców pospołu z ciałami mieszkańców. Zresztą obrońcy stali się już mieszkańcami stolicy, a mieszkańcy już od pierwszych momentów walki byli jej obrońcami. Aleje Ujazdowskie. Najpiękniejsza, reprezentacyjna ulica Warszawy, związana z jej dziejami od stuleci. Piękne pałace, wspaniałe parki, wiekowe drzewa. Tędy wiódł szlak, którym jeździli zagraniczni posłowie do królów polskich na Zamek. Tędy jeździł Jan Sobieski do swego ulubionego Wilanowa. Tędy w pięknych karetach odbywali spacery wielcy i możni panowie za miasto, tędy również biegli listopadową nocą podchorążowie Wysockiego, by zbudzić Warszawę do powstania. Tędy wreszcie szły pierwszomajowe pochody i tu staczały walki z atakującymi je kozakami, a później z granatową policją. Park Ujazdowski, w nim zbombardowany szpital wojskowy.. Ogród Botaniczny. Kopyta końskie miarowo wystukują rytm po nawierzchni ulicy niczym pałeczki werblistów na bębnach. Reprezentacyjna ulica miasta zeszpecona. Widać to nawet w ciemnościach, które nie są w stanie ukryć zniszczeń. Ogród

Łazienkowski. Działa wtaczają się pod wiekowe drzewa pamiętające stanisławowskie czasy. Plutony zajmują rejon pomiędzy budynkiem Palmiarni i stawem, wyznaczony na stanowiska ogniowe. Obsługi wyprzęgają konie, odprowadzają na ubocze i natychmiast przystępują do kopania stanowisk dla dział i ukryć dla ludzi. Śpieszą się, by zdążyć przed świtem. Zdobyli już wojenne doświadczenie. Wiedzą, że schowani głęboko w okopach będą bezpieczni. Żołnierskie łopaty ryją więc głęboko ziemię, dotąd tylko spulchnianą delikatnie Szpadlami ogrodników i przesiewaną ich dłońmi, sadzącymi wspaniałe, rzadko spotykane okazy kwiecia. Łazienki — zielone sanktuarium Warszawy, Łazienki — świadek listopadowego zrywu. Czyżby miały stać się teraz świadkiem wrześniowej klęski? Dowódcy plutonów niespokojnie przynaglają pracujących ciężko kanonierów. Ale i kanonierzy dobrze pamiętają niemieckie naloty i ogień artylerii. Nie trzeba ich popędzać. Wiedzą, że do rana cały sprzęt musi być okopany i idealnie zamaskowany. Stawka jest wielka: żywotność baterii, zdolność do wykonania zadania bojowego, wreszcie — życie. Dlatego przed świtem tylko widoczne sponad wykopanych schronów i skierowane w górę wyloty luf świadczą dowodnie o całonocnym żołnierskim wysiłku. Zmordowane obsługi drzemią w pobliżu dział i jedynie wartownicy swymi krokami naruszają senną ciszę dostojnego zakątka. Najgorzej wiedzie się kucharzom. Przez całą noc pracowali zgodnie z wszystkimi kanonierami przy okopywaniu i maskowaniu dział. Teraz, gdy żołnierze mogą wreszcie chwilę odpocząć, oni siedzą wokół dymiącej kuchni, przygotowując śniadanie. A z żywnością zaczynają się coraz większe trudności i kłopoty, zarówno u wojskowych, jak i wśród ludności cywilnej. Sklepy dawno opustoszały z towarów, magazyny w większości puste i zamknięte, dowozu i dostaw brak. Część punktów rozdzielczych uległa zniszczeniu w czasie bombardowania i ostrzału artyleryjskiego. Po zajęciu przedpola Pragi Niemcy ostrzeliwują śródmieście z dwóch stron. Pociski padają coraz gęściej, czynią coraz więcej szkód w mieście i strat wśród mieszkańców. Wszędzie jest niebezpiecznie: na pierwszej linii obrony można zginąć w walce, na zapleczu można zginąć od wybuchu bomby lub pocisku, w piwnicy — zostać żywcem pogrzebanym pod gruzami. Trzeba liczyć na szczęście. Kto będzie miał go więcej, ten przeżyje. Na razie mieszkańcom akademika przy Polnej szczęście sprzyja. Nikt nie zginął, nikt nie został ranny czy choćby nawet draśnięty. Największe dotychczasowe kłopoty — oczywiście prócz braków żywnościowych — to częsty brak wody i stale zaczerwienione, załzawione oczy. Od kurzu, wapiennego pyłu, od dymu z pożarów. Od niewyspania wreszcie. A może nie tylko od tego? Schodzący z góry Kazimierz spotyka na pierwszym piętrze skuloną, zapłakaną, wciśniętą w kąt korytarza drobną dziewczynę. Przy niej druga, usiłująca ją pocieszyć. Najprościej byłoby przejść obok nie zauważając, wypić na parterze łyk czegoś chłodnego, rozluźnić pas i położyć się choć na godzinkę spać. Zmęczenie coraz bardziej daje się we znaki. Ale jak tu przejść obojętnie, nie pomóc w kłopocie? Przecież stanowią prawie jedną wielką rodzinę. Więc Paprocki zatrzymuje się przy dziewczętach, To Jula, a przy niej chlipie zapłakana dziewczyna, jedna z młodszych studentek. — Co się stało? — pyta cichym głosem oficer. — Mamy zmartwienie — odpowiada równie cicho Jula. — Co takiego? Może w czymś pomogę? — To nie takie proste. Widzisz — tłumaczy mu Krycka — mamy duży kłopot. — Macie? Obie? — Niezupełnie obie. Raczej Basia. Umówiła się, że podchorąży wpadnie do niej przed wieczorem na chwilkę, a tu już noc i jego jak nie było tak nie ma... — A jak mógłby być, skoro pojechał do sztabu dywizjonu po południu i jeszcze nie wrócił? — pyta zdziwiony Paprocki. — Właśnie — chlipie dziewczyna — właśnie. Pojechał i nie wrócił... I jeszcze go nie ma... — No to co? Widocznie zatrzymali go tam. — A jak mu się coś po drodze przydarzyło? — Barbara ma oczy pełne łez. Więc to tak — myśli Kazimierz. — Więc nawet wojna nie przeszkadza ludziom w nawiązywaniu przyjaźni, okazywaniu sympatii, w rodzeniu się uczuć. I dobrze to, i źle. Dobrze, bo człowiek uzyskuje dzięki temu jakieś trwalsze oparcie, łatwiej mu przeżyć trudne momenty, jeśli ma przy sobie kogoś bliskiego, kochanego. Z drugiej strony źle, bo do obawy o siebie dochodzi dodatkowy lęk o tego kogoś drugiego. Ale co na to poradzić? Takie jest życie: za wszystko, co nam przynosi, trzeba płacić. A ceny bywają różne, wysokie również. Wspólnie z Julą przekonują Barbarę, że wszystko będzie dobrze... Zwykłe, banalne słowa, ale skąd brać inne? I jakie, gdy dokoła świat wali się ludziom na głowy? Kazimierz jednak wierzy głęboko w to co mówi, bo przez ostatnich kilka godzin w ich rejonie panował względny spokój. Ale przecież wystarczy nawet jeden