PĘTLA NA GARDLE.pdf

Okładkę projektował TADEUSZ MICHALUK. Printed in Poland Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej Warszawa 1966. Wydanie I. Nakład 200.000 + 280 egz. Objętość 5,12 ark. wyd., 4.00 ark. druk. Papier druk. sat. VII ki., 60 g., z roli 63 cm z Myszkowskich Zakładów Papierniczych w Myszkowie. Druk ukończono w listopadzie 1966 r. Wojskowe Zakłady Graficzne w Warszawie. Zam. 936 z dn. 31.IIT.1966 r. M-23. Cena zł 5.-

ANDRZEJ DRAWICZ PĘTLA NA GARDLE Cios zadany o świcie Chudy, starczy palec feldmarszałka odsunął rękaw zielonego frencza; złota "Doxa", prezent od Niemców sudeckich, z wygrawerowanym napisem Oswobodzicielowi od czeskiego jarzma - wdzięczne dzieci führera - wskazywała pięć po dwunastej. Więc to już dziś - pomyślał von Leeb, gładząc machinalnie zmarszczone czoło. Adiutant, napotkawszy jego wzrok, rozsunął story i otworzył okno. W duszną atmosferę sali, wypełnionej pochylonymi nad mapami oficerami sztabu, -wtargnęło ciepłe tchnienie królewieckiej nocy, z zapachem lip, a także z ostrą wonią spalin, kurzu i żołnierskiego sukna. - Meine Herren - powiedział cicho von Leeb unosząc się znad stołu. - Zdaje się, że wszystko jest jasne. Pozostaje mi tylko życzyć panom żołnierskiego szczęścia i prosić o udanie się na swoje miejsca. Sala pustoszała przy dyskretnym akompaniamencie odsuwanych krzeseł i stukających obcasów. Otworzywszy drzwi przed feldmarszałkiem wyprężony adiutant zerwał kartkę z wielkiego ściennego kalendarza, na którym maszerujące oddziały SS, podnosząc nogi do wysokości pasa w klasycznym paradeschritt, wpatrywały się zachłannie w Hitlera, pozdrawiającego je wyciągniętą ręką z trybuny w alejach Ujazdowskich. Na nowej kartce widniały dwie czerwone dwójki. Była niedziela, 22 czerwca 1941 roku. Dwa grube palce o zrogowaciałych paznokciach artylerzysty, spłaszczonych jeszcze przed laty ciężarem łusek, odsłoniły okrągły chronometr w elastycznej oprawie; brakowało pięciu minut do wpół do piątej. Jednocześnie pułkownik Baumüller, dowódca artylerii niemieckiej XVIII armii, usłyszał skrzyp schodów prowadzących na dzwonnicę kościoła w Tylży, gdzie umieścił swój punkt obserwacyjny. Na widok von Leeba i grupy oficerów sztabu pułkownik wyprężył się - bez przesady jednak, akurat na tyle, by podkreślić ważność człowieka noszącego cenione nazwisko trzech pokoleń niemieckich artylerzystów" - i cofnął się pół kroku od rozstawionej na tarasie lornety nożycowej. Ale von Leeb pokręcił przecząco głową i wydobył z wiszącego na piersiach futerału własną polową lornetkę. Poranną ciszę przerywało świergotanie ptaków. Drobne chmurki różowiały od wschodzącego słońca, zwiastując pogodny dzień. W dole srebrzył się Niemen, za nim w gęstym cieniu leżał spokojny rosyjski brzeg, a bliżej, w lasach i nadbrzeżnych zaroślach, wstrzymywały oddech oczekujące sygnału szturmowe oddziały niemieckie. Ostatnie sekundy ciszy przerwał nagle krzykliwy jazgot budzika. Von Leeb lekko drgnął, sztabowcy spojrzeli na siebie porozumiewawczo: znali ten cywilny zwyczaj starego artylerzysty. Kanciasta głowa Baumüllera jeszcze raz pochyliła się nad zegarkiem: tak, zgadza się. Nie odwracając głowy pułkownik bierze do ręki podaną przez adiutanta słuchawkę polowego telefonu, spogląda na otaczających go zastygłych w bezruchu oficerów. Czuje powagę chwili. Tak tworzy się historię - myśli, nim spokojnym głosem powie do słuchawki: - Tu Lorelei. Do wszystkich. Zaczynać. Oczy kapitana Hausnera nie mogą się oderwać od fosforyzującej w leśnym półmroku tarczy zdobycznego, francuskiego zegarka z dyndającą przy nim grecką maskotką. Od rzeki ciągnie

rześkim chłodkiem, ostro pachnie tatarak, wrzeszczy jakiś ptak, świeża trawa chrzęści pod butem - wszystko to w ciągu tych ostatnich kilku sekund stanie się niesłychanie namacalne, nim za chwilę nie zostanie daleką przyszłością. I oto dzwoni telefon. Ostatni rzut oka, cała bateria na swoich miejscach, zastygłą bez ruchu, ludzie pochyleni do przodu jak przy starcie do wielkiego biegu. Hausner sięga po słuchawkę i podnosi prawą rękę w górę tym gestem, tak podobnym do partyjnego pozdrowienia, który jest jednocześnie gestem boga wojny, posyłającego błyskawice ku wrogiemu, rosyjskiemu brzegowi. Czuje, jak ogarnia go fala uniesienia, za jednym zamachem zmywająca wszystkie utajone wątpliwości, wszystkie inteligenckie mazgajstwa. Do diabła z tym balastem, patrzą na niego kanonierzy, czekają na jeden sygnał, więc... - Feuer! Nie, untersturmführer Kalb nie zerka na zegarek, po cóż miałby to czynić. I tak wszystko jest wiadome, wystarczy spojrzeć, jak tłuką w tych Iwanów! Ileż to czasu, pięć minut, godzinę, trzy? Dookoła jest przeraźliwie jasno, huczy nieustanny grzmot, rozsadzający bębenki, błyski ognia rozświetlają pobladłe z napięcia twarze esesmanów, przeciwległy brzeg niknie w kłębach dymu przeszywanych językami płomieni. Z góry, przewalając się leniwie, spadają w to wszystko z wyciem syren nurkujące Ju-87, jeszcze wyżej suną fale bombowców. Nowe eksplozje, ziemia dudni i stęka - aż nagle grzmot artylerii jak nożem uciął, tylko w uszach dzwoni. Jeszcze chwila i ku niebu strzelają trzy czerwone rakiety. Jest godzina piąta, zaraz ta młócka przeniesie się w głąb, pora do ataku. Kalb patrzy na swoich, przycupniętych na mokrej trawie nadbrzeżnej łąki, obładowanych polowym oporządzeniem, z wysuniętymi do przodu lufami pistoletów maszynowych. Czuje, tak jak oni wszyscy, pełne determinacji uniesienie: bije wielka godzina, fühler rozkazał unicestwić Rosję i Rosja będzie unicestwiona, pójdzie śladem innych, nic i nikt nie może nam się oprzeć. Pora! - Auf! - woła Kalb i sam się podrywa, niecierpliwość wielkich oczekiwań niesie go przez chlupoczącą łąkę; potem buty grzęzną w nadbrzeżnym piachu, wlewa się do nich woda, ręce wczepiają się w ponton, słychać napięte sapanie wielu piersi, wszyscy przewalają się przez burty. To samo na prawo i lewo od nich, to samo dalej na dwu tysiącach kilometrów rosyjskiego frontu, gdzie rozkręca się i sunie niepowstrzymaną lawiną wspaniała machina stu dziewięćdziesięciu dywizji, dokonujących operacji "Barbarossa". Wybiega z okopów piechota, warczą zapuszczane silniki czołgów i motocykli, zmieniają stanowiska działa, startują samoloty. Już są na środku Niemna, zaraz będą po tamtej stronie, powtarzając dokładnie w tym samym dniu wyprawę Napoleona - tylko że zrobią to lepiej... - Vorvärts! Vorvärts! - woła Kalb i zachłystując się od krzyku, wdziera się na stromą i zrytą pociskami skarpę rosyjskiego brzegu. Miasto jeszcze nie wie... ...Jest to szczególna godzina, kiedy światło dnia łączy się nad Leningradem ze światłem białej nocy; dobrze wtedy zgasić lampę, rozprostować plecy i wyjść na balkon, zawieszony nad Newskim Prospektem, jeszcze wypełnionym od dołu głębokimi nocnymi cieniami, ale od wschodu, od strony placu Powstania, już prześwietlonym słońcem; z jezdniami ociekającymi wodą nocnych polewaczek, z krzątaniną sprzątaczek w białych fartuchach. Głęboki wąwóz ulicy brzmi odgłosami lekkich kroków, śmiechem, piosenkami, wesołymi okrzykami; tak, to przecież dwudziesty drugi, niedziela, maturzyści wyszli wczoraj gromadkami na nadnewskie bulwary witać swoją dojrzałość, teraz wracają... Zapowiada się piękny dzień Borys Łukomski przeciąga się, oparty o poręcz balkonu, czuje w kościach noc spędzoną przy maszynie; trudno, artykuł o petropawłowskich zobowiązaniach pierwszomajowych musi iść do jutrzejszego numeru "Leningradzkiej Prawdy", jeszcze parę zdań, potem przyjedzie goniec i będzie można pospać. Życzliwie patrzy na przechodzących, przypomina mu się własna, nie tak jeszcze odległa matura, przerzuca się z nimi żarcikami,

odpowiada na pytania o godzinę: "Piąta, dzieci kochane, piąta". "Jakie z nas dzieci?" - pyta z udanym oburzeniem blondyneczka z miłą, pucułowatą buzią i roześmianymi oczami; musiała widocznie złamać sobie obcas, bo mocno kuleje, wsparta na ramieniu swojego chłopca. "Mademoiselle zechce łaskawie wybaczyć ten niestosowny żart" - odpowiada Łukomski z rewerencją prawdziwego leningradczyka i oboje wybuchają śmiechem; tylko chłopiec, bardzo przejęty swoją opiekuńczą rolą, zachowuje nienaganną powagę. Łukomski patrzy ma nich, póki nie znikną za zakrętem, macha dziewczynie ręką, rozkłada ze śmiechem dłoń je,. Kiedy następna grupa prosi, żeby coś zaśpiewał. Wraca do pokoju, dopija ostatni łyk zimnej kawy, z determinacją' pochyla się nad maszyną. Na zakończenie przydałby się jakiś mocny akcent, Gorbaczow to lubi. ...tak pracują i wypełniają podjęte zobowiązania budowniczowie socjalistycznego Petropaw- łowska, z ufnością patrząc w swoje jasne jutro i wiedząc, że na straży ich wysiłku stoi najpotężniejsza na świecie armia, gotowa w każdej chwili ciosem odbić wroga cios... ...Dobrze? Nieźle, tylko ciągle coś przeszkadza, jakaś zadra w pamięci. Co to jest? Powrót z Petropawłowska w rozklekotanym wagonie, dwóch wojskowych, komisarz batalionowy i starszy politruk, ich zatroskane twarze, półgłosem wypowiadane zdania o niemieckich dywersantach, o pogłoskach, o przygotowaniach... Ee, tam, pani-karze, co oni wiedzą w swoich opłotkach... Ostatecznie był komunikat, nie dalej jak tydzień temu: Według. posiadanych- przez ZSRR danych Niemcy tak samo niewzruszenie jak ZSRR przestrzegają zasad paktu o nieagresji... Krótko, jasno, wyraźnie. Czuje się styl głowy państwa. Nic dodać, nic odjąć. Trzeba po prostu wierzyć, że nie jest tak źle nad zachodnią granicą... Ostry dźwięk telefonu. O tej porze? - Borys Piotrowicz? - Słucham, Aleksandrze Michajłowiczu - Łukomski poznał głos Gorbaczowa, zastępcy redaktora naczelnego "Leningradzkiej Prawdy". - Nie śpicie? Bardzo dobrze. Będziecie tu zaraz potrzebni. Wysyłam samochód. - Po mnie?... Tak, rozumiem. Właśnie skończyłem materiał... - Materiał? Jaki materiał? - Z Petropawłowska. Przecież wyście sami wczoraj... Oni już wykonali podjęte zobowiązania. - Aha, to. Widzicie, sytuacja się zmieniła, i to bardzo poważnie. Boję się, że wasz materiał nie będzie potrzebny. Będziecie musieli prędko pisać następny. No, czekam. Trzask słuchawki. Co to wszystko znaczy? Sytuacja się zmieniła? Materiał nie będzie potrzebny?... - Boria! Borieńka! - z sąsiedniego pokoju rozległ się zaspany głos żony. - Co się stało? Żebym to ja wiedział... -? myśli, po czym rzuca w stronę otwartych drzwi: - Nic takiego, kochanie, pilne zadanie redakcyjne. Spij. Zegar ścienny chrząknął, zabrzęczał i odmierzył sześć dostojnych uderzeń. Wskazówki zegarka utworzyły prostą linię i w tym samym momencie Frołow otworzył oczy. Choćbyś chciał, człowieku, nawet w niedzielę nie zaśpisz, przyzwyczajenie, fakt - pomyślał; przez chwilę patrzył w oklejoną malinowymi tapetami ścianę pokoju, śledząc wirujące w słonecznym promieniu drobinki kurzu i nadsłuchując spokojnego oddechu żony i miarowego posapywania syna. Potem wstał, ubrał się szybko i zajrzał za parawan. Polowe łóżko Wiery było nietknięte. Stary majster zmarszczył brwi, ale przypomniawszy sobie wczorajszy dzień i uroczyste rozdanie świadectw w dziesięciolatce machnął ręką: trudno, dziewczyna jest dorosła, zwyczaj każe, niech sobie spaceruje. Chlipnął zimnej kawy, zagryzł kawałkiem chleba z "amatorską" kiełbasą, wziął zawiniątko z narzędziami i ostrożnie lawirując między sprzętami, wyszedł na korytarz. Komitet Zakładowy zorganizował dzisiaj wyjazd kilku specjalistów z narzędziowni Zakładów imienia Kirowa do kołchozu rybackiego nad Ochtę; zreperują im parę motorów, a za to, jak dobrze pójdzie, będzie jeszcze może czas skoczyć z

przyjacielem, Wołodią Bachmetiewem, na rybki, a już bez zawiesistej rybackiej uchy się nie obejdzie... W dobrym nastroju wyszedł z bramy wysokiego domu, stojącego przy Dwunastej Linii Wyspy Wasiliewskiej, wmieszał, się w grupkę stojących na przystanku ludzi i wtedy właśnie zobaczył Wierę, jak szła ku bramie, lekko kulejąc, z rozpuszczonymi włosami, uśmiechnięta i podtrzymywana przez tego chłopaka z sąsiedniej klatki, Tolę Parabukina, którego ojciec, inżynier, też z Kirowskich, zniknął bez śladu jeszcze w trzydziestym siódmym... Frołowowi spodobało się, że chłopak trzyma Wierę z szacunkiem za łokieć, ale kiedy skręcili do bramy, córka potknęła się i Tola, niby niechcący, objął ją wpół. A to gałgan! - pomyślał majster bez złości, bo czuł szacunek dla tego upartego chłopaka, który, wyrzucany ze szkoły (mówili, że podobno nie chciał się wyrzec ojca), stanął przy maszynie i nauczył się frezerskiego fachu. Odprowadził ich spojrzeniem, zauważył, jak na siebie patrzą, i pomyślał: może zięć? - Wania, nie śpij! - z zamyślenia wyrywa go zgrzyt hamującej obok ciężarówki, z szoferki wychyla się pucułowata gęba Bachmetiewa, otwierają się drzwiczki Frołow wsiada do środka, samochód rusza ostro. Przejeżdżają przez most na Małej Newie, potem na Dużej, przez Piotrogrodzką Stronę i Kirowski Prospekt. Gdy mijają Akademię Leśnictwa, wielki zegar na frontonie wskazuje siódmą. - Co się dzisiaj dzieje z tymi wojskowymi maszynami - mówi Bachmetiew, pokazując skinieniem głowy zieloną "emkę". - To już chyba dziesiąta, i jeżdżą jak szalone. - Może manewry - odpowiada Frołow. - Zapalisz kazbeka? Lecz tym razem to nie są manewry. Mijają godziny i miasto nic jeszcze nie wie, ale stopniowo jego leniwy, niedzielny rytm zaczyna się nasycać jakimś wewnętrznym niepokojem; może to tylko zwiększony ruch aut, może szybki krok idących ulicami oficerów, wywołanych z domów telefonami Komendy Miasta i dowództwa Floty Bałtyckiej, może nagłe wezwania do Smolnego, gdzie mieści się Miejski i Obwodowy Komitet Partii... Zaalarmowani mężowie wychodzą z domów, zaniepokojone żony dzwonią do znajomych, sytuacja jest wszędzie podobna, ludzie gubią się w domysłach, zaczepiają na ulicy, boją potwierdzenia złych przeczuć, uspokajają komunikatami prasowymi sprzed tygodnia, włączają radia. Ale z radia płynie tylko dziarska, niedzielna muzyka: Kipuczaja, moguczaja... i ...na czużoj ziemie my wraga razabjom. Dopiero po pewnym czasie zapowiedź ważnego komunikatu zwiastuje coś groźnego, a w południe - wraz z pierwszymi słowami Mołotowa: Obywatele i obywatelki Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich! Dziś w nocy faszystowskie Niemcy wiarołomnie napadły na nasz kraj... - wiadomość dopada wszystkich. Zbiegają się do aparatów sąsiedzi z komunalnych mieszkań, tłumy gromadzą się pod ulicznymi głośnikami. Jest cicho, nad słonecznym Leningradem niosą się, zwielokrotnione echem,, strzępy zdań: ...gwałcąc zawarte sojusze ...gotowi odpowiedzieć ciosem na cios ...agresora czeka nieuchronna klęska. Ludzie słuchają w milczeniu, ze zmartwiałymi twarzami, nie patrząc na siebie. Borys Łukomski słucha, siedząc w pokoju naczelnego redaktora i składając nerwowo rozkaz wyjazdu do tego samego Petropawłowska, z którego wrócił wczoraj wieczorem. Jego żona, Nadia, przyciska zachłannie rozszczebiotaną Tanieczkę. Matriona Frołowa szarpie rozespaną Wierę, potem obie, przytulone do siebie, zastygają na łóżku, a Misza, który nadbiegł z ulicy, pyta natarczywie: "Znaczy z kim? Z Hitlerem? A ja też pójdę? A tata?" Tylko Iwanowi Frołowowi i jego towarzyszom los podarował kilka godzin nieświadomości. Miało się już ku zachodowi, kiedy, skończywszy robotę, rozsiedli się wraz z rybakami w cieniu nadrzecznych olch, wdychając zapach aromatycznej lichy. Przewodniczący kołchozu, doświadczony ładoski rybak, Wasyl Maksymowicz Kuza, zdążył właśnie nalać wszystkim po kieliszku "Moskiewskiej", kiedy z budynku pobliskiego zarządu wybiegł chłopak i drąc się na całe gardło: "Diadia Wasia! Diadia Wasia!" podbiegł ku siedzącym. Coś musiało w tym krzyku być, skoro ręce z kieliszkami zawisły w powietrzu.

- No? - mruknął pytająco Kuza, zmarszczywszy brwi, bo kilka kropek cennego płynu splamiło odświętny obrus. Chłopak dyszał dobrą chwilę, nie mogąc złapać tchu. - Wujku Wasylu... Toć wojna... Coraz bliżej Leningradu... Tymczasem trzydzieści dwie dywizje Grupy Armii "Północ" feldmarszałka von Leeba, wśród nich siedem pancernych i sześć zmotoryzowanych - łącznie 1500 czołgów, 1200 samolotów, 12 000 dział i moździerzy, około 700 000 ludzi - rozbiwszy swoim pancernym taranem słabe oddziały straży granicznej parły już, nabierając coraz większego rozpędu, ku Kownu i Wilnu. Rzucane pośpiesznie i bezładnie do walki oddziały radzieckiej 11 armii zmuszono do szybkiego odwrotu. Na wiejskie drogi Wileńszczyzny, w ciszę wiosek, w przesmyki między jeziorami wdarły się czołgi 4 armii pancernej; oszołomieni chłopi żegnali się na widok kolumn znaczonych czarnymi krzyżami, w lasach szamotały się rozpaczliwie otoczone oddziałki. Głęboki klin, wbity między 8 a 11 armię, poszerzał się z każdą godziną; po czterech dniach czołówki pancerne dopadły Zachodniej Dźwiny pod Daugawpils i sforsowały ją z marszu. Teraz kolorowe i czyste miasteczka łotewskie i estońskie wydawały się zastygać w zdumieniu, obserwując oszałamiające tempo zwycięzców, gnających niepowstrzymanie na północny wschód. Posuwano się drogami, nie dbając o pozostawianego z boków i z tyłu przeciwnika. Miażdżące uderzenia lotnictwa rozpraszały gorączkowo ściągane rezerwy, radzieccy dowódcy, ponaglani kategorycznymi rozkazami Kwatery Głównej, żądającej już od pierwszego dnia "przejścia do zdecydowanego przeciwnatarcia i wyparcia agresora na jego terytorium", zmuszeni byli rzucać do boju to, co było pod ręką, zamiast zgromadzić siły dostateczne dla skutecznego działania. Nie będzie przesadą stwierdzić - pisał wówczas w swym dzienniku generał Franz Haider, szef Sztabu Generalnego OKW - że kampania rosyjska została wygrana w ciągu czternastu dni. Tu, na północy, wszystko zdawało się o tym świadczyć. Padło Wilno i Kowno, po sforsowaniu Dźwiny los Rygi był przypieczętowany; wykrwawiona 8 armia cofała się pośpiesznie na północ, by uczepić się linii Piarnu-Tartu; armie 27 i 11 odrzucono na wschód, w stronę Starej Rusy i Chołmu, montowana pośpiesznie linia obronna na rzece Wielkiej załamała się. Stała się rzecz dostępna, zdawałoby się, tylko najkoszmarniejszym snom; w dwa tygodnie po rozpoczęciu wojny Niemcy przeszli dwie trzecie odległości dzielącej ich od Leningradu. Co więcej: droga do miasta stała przed nimi praktycznie otworem. Wprawdzie w połowie dystansu między Pskowem a Leningradem była jeszcze rzeka Ługa, stwarzająca warunki dla obrony, ale dopiero teraz siedemdziesiąt tysięcy leningradczyków ryło tam, w gorączkowym pośpiechu, urządzenia obronne Poza luźnymi oddziałami 11 armii na tym kierunku nie było prawie wojska. Rezerwy znajdowały się daleko w tyle. Do walki przeciwko dywizjom von .Leeba mogli jedynie stanąć kursanci szkoły artyleryjskiej, oddział marynarzy Floty Bałtyckiej oraz pośpiesznie organizowane formacje pospolitego ruszenia. A przecież istniało niebezpieczeństwo jeszcze bliższe; 29 czerwca armia fińska, wspierana przez oddziały niemieckie, zaatakowała północno-zachodnie granice Związku Radzieckiego. * Wystarczy spojrzeć na mapę - pisał pośpiesznie Łukomski, przysiadłszy na zwalonym pniu, strzepując co chwila z papieru sosnowe igły, otrząsane artyleryjskimi wybuchami - aby zrozumieć, na co liczył przeciwnik, którego liczebność przewyższała kilkakrotnie nasze oddziały. Finowie napadli na nas znienacka, starając się przede wszystkim sforsować wąski przesmyk oddzielający granicę państwową od północnego brzegu jeziora Ładoga, aby w ten

sposób odciąć Republikę Karelo-Fińską od Przesmyku Karelskiego, oddzielnie zlikwidować nasze otoczone jednostki i w jak najkrótszym czasie opanować Leningrad. Byliśmy jednak przygotowani i potrafiliśmy udaremnić te plany... Zgięte nogi ścierpły, Łukomski podniósł się nieco - w tej samej chwili rozległ się krótki świst i kula fińskiego snajpera oderwała kawałek kory od pnia sosny, tuż nad jego głową. - Uwaga, "kukułka"! - krzyknął ktoś. Nad samym uchem Łukomskiego zagrzechotała seria erkaemu, jakaś ręka chwyciła go za nogę i zmusiła do rozciągnięcia się na ziemi.. - Szkoda głowy, towarzyszu komisarzu - powiedział ktoś życzliwie. Rzeczywiście, głupio byłoby umrzeć tak od razu - pomyślał Łukomski i znowu pochylił się nad papierem. Trzeba było jeszcze dziś, korzystając z okazji, odesłać ten artykuł do swojej "Lenin-gradki". Ale pisanie jakoś nie szło. Dookoła słychać było pośpieszną krzątaninę ludzi szykujących się do odparcia szturmu. Musiał nastąpić właśnie dziś, właśnie na tym odcinku1. Dane zwiadu i zeznania jeńców zgadzały się, zresztą tędy biegła najkrótsza droga do Ładogi. Tymczasem pułk majora Trubaczowa, rozciągnięty na dziesięciokilometrowym odcinku, nie miał żadnych odwodów. Co postanowił dowódca? Łukomski przypomniał sobie chłodne, przenikliwe oczy majora, kiedy spytany przezeń o to wczoraj, po naradzie sztabu, uśmiechnął się lekko i odpowiedział: "Przyjmiemy ich cyrkiem i fajerwerkiem". Co to znaczy? Wybuchy fińskich pocisków, przedłużane trzaskiem padających drzew, stawały się coraz gęstsze. Piekielnie trudno było prowadzić tę leśną wojnę, w zarośniętym i błotnistym terenie, poprzerzynanym dziesiątkami maleńkich jeziorek o dziwacznych kształtach i ostrymi granitowymi skałami, porośniętymi zwichrowanymi sosnami. Obie strony wysyłały przeciw sobie małe oddziałki, organizowały zasadzki, stosowały głębokie obchody. Polowano na gońców, łączników, sztabowców, blokowano drogi leśnymi zawałami. Przydało się doświadczenie kampanii zimowej w latach 1939-40. Kiedy w teren zapuszczały się grupy Niemców, prowadzone przez fińskich przewodników, starano się przede wszystkim unieszkodliwić tych ostatnich - wtedy Niemcy, nieprzyzwyczajeni do takich warunków terenowych, stawali się bezradni. Ale nacisk wroga nie ustawał Oddziały radzieckie cofały się krok po kroku w ciężkich walkach, odgryzając się jak dziki stadu psów i pozostawiając po sobie dobrze zorganizowaną sieć partyzancką. Wprawdzie z ciężkim sercem trzeba było opuścić Petrozawodsk, ale wyglądało na to, że 7 armia oparła się mocno o skraj rzeki Świr. Również na Przesmyku Karelskim prysnęły marzenia przeciwników, śniących o błyskawicznym rajdzie do Leningradu... Łukomski przymknął oczy, pamięć wywoływała zmieszane obrazy ostatnich dni. Płoty Petrozawodska, pomalowane tuż przed wojną na wesoły niebieski kolor, z plakatami Matka- Ojczyzna w niebezpieczeństwie... Wesoła dziewczyna, Zina Bogdanowa, zabita na miejscu, kiedy z rewolwerem w ręku biegła do ataku... Bomby padające na las z nisko przelatujących samolotów... Okrężna obrona w miejscu, kiedy trzask wystrzałów napływał ze wszystkich stron, najpierw coraz bliższy, potem coraz dalszy... Jazda na koniu cwałem pod ogniem fińskich "kukułek"... Gorący karabin, opryskany krwią sąsiada, z którym jeszcze przed o chwilą ryło się pośpiesznie płytki okop... - Uwaga, przygotować się! - podawany po linii z ust do ust okrzyk przerywa wspomnienia; artyleria Finów już nie strzela, jeszcze tylko walą się ostatnie drzewa. Zaryci w wykrotach, wkopani pod pnie drzew żołnierze chciwie wpatrują się przed siebie. Tam, z przodu, jest polana, na jej skraju nasza pierwsza linia - a oto już od lasu naprzeciwko odrywają się ciemne sylwetki. Psiakrew, ależ ich dużo! Idą ławą, coś krzyczą, zapadają się w wykrotach. Chyba i Finowie, i Niemcy... Są coraz bliżej, już widać jasne plamy twarzy, błyski strzałów. Kropią w marszu. Teraz biegną! Tam, z tyłu, jeszcze jedna tyraliera! I jeszcze jedna! Czym się to skończy? Czernu nasi nie strzelają? Przecież oni ich... - Strzelać! Strzelać, do diabła!!! - Łukomski nie zdaje sobie sprawy, że wrzeszczy na całe gardło, ale nagle to, co widzi, odbiera mu głos. W twarze nacierających bluzga, prawie spod ich nóg, fala ognia; wrzask zmienia się

w wycie, dziesiątki ludzi ogarniętych płomieniami padają na ziemię, reszta rzuca się do ucieczki polewana ognistymi strumieniami, porywając drugą i trzecią falę tyraliery. Polanę tratuje teraz tabun rozszalałych ze strachu ludzi, myślących tylko o ratowaniu własnej skóry. Ogień miotaczy ustaje, obrońcy zrywają się z ziemi, idą do kontrataku. Łukomski trzęsącymi się z emocji rękami zapala papierosa. Teraz rozumie: major ściągnął z całego pułku miotacze ognia i umieścił je tu, na wąskim odcinku, przed pierwszą linią. Zdaje się, że żaden regulamin walki piechoty niczego takiego nie przewiduje?... Cóż, tym gorzej dla regulaminów - myśli Łukomski, zaciągając się głęboko. - Trzeba będzie do nich wprowadzić fajerwerek majora Truhaczowa... Troje przeciw Niemcom - Lotnik! Lotnik, kryj się! - Hej, dziewczynki! Uciekajcie! Wysokie piski przestraszonych kobiet. Narastający warkot motoru. Wiera pada twarzą prosto w świeży piasek i czuje aż do bólu, jak strasznie szerokie ma plecy. Warkot się wzmaga, potężnieje, rozładowuje w suchym trzasku, szybki cień przemyka ? po ziemi i kiedy dziewczyna podnosi głowę, widzi nisko, chyba tuż nad rowem, żółty brzuch odlatującego Messerschmitta. - Kochane! Oj, jak boli! Dobijcie mnie, kochane!... - zawodzi gdzieś niedaleko załamujący się głos. Sąsiadki Wiery biegną, po chwili wynoszą na górę jakiś okrwawiony, zachłystujący się krzykiem kształt. Wiera też chciałaby pomóc, ale ten krzyk paraliżuje ją, osłabłe nogi odmawiają posłuszeństwa, przysiada bezradnie - i w tej samej chwili ktoś w milczeniu podaje jej łopatę, Więc wstaje, wbija ją w ziemię obolałymi rękami, robi zamach, wyrzuca ziemię na górę; potem rytm wciąga i już jest łatwiej. Jest dwunasty lipca, od trzech dni kopią tu, pod Ługą, rowy przeciwczołgowe, poganiane niedobrymi wiadomościami i widokiem ciągnących z Pskowszczyzny tłumów uciekinierów, rzucane na ziemię przez częste niemieckie naloty. Wszystko było jak upiorny sen. Leningrad, rozprażony od lipcowego słońca, pełen hałasu nerwowo trąbiących samochodów, zapchany kolumnami pospolitego ruszenia; ojciec też się zapisał, ledwie zdążyła go pocałować w szczeciniasty policzek i już zabrali ich na jakieś ćwiczenia. Tramwaje, autobusy, trolejbusy, ciężarówki pełne dzieci ewakuowanych z miasta. Widok, którego się nie zapomina. Witryny sklepów obłożone workami z piaskiem, okna domów zaklejone na krzyż pasami papierów, plakaty "Czy i ty wstąpiłeś do pospolitego ruszenia?" Przyśpieszony puls miasta, które nagle czuje się śmiertelnie zagrożone. Tłumy na dworcach, płacz dzieci, krzyki matek, długie kolumny maleństw, z wiszącymi na szyjach numerkami, monotonny głos: "trzysta dwadzieścia trzy... trzysta dwadzieścia cztery... trzysta dwadzieścia pięć". Jadą w letnich paletkach, bez ciepłych rzeczy, bo wszyscy wierzą, że tylko na krótko, "najwyżej na dwa tygodnie"; przecież to nie może trwać dłużej, w każdym razie tu, nad Ługą, wróg musi zostać rozbity... Potem jazda pociągiem, znajome podmiejskie stacyjki zapchane tłumami uchodźców, żołnierze, między którymi daremnie wypatrywała ojca, inne dzieci, wracające do miasta, które czyjaś bezmyślność posłała w tę samą stronę, co ich - naprzeciw Niemcom, pod Ługę. - Lotnik! Kryj się! Znowu ostry terkot karabinów maszynowych, ale Wiera nie chce już padać na grząski piach; obsuwa się tylko na wilgotną ścianę rowu, odgarnia łokciem kosmyk włosów, który przylgnął do spoconej twarzy, patrzy w górę. Tuż nad jej głową letni wiatr tarmosi trawę, cyka jakiś świerszcz, pachnie nagrzana łąka, zupełnie jak wtedy, miesiąc temu, kiedy przyjechała z przyjaciółkami gdzieś tu właśnie, niedaleko, na wycieczkę... Miesiąc temu? Niemożliwe. Rok, dziesięć lat, całe życie temu... Terkot karabinów nie ustaje, ale samolotów jakoś nie widać... - Niemcy! Czołgi! Uciekać!

Kto to krzyknął? Już nie wiadomo, bo głos utonął w powszechnym lamencie. Na prawo i na lewo od Wiery kobiety podrywają się jak spłoszone kury, ciskają łopaty, pną się na ścianę rowu, gubiąc pantofle i chusteczki, niektóre spadają z powrotem i ogarnięte paniką drapią się znowu. Znad rowu słychać jeszcze oddalające się krzyki, tupot wielu nóg, trzask łamanych gałęzi. I robi się cicho. Dopiero teraz stojąca w osłupieniu dziewczyna rzuca się na ścianę rowu, ale ledwie wychyla głowę na powierzchnię, skądś z tyłu pada krótka seria i żłobi tuż koło jej twarzy rząd otworków, obsypując ją malutkimi fontannami piasku. Szybko zsuwa się na dno, już wie, że odwrót jest odcięty i że została tu sama. Nie, nie sama! Z lewej strony zza załamania wybiega dwóch żołnierzy w przekrzywionych na bakier furażerkach. "Wiej stąd, dziewczyno!" - wołają w przelocie i drapią się na przeciwległą ścianę rowu, tę od strony Niemców, ciągnąc za sobą erkaem. Pierwszy przypada doń, puszcza serię i natychmiast obsuwa na dno, trzymając się za głowę. - Żenią, co z tobą, trafili cię? - woła drugi, zajęty bez reszty majstrowaniem koło granatów, więc Wiera dopada rannego. Pocisk oderwał płat skóry razem z włosami, przez palce przecieka krew, nie ma czasu do namysłu, dziewczyna zrywa z siebie perkalową bluzkę, rozdziera ją na pół, odrywa kurczowo zaciśnięte na głowie palce, przewiązuje, nie pamiętając o wstydzie! - Zuch, siostrzyczka! - woła z aprobatą tamten drugi. - A teraz wiej stąd, miła, byle dalej! - A wy? - A my nic, jeszcze trochę poczekamy, mamy czas - próbuje zażartować, ale uśmiech zamorusanej twarzy wygląda na żałosny grymas. - Czo-ołgi! Czo-o-ołgi! - słychać rzadkie, przybliżające się okrzyki z prawa. - Czo-ołgi! - krzyczy ten z góry w lewo, wzdłuż rowu. Potem czeka odzewu. Ale nikt nie podejmuje okrzyku. Z lewej strony nie ma nikogo... - Żenią, kochany - mówi tamten z góry błagalnym głosem. - Żenieczka, bracie, możesz pruć? Jeśli tak, to właź tutaj, bo te sucze dzieci zaraz polezą. A ty, dziewczyno, wiej pókiś cała... Rozlega się zgrzytliwy, skrzypiący warkot. Wiera stoi z opuszczonymi rękami. Trzeba uciekać. Natychmiast uciekać. Tu nie ma ratunku. Idą czołgi, zmiażdżą wszystko, zmiażdżą tych dwu, a ona im nic nie pomoże. Ona chce żyć. I będzie żyć. Żyć! - Nigdzie nie pójdę! - krzyczy, słuchając ze zdziwieniem brzmienia własnego głosu. Ale tamci już jej nie słyszą. Trzask erkaemu zagłusza wszystko. Dopiero jutro przyjdzie wojsko - Prędzej! Prędzej! - woła Osowski, bębniąc pięścią w dach kabiny kierowcy, choć ciężarówka jedzie pełnym gazem, zarzucając na wybojach i bezustannym trąbieniem rozpraszając prący z przeciwka tłum uciekinierów. Jeszcze godzinę temu ćwiczył w lasach za Ługą swój oddział partyzancki, kiedy łącznik wezwał go do Komitetu Miejskiego; sekretarzowi trzęsły się ręce, gdy pokazywał na mapie, z której strony podeszła do rzeki niemiecka czołówka pancerna. "Nikt się nie spodziewał. - mówił załamującym się głosem. - Dopiero jutro... posłaliśmy jeden pluton... Dopiero jutro przyjdzie wojsko... Towarzyszu Osowskie w waszych rękach..." Z przodu słychać już było wyraźnie odgłosy strzelaniny. Ciężarówka gwałtownie zahamowała, dookoła, dysząc ciężko, przebiegały uciekające kobiety, młody milicjant z czerwoną opaską na rękawie uczepił się kurczowo burty wołając: - Towarzyszu dowódco! Dalej nie można! Tam Niemcy! Czołgi! - Wiem - powiedział Osowski, przełykając ślinę. Zeskoczyli, rozwinęli się w tyralierę, minęli lasek, potem skokami, jak na ćwiczeniach, przebiegli przez łąkę pokrytą rzadkimi krzakami olszyny. Potem zobaczyli świeży nasyp,

rozrzucone łopaty, zabitą kobietę i rozkopany rów przeciwczołgowy, a w nim dwóch żołnierzy przy erkaemie i dziewczynę, która na ich widok wstydliwie zakryła chustką nagie ramiona i szybko sięgnęła po odstawiony pod ścianę karabin. Ale nikt nie miał ochoty do żartów. Twarze tej trójki na widok dobrze uzbrojonego, chociaż nie umundurowanego od- działku rozjaśniły się tak bardzo, że Osowski pomyślał mimochodem: "biedacy, pewnie wyobrażają sobie, że przybywamy na czele całej armii". Kiedy jeden z żołnierzy zameldował mu, że z przodu w kępie krzaków,, odległej o trzysta metrów, zatrzymał się czołg i od czasu do czasu ostrzeliwuje na ślepo przedpole, zapewne oczekując nadejścia pozostałych - Osowski wiedział już, że nie ma czasu do namysłu. - Filimonow, Samochin Isajenko za mną, reszta obsadzić rów i czekać. Wyskoczyli z rowu, schyleni pobiegli przez łąkę i przypadli za krzakami. Osowski odwrócił się, żeby zobaczyć, gdzie jest reszta. Wtedy zobaczył dziewczynę. Biegła za nim, już w żołnierskiej bluzie, z torbą opatrunkową, dyndającą śmiesznie na boku. Czołg znowu zaczął strzelać, serie z karabinu maszynowego szły górą i dziewczyna, ze spadającym na czoło kosmykiem włosów, z rozmachem upadła na ziemię, a potem szybko pod/ pełzła na łokciach do dowódcy. - A ty, co tu robisz? o- Ja z wami, towarzyszu dowódco... - Jeszcze czego! Natychmiast wracać! - No i co? - zapytał Łukomski, rozłożywszy na kolanach nieodłączny notes w ceratowej okładce. - No i nic. Myślicie, że wróciła? Odpełzła kawałek, schowała się, a potem, kiedy przebiegliśmy do przodu, poszła za nami. Dzieciak taki, smarkata, a pcha się pod kule! Miałem ochotę przetrzepać jej skórę, tak po ojcowsku, ale już nie było na to czasu, czołg tuż, tuż, więc tylko pogroziłem jej pięścią... - Ale co z czołgiem? - Przecież mówię: stał za krzakami przy drodze i strzelał wzdłuż niej, raz z jednej, raz z drugiej. Przeskoczyłem do takiego dołu, tuż koło drogi, za mną Samochin. Słyszę: pełznie, wolniusieńko, ostrożnie, coraz się zatrzymuje, da serię, tylko gałęzie trzeszczą. Głupie uczucie, nie powiem, ale wysiedzieliśmy, wreszcie poczułem, że jest blisko, wychyliłem się i walnąłem mu przeciwpancernym RDG-33 pod lewą gąsienicę. Wtedy go obróciło bakiem, Samochin dał mi jeszcze jeden granat i poprawiłem. Poharatało mu prawą gąsienicę. Nie, nic takiego. Nawet nie był taki duży, średni T-III, tylko jak się z dołu patrzy, to zawsze trochę dziwnie. Filimonow i Isajenko leż rzucili. A ten kropi z kaemu jakby nigdy nic. Wyglądam, patrzę, luk otwarty, dwóch takich! w czarnych kombinezonach już wyskoczyło, ale jednego zaraz Isajenko położył, drugi poszedł w krzaki i tyleśmy go widzieli. W ten luk kropnęliśmy jeszcze jednym i wtedy już zaczął z niego walić dym. Myślę sobie dobra nasza, a tu, proszę uprzejmie, dalszy ciąg nastąpił. Krzaki trzeszczą, wyłazi jeszcze jeden, już większy, a z prawej trzeci, ten zaraz zwąchał, co się święci, i chciał nas obejść bokiem, ale władował się w bagno. A kolo tego dużego piechota, tak ze czterdziestu ludzi, na szczęście mieliśmy dwa automaty, daliśmy po nich parę serii i odskoczyliśmy do tyłu. Czołgi zaczęły bić granatami, ale nie ruszały się z miejsca. Przez ten czas zebrało się trochę wojska z różnych rozproszonych oddziałów, przetrzymaliśmy fryców do nocy, a potem jakoś poszło. Przybiegł łącznik, przyniósł podziękowanie na piśmie, podobno sam Żdanow dzwonił z Leningradu, ale najbardziej ucieszyło nas przybycie regularnego wojska. W samej Łudzę też ich porządnie stuknęli, bardzo już byli pewni siebie, leźli jak na wycieczkę... Tu nas łatwo nie wezmą. - A ta dziewczyna? Wzięliście ją do oddziału? - Kochany towarzyszu politruku, to nie jest siedemnasty rok. Wezwałem ją, mówię, odważna jesteś, ale akurat zabierają mi z powrotem do Leningradu jednego majstra, bo fabryka nie może obejść się bez niego. Ona wtedy w płacz, że już skończyła siedemnaście lat, że jest

dorosła, ma świadectwo z dziesięciolatki, chce chociaż zostać sanitariuszką. Co robić, powiadam, nie mam kobiecych etatów i taką ją, zapłakaną, wsadziłem na ciężarówkę. Prawda, dzielna dziewczyna no i dobrze, przyda się w Leningradzie... Pętla zostaje rzucona ...Tak, istotnie z tą Ługą wyszło zupełnie niespodziewanie i dosyć kiepsko - von Leeb, chodząc w zamyśleniu po swoim pskowskim gabinecie, musiał to przyznać. Kto mógł przypuszczać, że 41 korpus zmotoryzowany von Gottlieba napotka na tej marnej rzeczce taki silny opór? Przecież według danych lotniczego rozpoznania były tam jakieś mizerne oddziałki. A teraz, oczywiście, bolszewicy już zdążyli podciągnąć odwody, są meldunki o czterech dywizjach. Feldmarszałka ogarnia głuche rozdrażnienie; cóż za bałwan ten Gottlieb, jeszcze w dodatku zarozumialec. Tak pokpić sprawę! Rozłożona na stole wielka mapa mówi wprost w oczy niemiłą prawdę: najkrótsza droga do Leningradu jest mocno zablokowana, tymczasem czas leci, dano mu przecież miesiąc na zdobycie tego przeklętego miasta. Musi je zdobyć, to sprawa jego oficerskiego honoru!... Wzrok ślizga się po mapie, bada, obmacuje - feldmarszałek pochyla się jeszcze niżej, dyndający na szyi Żelazny Krzyż prawie, dotyka papierów. Myśli pracują szybko, już rodzi się decyzja, jeszcze trzeba ją wyważyć... Tak, oczywiście, nie ma innego wyjścia. Skryte obejście na lewo, wzdłuż rzeki Ługi ku północy i cios, jak taran, w stronę Kingiseppu i Gatczyny! Feldmarszałek nie pamięta w tej chwili o tym, że powtarza manewr zastosowany w czasie Wojny Domowej najpierw przez Rodziankę i Krasnowa, a w rok później przez Judenicza,- ale gdyby nawet wiedział, nie zmieniłoby to ani na jotę jego decyzji. Cóż za porównanie! Decyzja została zakomunikowana i oto już rusza precyzyjna, bezbłędna machina sztabowa Armeegruppe "Nord". Szybkie kroki oficerów, dyskretny szelest map, odmierzone ruchy kolorowych ołówków, wymawiane półgłosem słowa, trzask maszyn do pisania, pulsowanie radiostacji przesyłających zakodowane sygnały, warkot zapuszczanych silników motocyklowych, na które wskakują łącznicy wiozący zapieczętowane koperty z rozkazami. Szybciej, jeszcze szybciej! Jest czternasty lipca, początek czwartego tygodnia wojny, za tydzień ma się odbyć triumfalny bal zwycięstwa w hotelu "Astoria", polowe drukarnie tłoczą już zaproszenia, złotem na kartonie. Na tyłach dywizji pancernych oczekują sygnału specjalne oddziały, których zadaniem jest rozgrabić Ermitaż, stoją transporty kolejowe, które powiozą zbiory w głąb Niemiec, odbywają się odprawy organów Sipo i SD, gdzie już przygotowuje się listę tych, którzy zostaną straceni w pierwszej kolejności... Szybciej, jeszcze szybciej! Czternastego lipca obrońcy Ługi oddychają z ulgą, nacisk czołgów nieprzyjaciela słabnie - ale w Leningradzie, w Smolnym, gdzie mieści się sztab Frontu Pół- nocno-Zachodniego, nerwowo rozdzwaniają się telefony. 41 korpus von Gottlieba, skręca wzdłuż Ługi, dokonuje czterdziestokilometrowego marszu i odrzucając słabe oddziałki Szkoły Oficerskiej imienia Kirowa, forsuje rzekę pod wsiami Bolszoj Sabsk i Iwanowskoje. Znowu brakuje rezerw; wszystkie siły rzucono w centrum, pod miasto Ługę, i dalej na wschód, gdzie reszta niemieckiej 4 grupy pancernej szturmuje Nowgorod. I znowu jedyną nadzieją miasta są skoszarowani i w szkołach i urzędach ludzie w cywilnych marynarkach i kusych płaszczykach, ćwiczący musztrę, I taktykę plutonów strzeleckich i walkę na bagnety. Smolny ogłasza alarm dla pospolitego ruszenia. ! Nikt się nie rodzi żołnierzem... - Obtarliście sobie nogę, towarzyszu profesorze?

- Aha - oczy profesora Oldenburga może to zresztą nie profesor, tylko docent, Frołow dokładnie nie wie, dla niego to przede wszystkim żołnierz z jego drużyny są pełne poczucia winy. c Ostrożnie obmacuje obolałą nogę. - Nigdy prze- i cięż nie nosiłem tych przeklętych owijaczy, tylko ś normalne skarpetki... - Widzicie, jest siedem sposobów prawidłowego zakładania owijaczy... - Siedem? - To znaczy było siedem, bo wyście wynaleźli i ósmy. Trzeba to robić tak... Pociąg cicho postukuje na rozjazdach. Jest wieczór, poderwano ich na alarm jeszcze w nocy, ale i najpierw długo czekali na transport, potem coś zbombardowano i pociąg pół dnia stał na przedmieściu. Pomagali wynosić bele materiału z płonącego składu. Dookoła ryto okopy, stawiano żelazne kozły przeciwczołgowe, rozwijano kłęby drutu kolczastego, na niebie wisiały długie cygara balonów zaporowych. Więc mogą dojść aż tutaj? -i pomyślał Frołow ze ściśniętym sercem. Przypomniał sobie zapłakane oczy żony, jej szept: "...może spotkasz Wierę, powiedz, niech wraca", kartkę od starszego syna, oddaną przez przejezdnego wojskowego: "Kochani staruszkowie, nic się nie martwcie, niedługo pogonimy fryców aż się patrzy, wasz Fiedia". Prosto z ćwiczeń wojskowych, nie zmieniając munduru, poszedł na front, pod Ostrów, a teraz?... Wczesnym rankiem przyjechali na stację Wejno. Połowa dworca była zmiażdżona bombą dużego kalibru, wszędzie unosił się swąd spalenizny. Żołnierze drugiej DNO*, czyli dywizji pospolitego ruszenia, patrzyli dookoła niepewnie, ziewając stawali w szeregach, odliczali przyciszonymi głosami. Opodal nerwowo chodził po torach krępy podpułkownik, w którym Frołow na pierwszy rzut oka domyślił się dowódcy. Odczekawszy zbliżył się, przyjął raport i chmurnym okiem zlustrował pstre szeregi żołnierzy w cywilu. W jego szczerej, szerokiej twarzy z łatwością można było odczytać zupełny brak entuzjazmu; diabli musieli mu, zawodowemu oficerowi, nadać taką cywilbandę, i to jeszcze w sytuacji zupełnie * DNO - dywizja narodnowo opołczenija. parszywej, bez wsparcia artylerii, z obiecanymi marynarzami Floty Bałtyckiej, którzy widać ugrzęźli | gdzieś po drodze. Zerknął z ukosa na wlokący się f po ziemi owijacz Oldenburga, chciał coś powiedzieć, ale machnął tylko ręką. Potem zatrzymał f wzrok na wyprężonej postaci Frołowa i zapytał z nadzieją: - Zawodowy? - Rezerwa, towarzyszu pułkowniku. - Byliście na froncie? - Tak jest, na fińskim, ale nie na pierwszej linii. Mamy w kompanii z dziesięciu takich, ostrzelanych... Są i po służbie. Ale większość...f rozumiecie, ochotnicy, chcą bić wroga... Twarz pułkownika spochmurniała jeszcze bardziej i Frołow dodał pośpiesznie: - Za to mamy bardzo dobrych narciarzy. Pułkownik uśmiechnął się kwaśno: - To już chyba na inny sezon. Oszczędzajcie ich do stycznia. Wkrótce potem ogłoszono odprawę dowódców kompanii, plutonów i drużyn, ale jednocześnie rozległy się okrzyki "Lotnik, kryj się!" - i wszyscy rozbiegli się po stacji, powskakiwali do rowów, wypełnili świeże leje, zapewniając się wzajemnie, że bomba nigdy nie pada dwa razy w to samo miejsce. Tym razem Niemcy bombardowali I pobliskie miasteczko, ale co chwila, kołując, przelatywali nad stacją i żołnierze lgnęli do ziemi. Tylko podpułkownik, nerwowo spoglądając na zegarek, chodził po torach jakby nigdy nic. - A co to znowu za hrabia Monte Christo? - rozległ się nagle jego rozdrażniony głos. Zaniepokojony Frołow wyjrzał z leja i zobaczył tuż obok charakterystyczną, przygarbioną sylwetkę Oldenburga, wpatrzonego w nurkujące nad miasteczkiem samoloty.

- Oldenburg, co jest? Nie słyszeliście rozkazu? Uczony wzdrygnął się, obejrzał niepewnie dookoła, potem zdjął okulary i przetarł je nerwowo. - Słyszałem, oczywiście, towarzyszu dowódco, ale to... - niepewnie powiódł ręką dookoła - ja... ja tak nie mogę. To zbyt okropne. - Co jest okropne, towarzyszu szeregowy? - pułkownik zbliżył się i groźnie zmarszczył brwi. - To wojna, rozumiecie? Wojna! Weźcie się w garść i nie siejcie paniki. - Ja rozumiem, ale... Ale gdzie jest nasze lotnictwo, towarzyszu pułkowniku?! Gdzie są nasze działa przeciwlotnicze? Dlaczego nam nie mówiono prawdy? Myślałem, że jak im damy łupnia, to wióry polecą... A oni robią przecież z nami co chcą... Twarz pułkownika poczerwieniała ze złości. - Przestańcie mówić, do jasnej cholery! Jesteście żołnierzem. Kto wam pozwolił .wątpić w nasze siły? Podrywacie morale! - krzyczał tym głośniej, im bardziej zdawał sobie sprawę, że zachowuje się jak skończony bałwan, że powinien mówić do tych ludzi zupełnie innymi słowami. Zbyt dużo było jednak własnych wątpliwości, nerwowego oczekiwania, dręczącego napięcia, głuchego rozjątrzenia ponoszonymi ciągle klęskami - żeby nie trzeba tego było wyładować i zagłuszyć krzykiem. Na szczęście w tym samym momencie rozległ się gwizd parowozu i zza zakrętu ukazał się pociąg, wiozący marynarzy, więc podpułkownik; rzuciwszy tylko Frołowowi: "Uważajcie na niego!" - odszedł szybko, świadomy swej pierwszej porażki. Potem był pośpieszny wymarsz. Najpierw szli w kolumnach, a po przejściu przez płonące Wejno rozsypali się w tyraliery. Słońce grzało mocno, idący mimo woli zwalniali kroku, przeskakując! przez rozlewiska, depcząc jaskrawożółte kaczeńce, płosząc stadka dzikich kaczek, aż Frołowowi wydawało się chwilami, że idzie na polowanie. Szli tak dość długo, napięcie spadało i kiedy w pewnym momencie, nie dalej jak o sto metrów przed sobą, zobaczyli grupę rozebranych do pasa ludzi i, i pośpieszne wymachy łopat - w pierwszej chwili nie pojęli, co to jest. Nasi? Może Wiera? - błysnęło w głowie Frołowa, ale w tej samej chwili świadomość zarejestrowała wszystko naraz: gardłowe dźwięki mowy, zgniłozielony kolor I mundurów, żądło ubezpieczającego erkaemu wystawionego w ich stronę - i jak bezgłośna I eksplozja wybuchło w myślach słowo: NIEMCY! Na moment cała drużyna zastygła na miejscu. To co dotychczas było groźną abstrakcją, ciągle? jeszcze odległą, zmaterializowało się teraz w postaci tej grupki spoconych ludzi, o przypieczonych lipcowym słońcem ciałach, zastygłych w podobnym niemym zdumieniu i wyposażonych, jak na ironię, nie w narzędzia zagłady, lecz w zwyczajne łopaty. Tak gapiono się na siebie przez nieskończenie długą sekundę, dzielącą pokój od wojny, aż Frołow, spostrzegłszy ruch w gromadce przeciwników i uprzedzając o ułamek chwili ich skok do rozrzuconej dokoła broni, wydał gardłowy okrzyk i rzucił się naprzód, porywając za sobą resztę. Biegli zwartą gromadą, tupiąc ciężko, rozchlapywali wokół siebie wodę, krzyczeli coś, zagłuszając,, własny strach i pragnąc teraz nade -wszystko dopaść tych ludzi, zanim ich wystrzelają. Frołow widział wszystko po kolei jak na zwolnionym filmie; oto erkaemista - co za szczęście, że pozwolił sobie zejść z ubezpieczenia - sadzi długimi susami do swej broni, pada z rozmachem, odryglowuje, podrzuca kolbę... Zaraz będzie jatka! - myśli Frołow i wyrwawszy zza pasa granat ciska go w stronę Niemca... W tym momencie tryska początek serii, a jednocześnie granat wybucha prosto w twarz erkaemisty. Obok Frołowa zgina się wpół i pada z wrzaskiem rudy Daniła Jarosz, wesoły chłopak, a Niemiec unosi się na kolana, trzyma za twarz, wyje. Dopada go Oldeaburg. Uniesiony niezręcznie karabin spada jak kłonica na zamek erkaemu, tuż obok głowy rannego. Bach! bach! - buchają krótkie strzały Niemców, ale oni już są przy nich, już ich tłuką, kłują, depczą. Z boku też słychać strzały, krzaki zasłaniają resztę^ tyraliery, z przodu widać gołe plecy uciekającego Niemca. Cała drużyna Frołowa wali teraz do niego, przyklękając na kolano. Nikt jednak nie trafia. "Naprzód! nie zatrzymywać się!" - wrzeszczy Frołow, czując instynktownie, że tylko tempo może ich uratować. Kończą się krzaki, z przodu jest rozległe pole, po którym biega oszalałe

bydło, dalej domki wsi - to już Iwanowskoje - i raptem ziemia przed nimi rozstępuje się i tryska w górę: raz, drugi, trzeci... To miny. "Padnij"- woła Frołow i rozejrzawszy się, widzi, że wszyscy dawno już leżą. Pada, czuje chłód podmokłej łąki i dopiero teraz przytomnieje. Potem dostają krwawą szkołę. Niemcy puszcza- ją od wsi lawinę motocykli z karabinami maszynowymi. Tyraliera chwieje się, pęka, odskakuje do tyłu, pada, koszona gęstym ogniem. Jeszcze? chwila i wszystko zmieniłoby się w dziki popłoch ucieczki, ale ściana wybuchów odgradza już Niemców, tłamsi, miażdży. To pociąg pancerny z Wejno. Potem z góry nurkują Junkersy i ziemia kołysze się znowu jak pokład statku, bębenki pękają od huku, rozpaczliwie wrzeszczą ranni. Potem idą szeregami pijani esesmani - atak psychologiczny! - z podwiniętymi rękawami, strzelając z biodra, z krzykiem: Rus, zdawajsa! Przerzedzona tyraliera, parskając chaotycznymi strzałami, znowu się chwieje, lecz marynarze w pasiastych koszulach idą do kontrataku, wytknąwszy do przodu bagnety. Niemcy, którzy boją się ich jak ognia, nie wytrzymują. Teraz znowu trze-i ba się poderwać - słońce jest jeszcze wysoko, ten przeklęty dzień nigdy się nie skończy! – bo, Niemcom zależy na tym, żeby za wszelką cenę utrzymać przyczółek pod Iwanowskim, a naszym, żeby za wszelką cenę go zlikwidować. Kto da z siebie więcej? Tu, na tej porytej wybucham łące, mają się rozstrzygnąć losy ich miasta. Na chwilę przed atakiem dwa bombowce z czerwonymi gwiazdami- więc jednak są! - zniżyły się nad wsią, żeby zbombardować budowany przez Niemców most pontonowy. Jeden od razu zestrzelono, lotników lecących na spadochronach zlikwidowano z ziemi z karabinów maszynowych. Ten widok pomógł leningradczykom oderwać się od ziemi i dopaść do samych opłotków wsi. Wtedy zza chałup znowu wyskoczyli Niemcy. Ich twarze zatańczyły przed Frołowem, w którąś z nich trzasnął kolbą, potem wbił bagnet w coś miękkiego, wyszarpnął, usłyszał gardłowe okrzyki, charknięcia, pojedyncze strzały, zobaczył tarzające się po ziemi ciała. Dostrzegł też Oldenburga, który, nie wiadomo dlaczego, strzelał uklęknąwszy na jedno kolano, a potem wyciągał z leżących przed nim na trawie łódek pojedyncze naboje, ładował, znowu strzelał, prawie nie celując. Frołow chciał krzyknąć, ale w tym samym momencie poczuł mocne trzepnięcie w ramię, obejrzał się zdziwiony; na bluzie szybko rosła czerwona plama, ręka zdrętwiała, w głowie się zakręciło... Zaraz, potem zobaczył strzelającego zza rogu stodoły Niemca, przesłoniły go czyjeś plecy, potem Niemiec już leżał na brzuchu, twarzą do ziemi, a zza stodoły dobiegło przytłumione: rrarrra! No, zaczepili się - pomyślał z ulgą Frołow i w tej samej chwili zdał sobie sprawę, że siedzi bezradnie na trawie i widzi wszystko jak przez mgłę. Dostrzegł jednak, że szarozielone sylwetki znowu wyskakują zza węgłów i biegną do tyłu, odgryzając się strzałami, spróbował, ogarnięty paniką, wstać, opadł z jękiem na kolana. Po chwili poczuł, jak ktoś go podrywa, zarzuca sobie na szyję jego zdrową rękę i taszczy z powrotem. Spojrzał na swoje na wpół bezwładne nogi, chcąc je zmusić do energiczniejszych kroków, i zobaczył rozwiązany owijacz profesora Oldenburga... * Przyparli Niemców do rzeki, ale przyczółka nie zlikwidowali. Udało im się nawet wysadzić w powietrze niemiecki most pontonowy - dwu śmiałków zakradło się, nieco dalej w górze Ługi, nad brzeg z materiałem wybuchowym i puściło go! z prądem na małej tratewce. Była wielka radość ale Niemcy szybko naprawili most i znowu odepchnęli ich od wsi. Tak przepychali się do połowy sierpnia. Przyjeżdżał sam Woroszyłow, przysięgali! mu, że zdobędą Iwanowskoje, a potem ruszyli do ataku i nie zdobyli, nie starczyło sił. Nie wstydzili się tej niedotrzymanej przysięgi, cóż wojna. Zdziesiątkowano ich, ale byli już prawdziwymi wojskiem, bez taryfy ulgowej. Krępy podpułkownik nie czuł się już ofiarą sztabowych intryga "moi żołnierze" - mówił o nich i myślał.

Potem usłyszeli gęstą strzelaninę z prawej strony. Niemcy sięgnęli jeszcze dalej na północ, obeszli ich, wdarli się do Kingiseppu, ugrzęźli pod Gatczyną, ale jednocześnie na południe od Ługi wznowili silne ataki na Nowgorod, zdobyli go i ruszyli ku północy, przez Czudowo na Kopino Tu napotkali silny opór, skręcili ku wschodowi i opanowawszy bardzo ważną stację Mga, która i w toku zaciętych walk przechodziła z rąk do rąk dotarli do Ładogi pod Szlisselburgiem. Ósmego września padł Szlisselburg. Leningrad został odcięty od reszty kraju. Dzień wcześniej zaczął się generalny szturm. Sytuacja stawała się znowu tragiczna. Dowództwo Floty Bałtyckiej otrzymało od Stalina ściśle tajne instrukcje w sprawie jej zatopienia na wypadek zdobycia miasta. Przystąpiono do formowania specjalnych oddziałów dywersyjnych, które miały przystąpić do akcji po wejściu Niemców. Na ścianach domów pojawiły się plakaty z odezwą podpisaną przez Woroszyłowa, Żdanowa i Kuzniecowa: Towarzysze leningradczycy! Nad naszym rodzinnym ukochanym miastem zawisło bezpośrednie niebezpieczeństwo wejścia Niemców! Cała grupa wojsk, znajdująca się w łuku Ługi, została odcięta. Trzeba było bez walki opuścić miasto. Oddziały przebijały się z okrążenia, torując sobie drogę w ciężkich bojach. Część dowódców wydała rozkaz marszu w małych grupkach, na własną rękę. Jeszcze w październiku i w listopadzie większe oddziały, drobne grupy, pojedynczy żołnierze przedzierali się przez linię frontu ku swoim. Nie było wśród nich Iwana Frołowa. Rodzina otrzymała lakoniczne zawiadomienie, że należy go uważać za zaginionego. Pętla zaciska się - Lecimy nad Ładogą, towarzyszu generale. Żukow* skinął głową. Generałowie Fiediuniński, Chozin i Kokoriew spojrzeli ciekawie przez okna samolotu. Szare fale jeziora złociły się w popołudniowym słońcu, niebo było bezchmurne, wokół samolotu Li-2, którym leciał do otoczonego Leningradu * Polecam książkę W.Suworowa Dzień Zwycięstwa, dowiecie się więcej o tym wspaniałym generale nieudaczniku, przez którego zginęły miliony ludzi, a on sam dożył w spokoju i chwale późnych lat. (Przypisek skanującego) nowo mianowany dowódca frontu, zataczały kręgi myśliwce eskorty. - Tak więc, proszę towarzyszy - kontynuował Żuków - mamy do czynienia z doświadczonym przeciwnikiem. Stara, niemiecka, generalska szkoła. Sześćdziesiąt pięć lat. Hitler, jak nas informowano, nie bardzo go lubi, ale ceni. Brał udział w operacji sudeckiej, przerwał linię Maginota na czele Grupy Armii "C". Dano mu za to tytuł feldmarszałka i Żelazny Krzyż. Teraz von Leeb ma zdobyć Leningrad za wszelką cenę i trzeba przyznać robi, co może. Mamy dzisiaj dwunasty września, wszystko wskazuje na to, że pięć dni temu rozpoczął decydujący szturm. O rezultatach dowiemy się na miejscu. Na razie wiadomo, że po zdobyciu Leningrad miałby zostać ograbiony i zrównany z ziemią. Uzyskaliśmy tajny dokument, który informuje, że ani Niemcy, ani Finlandia nie są zainteresowane w istnieniu tak dużego miasta u ujścia Newy. Ma tu być małe miasteczko fińskie pod nazwą "Pisttari". Nieźle, co? Już nas zaplanowali. To się nazywa dzielić skórę na niedźwiedziu... Czy to już miasto? - Tak jest, towarzyszu generale - odpowiedział major Onufriew, oficer łącznikowy sztabu Frontu Leningradzkiego. - Nie widać śladów zniszczeń... - Na razie nie. Ostrzały artyleryjskie zaczęły się przed tygodniem, uszkodzenia są niewielkie, ale ludność cywilna bardzo na tym cierpi. Poza tym codziennie mamy trzy do pięciu nalotów. Obrona przeciwlotnicza ma pełne ręce roboty. Starają się, jak mogą...

- Ale mało mogą, co? Taak. A to co? - palec Żukowa wskazał wielkie, jeszcze dymiące pogorzelisko. - To - major nerwowo przełknął ślinę - składy badajewskie Ósmego był bardzo silny nalot... Sto pięćdziesiąt siedem pożarów... - Zaraz, zaraz. Chyba nie chcecie mi, majorze, .powiedzieć, żeście ich zawczasu nie rozładowali? - Właśnie... Ponieśliśmy bardzo duże straty. Nie wszystko zdołaliśmy uratować... - To zbrodnia! - Żuków podniósł głos; był znany ze swego porywczego usposobienia. - Cóż to za porządki! Za takie rzeczy idzie się pod sąd wojenny! Onufriew zrobił gest, jakby chciał mu przerwać, ale się opanował. Poczerwieniał jak burak. Z gardła wydarł mu się nieartykułowany dźwięk. - Chcieliście coś powiedzieć, majorze? - spytał podejrzliwie Żuków. - Tak... to jest... pozwólcie zameldować, że ratowaliśmy żywność ze składów pod gradem eksplodujących bomb... Wielu naszych zginęło... Zapanowało niezręczne milczenie. - A! - powiedział Żuków i energicznie odwrócił się ku oknu. Samolot schodził do lądowania. Kiedy jechali z lotniska do Smolnego, Fiediuniński rozglądał się ciekawie. Z przyjemnością stwierdził, że w mieście nie widać ani śladu paniki. Liczne patrole i posterunki na drogach wjazdowych bardzo starannie sprawdzały dokumenty, niezależnie od rangi przejeżdżających. Leningrad był surowy, ściszony, wypełniony wojskowymi mundurami, ale spokojny i jakiś szczególnie urzekający w swoim klasycznym pięknie, na które wojna położyła tragiczny cień. Prawie bez przerwy słychać było łoskot rozrywających się pocisków artyleryjskich, ale ludzie zdawali się nie zwracać na to uwagi. Niektóre domy ziały świeżymi szczerbami. Słynne leningradzkie pomniki oszalowano deskami i obłożono workami z piaskiem, a ulubioną figurę Katarzyny II przed Teatrem Aleksandryjskim owinięto w wielką siatkę maskującą niby w woalkę (Kat’ka w awos'kie - mówili o niej czule leningradczycy). Na Aniczkowskim Moście tłum patrzył w milczeniu, jak specjalna ekipa zdejmuje słynne konie Kłodta, f symbolizujące cztery żywioły. Wspaniałe rumaki zdawały się ożywać, płynąc w powietrzu w stronę I platform. Na Newie widać było wąskie sylwetki kontrtorpedowców, a w dali od strony Kronsztadtu, przecinały niebo ostre błyski i rozlegały się głuche grzmoty - to biła w Niemców ciężka artyleria okrętowa "Marata" i "Rewolucji Październikowej". Te łoskoty wojny mieszały się w mieście z rozbrzmiewającą przez głośniki uroczystą pieśnią, która, wyparłszy skoczne marsze, i miała się zrosnąć trwale z atmosferą pierwszego i okresu wojny: Pust' jarost' blagorodnaja, Wskipajet kak wolna Idiot wojna narodnaja, Swiaszczennaja wojna! Kiedy podjechali do Smolnego, Fiediuniński,- choć bynajmniej nie sentymentalny, nie mógł się oprzeć wzruszeniu. Nad całym budynkiem rozpięto wielką sieć maskującą, okna były starannie zasłonięte, główna aleja została zamknięta dla ruchu, na pozór wszystko wydawało się bezludne i opuszczone. Ale pod boczne wejścia podjeżdżały dziesiątki aut, ustawicznie wchodzili i wychodzili ludzie, a w długich, jasnych, przestrzennych korytarzach panowała ta sama atmosfera skoncentrowanej woli i upartego wysiłku, która wydawała się przerzucać ponad minioną ćwiercią stulecia most ku tamtym, październikowym dniom i przywoływać cienie zmarłych na pomoc żyjących. Weszli do poczekalni, siedzący przy biurku adiutant poderwał się, otworzył drzwi do gabinetu i wtedy do uszu generałów dobiegł strzęp dialogu:

- ...nie jest waszą sprawą. Za wszystko, co robię, odpowiadam osobiście przed towarzyszem Stalinem! - Ja również, Andrzeju Aleksandrowiczu. I właśnie dlatego w sprawie fatalnej sytuacji aprowizacyjnej wyślę raport doMoskwy. Szczupły, szpakowaty mężczyzna, który stojąc w progu wypowiedział te słowa, odwrócił się i zobaczył przybyłych. Był to sekretarz Leningradzkiego Komitetu Partii i członek Rady Wojennej Frontu, Kuzniecow. - Aa, witamy towarzyszy generałów! Proszę tędy. Po gabinecie chodził wielkimi krokami tęgi mężczyzna z krótko przystrzyżonymi wąsikami, w generalskim mundurze. Był najwyraźniej bardzo zdenerwowany, ale na widok wchodzących opanował się, uśmiechnął i rozłożył ręce: - Prosimy, prosimy, aby w dobrą godzinę. Towarzysz Źukow? Jestem Żdanow. Szkoda, że w takich okolicznościach... Poznajcie się z towarzyszem Kuzniecowem. Jak lot? Żadnych niespodzianek? Od czego zaczniemy? Czy towarzysze są głodni? - Przede wszystkim - powiedział sucho Żuków - chciałbym, żebyście nas możliwie wyczerpująco zapoznali z sytuacją... Sytuacja była niewesoła i w miarę jej referowania twarze obecnych poważniały coraz bardziej. Z prawej strony Niemcy doszli do Ładogi, z lewej przedarli się do brzegu Zalewu Fińskiego, opanowali Peterhof i zajadle atakowali Stralnę, której ostateczny upadek wydawał się być przesądzony. Zażarte walki toczyły się pod Urickiem i Pułkowem, a więc już na przedmieściach miasta, o kilkanaście kilometrów od jego centrum, tam gdzie dochodziły leningradzkie tramwaje. Z największym wysiłkiem, przede wszystkim dzięki pomocy floty i potężnej artylerii fortów Krasnaja Górka i Sieraja Łoszad', udawało się na lewo od dokonanego przez Niemców pod Peterhofem wyłomu utrzymać niewielki skrawek ziemi, niezbędny dla obrony Kronsztadtu, nazywany przyczółkiem oranienbaumskim. - A flota? - spytał Żuków. Żdanow milczał przez chwilę. - Pod koniec sierpnia, w czasie ewakuacji Tallinu - powiedział lekko schrypniętym głosem - ponieśliśmy bardzo ciężkie straty w tonażu handlowym... - Konkretnie? - Z dwudziestu trzech jednostek, które brały udział w ewakuacji, dopłynęły do Leningradu... dwie. Przez chwilę w gabinecie zapanowało ciężkie milczenie. - Za to straty floty wojennej były nieznaczne - dodał spokojnie Żdanow.-Prawie wszystko mamy już w Kronsztadtcie. Rozległo się dyskretne pukanie. Oficer operacyjny, stuknąwszy obcasami, położył na stole ostatnie meldunki. Pochylono się nad nimi. Wiadomości były, bez wyjątku, bardzo złe. Pod samym -Leningradem Niemcy zajęli Duderhof i Krasnoje Sieło. Z drugiej strony, na Przesmyku Karelskim, Finowie zajęli Siestrorieck i z największym trudem udało się powstrzymać ich zagon pancerny. Na odcinku 7 armii, broniącej przesmyku między jeziorami Ładoga i Onega, wojska niemiecko-fińskie w kilku miejscach sforsowały rzekę Świr. Groźba zarzucenia na miasto drugiej, tym razem zupełnie szczelnej pętli blokady stawała się coraz bardziej realna. - Czarny dzień - w głosie Żdanowa wyczuwało się głęboką troskę. - Piąty dzień szturmu. Co będzie jutro? Co będzie jutro… Szósty dzień generalnego szturmu Leningradu. Już ustalono menu "bankietu zwycięzców" w hotelu "Astoria". Już wiadomo, o której godzinie zacznie się defilada przed Pałacem Zimowym. Kierowcy sztabowych samochodów

otrzymali specjalne przepustki dla poruszania się po całym mieście, z oznaczeniem najważniejszych tras przejazdowych. W Gatczynie siedzi na walizkach generał von Knut, mianowany wojskowym komendantem miasta. Nerwowo poziewując, patrzy na zegarek; wszystko zostało już ustalone, pozostaje tylko czekać na wiadomość, że droga jest wolna. W Pskowie von Leeb obmyśla początek meldunku, który ladą godzina złoży telefonicznie Hitlerowi; powinno to być godne, a zarazem niedbałe, coś w rodzaju: Mein Führer, miło mi powiadomić pana, że misja, którą obarczył pan moje wojska, została przez nie z honorem wypełniona... Służba informacyjna Armeegruppe "Nord" rozrzuca wśród ludności zajętych wsi i miasteczek ulotki: Leningrad został zdobyty! W mieście trwają ostatnie walki uliczne. Armia bolszewicka wycofuje się na Wyspą Wasiliewską. Tego dnia zasnute dymem miasto dygoce od huku artylerii. Strzela wszystko, co znajduje się w rękach obrońców: działa zamkniętej w Kronsztadtcie floty, nawet staruszka "Aurora", muzealny zabytek ewakuowany z miasta; strzelają pociągi pancerne, działa ustawione pośpiesznie na prowizorycznych kolejowych platformach, artyleria armii, dywizji, pułków i batalionów, moździerze, których niestety Niemcy mają znacznie więcej. Jednak nacisk wroga nie słabnie ani na chwilę. Z ruin Pułkowskiego Obserwatorium Astronomicznego - którego dyrektor, profesor Ogorod- nikow, walczy z bronią w ręku na przednim skraju, przebiegającym o dwieście metrów dalej - generał Fiediuniński, zaciskając kurczowo palce na lornetce, obserwuje rozległe przedpole. Trwa nieprzerwany łoskot, z zasnutego dymem nieba wypadają stada niemieckich samolotów, wybuchy ciężkich pocisków artylerii okrętowej wyrzucają w niebo ogromne słupy ziemi; trójkami i piątkami pełzną niemieckie czołgi, za nimi tyraliery piechoty błyskające ognikami strzałów, padają, dziesiątkowane ogniem obrońców, odskakują do tyłu, znowu idą... Bije po nich i po czołgach ogniem na wprost artyleria pułkowa i batalionowa, maleńkie działka stojące w szczerym polu, w zżółkłej, jesiennej trawie, która płonie wokół nich wysokim płomieniem. Czołgi wdzierają się na ich stanowiska, tłamszą bijące żarem działa, miażdżą ludzi i - stają zasypywane butelkami z benzyną przez tych, co ocaleli. W niebo walą słupy czarnego dymu, nie widać już ani Ligowa, ani Puszkina, ani Pawłowska. A z tyłu na przedmieściach, przecinając żółtymi smugami rowów błotnistą nadnewską równinę, nieprzerwanie pracują ludzie; ryją okopy, budują stanowiska ogniowe, stawiają bunkry. Jeśli fale Niemców przewalą się przez grzbiet Wzgórz Pułkowskich i spadną na przedmieścia, będzie się do nich strzelać z tych bunkrów, a jeśli wejdą jeszcze dalej z barykad ustawionych w mieście, z wielu tysięcy strzelnic w zamurowanych oknach i piwnicach domów, z linii obronnych na Kanale Obwodowym, na Fontance, na Newie... a Newie? Fiediuniński opuszcza lornetkę, przeciera oczy nie, nigdy do tego nie można dopuścić! Właśnie objął dowództwo 42 armii; jej poprzedni dowódca, generał Iwanow, przestał panować nad sytuacją, trzeba było niezwłocznie odesłać -go do dyspozycji Smolnego, a teraz on sam musi zrobić wszystko, co od niego zależy, żeby Niemcy nie przeszli... Schodzi z wieży Obserwatorium; na dole, w jego ruinach, płonie stos niemieckich ulotek, którymi lotnictwo bez przerwy zasypuje obrońców. Podnosi jedną z nich: Bij Żyda i komisarza! Bolszewicka gęba prosi o kamień. Rzuć broń. Bagnet w ziemię. Czekać hasła do błękitnej nocy! Durnie, zwyczajna banda zawodowych morderców! Oto ich argumenty, oto cała psychologia działania - generał z wściekłością ciska podarty papier i w tym samym momencie rozlega się, ogłuszający łoskot; to ciężki pocisk niemiecki burzy resztkę wieży, z której zszedł przed chwilą... * Siódmy dzień generalnego szturmu Leningradu. ...Niemiecki oficer, wymachując pistoletem, wbiega na nasyp, za nim jego piechurzy.

- Fiedia! - zachrypnięty, błagalny głos lejtnanta. Fiodor Frołow albo Frołow-młodszy, jak; go nazywali w fabryce, zakreśla lufą swojego o Maksyma krótką linię. Oficer zwija się w kłębek, piechurzy staczają z nasypu, sztyletowy ogień wbija ich w ziemię. Kipi woda w chłodnicy, a z przeciwka, z okropnym wrzaskiem, nadbiega już nowa fala - który to raz dzisiaj? Garstka ludzi - resztka batalionu szturmowego, leżąca za nasypem Kolei Bałtyckiej między Urickiem a Ligowem - spręża się, zastyga bez ruchu. Bliżej.-Jeszcze bliżej... Mijają wielki kamień, osiemdziesiąt metrów... Teraz! Nie pada żadna komenda, wszyscy otwierają morderczy ogień. Łomot wystrzałów zlewa się i faluje w powietrzu. Lufa Maksyma, prowadzona zdrętwiałymi z wysiłku rękami Fiodora, przekreśla sylwetki wrogów, wraca, znowu przekreśla; w otępiałym mózgu kołacze się jakiś strzęp myśli: Za ojca!... Był list z domu, że zaginął pod Ługą .. - Fiedia... - głos lejtnanta urywa się w jęku; Fiodor nie ma czasu obejrzeć się, znów przerzut całym ciałem, z lewej strony Niemcy wpełzają na czworakach na nasyp, toczą z powrotem, znowu wspinają, widać zadarte do rzutu ręce z granatami. O, cholera, może być kiepsko, taśma się kończy, a amunicyjny, Wania Blinów, charcząc drapie paznokciami ziemię, nawet nie można spytać, co mu jest... Niemieckie granaty na długich trzonkach padają dookoła, huk, woda znowu kipi. Fiedia, wyrywając podłożone pod koła Maksyma kamienie, zniża lufę, bije w chaos sylwetek, nic już nie czując, aż fala powietrza uderza weń i zrzuca z nasypu. Ile czasu upłynęło? Nie wie tego. Otwiera oczy, jest zdaje się cały. Pierwsze, co widzi, to sterczące do góry koła Maksyma i tarcza, masywna tarcza rozdarta jak kartka papieru. Jest dziwnie cicho, z boku ktoś jęczy, na przedpolu konwulsyjnie drga jakiś niedostrzelony Niemiec, reszta widocznie, uciekła, z przodu słychać rzadkie wybuchy. W uszach huczy, głowa pulsuje, nogi się i trzęsą, ale - o szczęście! - zapada zmrok, wyg- I lada na to, że przeszedł jeszcze jeden dzień. - Hej, jest tu kto? - krzyczy Fiedia, chociaż T własny głos wydaje mu się cichszy od szeptu. - Na moją komendę... Od ziemi oddzielają się dwa cienie; wszystko, co zostało z batalionu. * Ósmy dzień generalnego szturmu Leningradu. - Auf! - mówi półgłosem Kalb i z całej siły odpychając- ponton od brzegu, skacze doń ostatni,- tak jak wtedy, na początku, nad Niemnem. Tak jak wtedy, ale jednocześnie nie tak jak wtedy; to nie jest już czas wielkich nadziei, zbyt ciężko to wszystko idzie, zbyt dużo dobrych druhów gryzie ziemię, diabli wiedzą, czy zobaczy kiedy to przeklęte miasto, nie lepiej było podszczypywać i Francuzeczki i spijać czerwone wino nad Kanałem? Cała nadzieja w dzisiejszym zaskoczeniu. I podobno Sowieci wszystko, co mają, rzucili z tam tej strony, od Gatczyny, Pułkowa, Uricka, a tu, i nad Newą, niczego się nie spodziewają. Więc trzeba spróbować, jeden cios i werżną się im w zaplecze, rajd przez tyły, do tych ociężałych Finów, tylko rękę podać. No i chyba wtedy ta t zwariowana karuzela musi się nareszcie skończyć... Płyną, wiosłując ostrożnie, z obu stron majaczą inne pontony. Prawie nie słychać plusku, nie było przygotowania artyleryjskiego, ich grupa szturmowa ma po cichu złapać przyczółek. Tam z tyłu wszystko jest gotowe do skoku, dywizja czeka na sygnał. Już dobijają do brzegu, wyskakują, padają, wpatrują się w ciemność. Gott sei dank! - zupełna cisza, ciemno, nikt nie strzela. Wygląda na to, że wszystko pójdzie dobrze. Kalb wysyła naprzód patrole, patrzy na zegarek: nie, nie można czekać aż wrócą. Zapala latarkę, zakłada czerwone szkiełko, ostrożnie macha nią trzy razy i z ulgą widzi, jak prawie natychmiast od majaczącego w nocnym tumanie przeciwległego brzegu odrywa się na całej długości rząd ciemnych sylwetek: ruszył pierwszy rzut! Sekundy wloką się nieskończenie wolno, ale płynący są już prawie na

środku niezbyt w tym miejscu szerokiej Newy, kiedy ucho Kalba łowi jakiś potężniejszy szum. To ryk motorów! Zanim można cokolwiek przedsięwziąć, z góry rzeki, zza zakrętu, wyskakują rozpędzone sylwetki kutrów. W niebo tryskają snopy rakiet, robi się jasno jak w dzień, kutry, kładąc się z rozpędu na burty wyrzucając po obydwu swoich bokach słupy wody, wrzynają się w płynących, miażdżą ich, topią, rozstrzeliwują długimi seriami karabinów maszynowych. Rozpętuje się piekło, słychać rozpaczliwe wrzaski o pomoc, łoskot strzałów, huk bijącej o brzegi fali... Kalb zaciska pięści i krzyczy coś z wściekłością, jest bezradny: ta banda, która korkuje Newę w Szlisselburgu, musiała przepuścić pod swoim nosem bolszewicką flotyllę z jeziora Ładoga, o której istnieniu nikt nie pamiętał!... Wszystko trwa sekundy, włamawszy się w szyk płynących kutry pozostawiają za sobą szczątki rozbitych łodzi i ludzi, a po chwili dokonują, jak na komendę, brawurowego zwrotu i wyorawszy w rzece głęboką bruzdę, która pochłania resztki środków przeprawowych, mkną z rykiem motorów wzdłuż prawego brzegu. W powietrze strzelają nowe snopy rakiet i grad ołowiu spada na ciągle zaskoczonych ludzi Kalba. Jednocześnie z głębi prawego brzegu zaczyna strzelać artyleria i po niemieckiej stronie, wśród masy ściśniętych nad brzegiem żołnierzy, tryskają w niebo słupy ognia. Ale Kalb i jego ludzie już tego nie słyszą; odcięci od swoich rzeką i strzelającymi w nich z bliskiej odległości kutrami mogą tylko uciekać w głąb lądu. Robią to właśnie, ogarnięci paniką i smagani ogniem. "Do lasu! Do lasu!" - krzyczy Kalb, podrywa się, pada, znowu biegnie, już jest na zbawczym skraju i wtedy, prosto w twarze nadbiegających, tryska gęsta salwa. W przedśmiertnym napięciu świadomość Kalba rejestruje tuż pod nogami zamaskowany nasyp przedpiersia, rząd luf i ukryte w cieniu hełmów wykrzywione nienawiścią twarze; potem w mózgu wybucha oślepiające światło i wszystko kończy się na zawsze. * Kontrolował korespondencję - myśli młodszy lejtenant Parabukin, wyjąwszy przy świetle zamaskowanej latarki paczkę listów z kurtki rosłego sturmbannführera, który, zastrzelony, zwalił się z rozpędu na dno okopu. Przegląda je machinalnie: Kochana Żono! Dziś jest niedziela, atakujemy ten przeklęty Leningrad. Jestem pewien, że za dwa dni padnie; opór Rosjan został całkowicie złamany, koniec wojny już niedługo... Najdroższa Lizzi, przywiozą ci prawdziwego rosyjskiego niedźwiedzia. Dookoła pełno bandytów, ale nie patyczkujemy się z nimi... ...trochę papierosów, ostatnio urwały się przydziały, zresztą zamieniam papierosy na chleb, ale w Leningradzie powetujemy to sobie... ...wczoraj i dzisiaj pod Petersburgiem było prawdziwe piekło. Atakowaliśmy linię bardzo potężnych umocnień, artyleria strzela bez przerwy. Bolszewicy mają w porcie jeszcze jeden liniowiec i parę krążowników. Trudno sobie wyobrazić, jakie leje powstają po ich pociskach. Jeden rozerwał się o dwieście metrów ode mnie i "możesz wierzyć albo nie wierzyć, ale podrzuciło mnie na dwa metry w górę. Iwanów trzeba wytępić ogniem i żelazem, inaczej nic z tego nie będzie... Młodszy lejtenant Parabukin prostuje się, ociera twarz, na której osiadły krople drobnej jesiennej mżawki, gasi latarkę. - Nikanorow, odnieście to Wszystko komisarzowi. Artyleria już nie strzela, desant został odrzucony. Nad głową rozlega się przeciągły, monotonny pomruk. Niemieckie bombowce lecą na Leningrad. Tola zadziera głowę, widzi kontury gałęzi na tle bezgwiezdnego nieba, słyszy narastający warkot silników i myśli: Wiera... Mamy go !

- Lecą! - mówi dyżurny, kładąc słuchawkę. Jednocześnie z wielu punktów miasta naraz rozlega się żałobny, szarpiący nerwy głos syren, Wiera zrywa się z krzesła, wybiega z dyżurki sektora obrony przeciwlotniczej na szóstym piętrze hotelu Europejskiego, wspina się po żelaznych schodkach na poddasze, otwiera z wysiłkiem klapę, już jest na dachu, ostrożnie stąpa po śliskiej kładce, trzymając się barierki. "Alarm lotniczy Alarm lotniczy!" - wrzeszczą głośniki i echo roznosi się nad dachami przyczajonego w ciemności miasta. Już słychać szczekanie zenitowek, gdzieś w pobliżu Moskiewskiej Rogatki błyska wybuch i dotacza się jego grzmiący odgłos. Po niebie skaczą smugi reflektorów, kołysząc się to w jedną, l to w drugą stronę, widowisko piękne, ale zbyt groźne, żeby można je było podziwiać, zwłaszcza i że głośny huk silników przybliża się coraz bardziej. Raptem w smudze reflektora, coś błysnęło. Zaraz pośpieszył drugi, w ich przecięciu świeci teraz srebrny samolocik jak dziecinna zabawka, ale ta zabawka jest bombowcem He-111, pełnym śmiercionośnego ładunku. Setki ludzi, obserwujących tak jak Wiera nocne niebo, zaciska teraz pięści i śledzi prujące ze wszystkich stron koraliki świetlnych pocisków. Jest! Jest! Mają go! Wiera podskakuje z radości, widząc, jak niebo przecina ognista smuga, zakończona rozbłyskiem eksplozji. Łoskot jest jeszcze bliższy, teraz brzmi już nad głową. Nie opodal na Newie ogłuszająco grzechoczą zenitówki trałowców i niszczycieli, w uszy wwierca się świst spadających bomb, fala powietrza ciska dziewczynę na barierkę. Jeszcze raz! I jeszcze! Pod sobą Wiera widzi ziejącą przepaść ulicy Brodskiego, strach ściska za gardło... Ale co to? Z drugiej strony Newskiego, z ciemnego bloku domu towarowego Gostinnyj Dwór, wzbija się ku niebu zielona rakieta. Dywersant! Myśli pracują gorączkowo: przede wszystkim zapamiętać miejsce. Chyba trzeci korpus... Teraz szybko na dół, do dyżurki. I nie czekając, aż dyżurny zadzwoni do milicji i NKWD, rwie z dwoma chłopcami po schodach na dół, przez pokryty rozbitym szkłem narożnik, na drugą stronę... Przed ciemną wyrwą okna jest chwila prawdziwego, wielkiego strachu, znacznie większego niż wtedy, kiedy biegła w stronę czołgu; tam był dzień, obok byli ludzie, a tu... Ale silniejszy jest wstyd przed towarzyszami. Wiera z wyciągniętym pistoletem pierwsza wskakuje do środka. Seria wybuchów, coś się wali z hukiem, sypią się cegły, nic nie widać... Prędzej! Rozdzielili się, Wiera biegnie na koniec korytarza. W wąskim przejściu miga jakiś zgięty cień. Milicjant? Niemożliwe, nikt nie mógł tu dobiec przed nią. - Stój! - woła głośno dziewczyna. Cień zawraca, skacze w bok, w stronę płonącej klatki schodowej. Wiera podnosi pistolet, naciska spust, raz, drugi... Wie, że nie trafi, ale chce zaalarmować strzałami swoich towarzyszy. Potem wbiega na klatkę. Pierwsze piętro, drugie, trzecie! Wyżej już nie można. Tamten musiał skręcić na lewo, widać dobrze się orientuje. Wiera robi krok naprzód i w tym samym momencie nadwątlona klatka trzeciego piętra obsypuje się na drugie. Ostry trzask, strach spadania, tępy ból w głowie - i dziewczyna traci przytomność. Odzyskuje ją, kiedy czyjeś ręce troskliwie bandażują jej głowę. Leży na parterze przy wejściu, widzi nad sobą ludzi w mundurach, miga znajoma twarz Olega, kolegi z sekcji. - Oleg... - mówi, podnosząc z wysiłkiem głowę. - Czy?... - Wszystko w porządku, mamy .tego drania. Już go zabrali. Baliśmy się o ciebie, dziewczyno, ale to głupstwo, masz szczęście. Leż spokojnie. Jak przez watę w uszach słychać jeszcze jakieś głosy; zdaje się, że mówią o niej coś dobrego, ale to nieprawda, ona się bardzo bała, a poza tym nie może być dzielna, skoro ten oficer, który zniszczył wtedy czołg nie chciał jej wziąć do swojego oddziału... Chce zaprotestować, ale słyszy niski, przytłumiony dźwięk syren, ogłaszających odwołanie alarmu, i myśli: jaki ładny głos mają te syreny...

"Zrównać Petersburg z ziemią... Dziewiąty, dziesiąty, jedenasty dzień generalnego szturmu Leningradu. ...I oto już są u celu. To o czym marzyli, spełniło się. Rozpiera ich teutońska pycha. Powalony Leningrad leży u ich stóp... Salwy plutonów egzekucyjnych nad Newą, Mojką, Fontańką, Kanałem Obwodowym strącają do wody tysiące ludzi. Setki leningradczyków wiszą na drzewach Parku Letniego. Pijani oficerowie urządzają orgie wśród rozbitych waz Ermitażu. Faszystowscy feldfeble rwą na strzępy nieśmiertelne płótna Rafaela i Leonarda da Vinci. Lecą na bruk antyczne posągi. Zrzucony z granitowego postumentu Miedziany Jeździec zostanie przetopiony na łańcuchy do więzień. Płoną na ulicach ogniska, podsycane dziełami Puszkina, Tołstoja, Gogola, Gorkiego. Leżą na nich zwęglone trupy z rękami związanymi drutem kolczastym, zgwałcone kobiety, zakłute bagnetami dzieci. A w wielkich fabrykach tysiące ludzie zgiętych w niewolniczym trudzie, wyrabiających narzędzia śmierci przeciw swoim braciom, bitych pejczami przez faszystowskich dozorców, skazanych na powolną śmierć głodową. Tryskają korki od szampana w hotelu "Astoria". Hitlerowscy generałowie prężą się dumnie, gdy ich dowódca czyta rozkaz: "Führer zdecydował się zrównać Petersburg z ziemią. Nie ma żadnego powodu, aby po zwycięstwie nad Rosją pozostawić to wielkie miasto na powierzchni ziemi. Ludność należy wytępić, gdyż nie leży w naszym interesie utrzymanie jej przy życiu... Obrońco miasta Lenina! Oto, o czym śnią faszystowscy bandyci. Odpowiedz im językiem kuli i bagnetu. Śmierć niemieckim najeźdźcom! Nocna lampka rzuca skąpe światło. Łukomski" jeszcze raz czyta to, co przed chwilą napisał. Wysokie okna parterowego pokoju w "Astorii" - dokąd, jak większość korespondentów, przeniósł | się, kiedy żonę i córkę ewakuowano z miasta -I są szczelnie zakryte specjalnymi zasłonami. To tu ma być ten bal... - błyska myśl i jak echo szyby dzwonią od niedalekiego wybuchu. Właśnie tu, nic dziwnego zresztą, przecież "Astorię" budowali i Niemcy jeszcze przed pierwszą wojną, podobno był stąd podziemny korytarz do niemieckiej ambasady... Jest chłodno, od okien wieje ziąbem, przed hotelem, wśród bezlistnych drzew, sterczą w górę lufy baterii przeciwlotniczej, a wśród nich, jakby przestraszony, podrywa się w górę ciężki, spiżowy rumak Mikołaja . Dalej ciemny masyw Soboru Isakijewskiego również uwieńczonego baterią armat. Ból w skroniach; pewnie z niedojadania, racje żywnościowe znowu zmniejszono. Ból w nogach od wydeptanych, wybieganych, przepełzniętych frontowych kilometrów: Karelia, Ługa, Gatczyna, Iżora, Pułkowo, Kołpino, Urick, Kronsztadt, znowu Pułkowo... Nocne powroty do "Astorii", tej wojennej arki Noego, gdzie zamiast solidnych gości z delegacjami przychodzą teraz ludzie z nakazami wojennego komendanta Leningradu... Kogóż tu nie ma? Korespondenci centralnych i terenowych redakcji, dowódcy, pracownicy polityczni, lotnicy utrzymujący na cywilnych Douglasach łączność z Wielką Ziemią, odpowiedzialni pracownicy komisariatów ludowych, uciekinierzy z krajów nadbałtyckich, oczekujących na swoją ewakuację, normalni ludzie, których mieszkania zostały zbombardowane, przybysze z innych miast, których odcięła od nich blokada, ludzie, o których nic nie wiadomo i których nie należy o nic pytać, nie podający nazwisk, pojawiający się i znikający tak samo niespodziewanie. Są i artyści frontowych zespołów estradowych. Są poeci i pisarze; wśród nich ekipa słynnej "emki" redakcji ,,Krasnoj Zwiezdy", która jako. ostatnia przeskoczyła do Leningradu przed zarzuceniem pętli blokady. "Niemcy tylko na nas czekali!" - przechwalają się teraz Lew Sławin i Michał Swietłow... Pukanie do drzwi. A otóż i on, Swietłow, autor "Grenady", taki chudy, że jego podłużna twarz przypomina teraz brzytwę z profilu. Mieszka w sąsiednim pokoju, wchodzi nieśmiało, nie wiadomo dlaczego czyszcząc przy tym lufę swego rewolweru chusteczką od nosa. Zepsuł się

u niego telefon. Bierze słuchawkę, prosi centralę o miasto: "Zajęte? Nie przesadzajmy, jeszcze nie." Wszyscy znają jego poczucie humoru, jego dowcipy, ronione mimochodem, ze smutnym wyrazem twarzy; wszyscy go lubią. Na górze słychać odgłosy kroków, po pokoju chodzi z pochyloną głową siwowłosy wysoki człowiek o energicznej szczęce to Mikołaj Tichonow, również znakomity poeta. Może właśnie teraz powstaje pierwsza zwrotka poematu o leningradzkiej blokadzie "Kirów z nami"? Domow zatiemnienych gromady, W zlowieszczem podobii sna. W żeleznych noczach Leningrada, Osadnoj pory tiszina... Opodal stuka jak erkaem maszyna energicznego, żywo gestykulującego Wsiewołoda Wiszniewskiego, którego nazwisko zrosło się na zawsze z dziejami Floty Bałtyckiej. Przyleciał z Wielkiej Ziemi Aleksander Fadiejew, jeździ to na jeden, to ma drugi odcinek frontu, pływa kutrem do Kronsztadtu. Jeżdżą, czytają wiersze i opowiadania, piszą korespondencje Prokofiew, Sajanow, Azarow, Szefner, Dudin, Wiera Inber, Helena Wiecztomowa, której mąż, poeta Jurij Ingę, zginął na "Wironii" w czasie ewakuacji Tallinu. Płynął na niej również krytyk Tarasienkow. Kiedy okręt szpitalny "Wironia", oznaczony wielkim znakiem czerwonego krzyża, szedł, na dno z wieloma tysiącami rannych, trafiony torpedą niemieckiej łodzi podwodnej, wyłowiła go szalupa i dostarczyła na pokład kanonierki.. Potem zatopiono kanonierkę. Tarasienkow wypłynął, trzymając się jakiegoś szczątka. Znowu go wyciągnięto. Kiedy przypłynął do Kronsztadtu, śmiał się bez przerwy: szok. Przeszło mu dopiero po kilku dniach. A Jurij Ingę został wyciągnięty przez szalupę trałowca "Swierdłow", który płynął w ochronie "Kirowa", flagowego krążownika Floty Bałtyckiej. Kiedy niemiecki okręt podwodny wystrzelił torpedę w "Kirowa", dowódca "Swierdłowa" zdążył wykonać zwrot i przyjąć cios. Szalupy krążownika wyłowiły część załogi trałowca: Jurija Ingę nie było wśród niej. Helena Wiecztomowa odmówiła ewakuacji, do końca blokady pozostała w Leningradzie... Złotowłosa, wiotka, dziewczęca Olga Bergholc - straszliwie doświadczona przez los: jej pierwszego męża, . poetę Borysa Korniłowa, aresztowano w roku 1937, drugi mąż zginął pod Leningradem - codziennie czyta wiersze i przemawia przez radio, staje się pierwszą poetką walczącego Leningradu. Codziennie chodzi - kiedy stanęły leningradzkie tramwaje - do fabryki "Elektro-siła", gdzie prowadzi zajęcia polityczne. Czyta przez radio swoje gniewne, spiżowe wiersze, wielka duma poezji rosyjskiej, Anna Achmatowa. Dymitr Szostakowicz w kulminacyjnym momencie szturmu mówi przed mikrofonem: --Przed godziną zakończyłem drugą część mojej nowej, Siódmej Symfonii, nad którą pracuję od lipca 1941 roku. Dlaczego o tym mówię? Dlatego, żeby radiosłuchacze, którzy mnie teraz słyszą, wiedzieli, że życie w naszym mieście toczy się normalnie. Wszyscy pełnimy służbę wojskową, pracownicy kultury spełniają swój obowiązek tak samo uczciwie jak wszyscy inni mieszkańcy Leningradu... Tego dnia "Leningradzka Prawda" wyszła z artykułem wstępnym "Wróg u bram". Po drugiej stronie kartki papieru, na której Szostakowicz naszkicował swoje przemówienie, ręka redaktora napisała nerwowo: Plan audycji. 1) Organizacja-oddziałów. 2) Łączność na ulicach. 3) Budowanie barykad. 4) Walka z butelkami zapalającym. 5) Obrona domu.

Tego dnia Wiszniewski zapisał w notesie: W stołówce Dowództwa Floty pusto. Na stołach nie do jedzona kasza. Kelnerka mówił do mnie: "Nie chcę umierać, chcę żyć, mam córkę". W tej samej stołówce do Łukomskiego przysiadł się jakiś pisarz, którego nazwisko Borys Rostrowicz postarał się jak najszybciej zapomnieć; białe wargi, roztrzęsione ręce, słowa: - Właściwie to przecież nigdy nie występowałem otwarcie przeciwko faszyzmowi, więc nie mam się czego bać. I żadnych wezwań nie podpisywałem, jestem bezpartyjny, co prawda matka jest z pochodzenia Żydówką, ale za to ojciec - szlachcicem, mam papiery, mogę udowodnić... Byli i tacy, ale stanowili znikomą mniejszość. Przytłaczająca większość mogła uznać słowa Szostakowicza za swoje. Profesor Ogorodnikow walczył jako żołnierz pospolitego ruszenia w ruinach obserwatorium, którego był dyrektorem. Po bezludnych salach Ermitażu, którego bogactwa w większości ewakuowano na Ural, chodził, powłócząc starczymi nogami, sędziwy akademik Orbeli, dyrektor muzeum, zaprzątnięty troską o to, co zostało, a co musiało być uratowane dla przyszłości od. ognia i pocisków. Pracownicy muzeum dyżurowali nieustannie, trwając w jego salach jak robotnicy leningradzkich fabryk trwający przy warsztatach, do których dolatywał już odgłos broni maszynowej, i zostawiający na swoich miejscach, po odejściu na front, żony i synów. "Bezcenny "Piątaczek" Dwunasty, trzynasty, czternasty dzień generalnego szturmu Leningradu. Zbliża się przełom, ale Leningrad jeszcze o tym ,me wie. Niemcy atakują z nieprzerwaną zaciętością. Czarny dzień Floty Bałtyckiej. Nad Kronsztadtem wisi bez przerwy po siedemdziesiąt niemieckich samolotów. Ich głównym celem jest liniowiec "Marat". Stoi przy molo, nie może manewrować. Odpiera kolejno trzy niemieckie ataki. Za czwartym na okręt rzuca się jednocześnie całe stado Junkersów. Bomba przebija pokład i rozrywa się w komorze amunicyjnej. "Marat" przełamuje się na dwoje, cały dziób okrętu pogrąża się w wodzie, gigantyczna fala zmiata z pokładu setki ludzi, ale tylna część okrętu nie tonie i nie przestaje strzelać! Dla okrętu - pisze o tym jeden z naocznych świadków - jest to wyczyn podobny do tego, którego dokonał Mieresjew. Tego samego dnia, po zapadnięciu zmroku, na tym samym odcinku, gdzie przed tygodniem załamał się atak dywizji SS, usiłującej sforsować Newę, forsują ją oddziały desantowe 115 dywizji, piechota morska i uczniowie szkoły jungów z wyspy Balaam. Powstaje słynny "newski piątaczek", skrawek ziemi półtorakilometrowej szerokości, przyczółek dla przyszłego natarcia, broniony i atakowany z zaciekłością, która przewyższyła wszystko, co znano dotychczas w tej wojnie. Każdą piędź ziemi przeorano tutaj żelazem i nasycono krwią. Po obu stronach ponoszono niesłychanie ciężkie straty. Rozwścieczony von Leeb dał rozkaz bezwzględnego zepchnięcia Rosjan do Newy. Dowództwo radzieckie wydało rozkaz utrzymania się za wszelką cenę. Newa płynie w tym miejscu w głębokich, urwistych, glinianych brzegach. Po stronie rosyjskiej znajdowała się osada Newska Dubrowka, po niemieckiej - Moskowska Dubrowka. Obie zostały zniszczone ogniem artylerii i bombami samolotów. Z Newskiej Dubrowki wypłynęła pierwsza fala desantu, nie zauważona przez Niemców, przeskoczyła rzekę, wczepiła się w brzeg. Druga została odkryta i ostrzelana nawałnicą ognia, ale, tracąc wielu ludzi, dotarła na lewy brzeg. Trzecią rozstrzelano na środku rzeki. Ci, co przeżyli huraganowy ogień i nieprzerwane kontrataki Niemców, pozostali na "piątaczku", ale mogli się poruszać wyłącznie nocą. Po zapadnięciu zmroku dowożono im żywność, amunicję, posiłki,

ewakuowano rannych - wszystko pod nieustannym ostrzałem niemieckim. O świcie "piątaczek" zamierał, ale kiedy tyraliery w mundurach feldgrau pojawiały się w polu jego widzenia, przyjmował ich takim ogniem, potęgowanym przez artylerię zza Newy, że wszystkie próby Niemców spełzały na niczym. "Piątaczek" był oczkiem w głowie radzieckiego dowództwa. Po nieudanych i kosztownych, atakach 55 armii - nadaremnie starającej się sforsować obronę niemiecką na najbardziej wysuniętym cyplu leningradzkiego frontu, koło Jam-Iżory - jemu właśnie miała przypaść rola bazy wypadowej do wielkiego natarcia, mającego na celu przerwanie blokady miasta. Ale los wojenny chciał inaczej... Wysadzić?... Nie wysadzić? Dwudziestego piątego września, po siedemnastu dniach nieustających ataków, dowództwo Grupy Armii "Północ" dało rozkaz zaprzestania szturmu. Wykrwawione i wyczerpane oddziały niemieckie pośpiesznie zakopywały się w ziemię. Spędzona z całego obwodu ludność wznosiła pod kierownictwem przybyłych z Rzeszy inżynierów potężne umocnienia i najeżone środkami ogniowymi linie obronne rozbudowane na wiele kilometrów w głąb. Nastąpiła zasadniczo zmiana taktyki; nowe dyrektywy opracowane przez oddział operacyjny Sztabu Generalnego OKW głosiły: a) Najpierw hermetycznie zablokujemy Leningrad i, na ile to będzie możliwe, zniszczymy go przy pomocy lotnictwa oraz artylerii. b) Kiedy terror i głód dokonają swego dzieła, otworzymy pewną ilość przejść i wypuścimy ludność cywilną... c) Resztki "garnizonu fortecznego" pozostaną w nim przez całą zimę. Wiosną dostaniemy się do miasta... wywieziemy wszystko co żywe w głąb Rosji albo weźmiemy do niewoli, zrównamy Leningrad z ziemią, cały rejon na północ od Newy przekażemy Finlandii. Nad oblężonym miastem zawisło nowe niebezpieczeństwo. Pętla ognia miała być zastąpiona pętlą głodu. Ale na razie, przez krótki okres, Leningrad odetchnął z ulgą. Dowództwo frontu uznało nawet, że pora już wytrącić inicjatywę z rąk Niemców. W głębokiej tajemnicy przygotowano plan operacji, której celem było zniszczenie tzw. szlisselburskiego występu, nazywanego przez Niemców "Flaschenhals" (szyjka od butelki), i zlikwidowanie blokady. W operacji, przeprowadzonej jednocześnie z dwóch kierunków siłami 54 armii Frontu Wołchowskiego i 55 armii Frontu Leningradzkiego, miało uczestniczyć przeszło 60 tysięcy ludzi. Dawało to wprawdzie tylko nieznaczną przewagę liczebną nad silnie umocnionymi Niemcami-, spodziewano się jednak zwiększyć ją przez odpowiednie przegrupowania na głównych kierunkach natarcia. Na cztery dni przed wyznaczonym terminem, 16 października, stało się jednak coś, co całkowicie zmieniło sytuację: Niemcy znowu przejęli inicjatywę i natarli sami. 39 korpus generała Schmidta przerwał front zaskoczonej 52 armii i dotarł aż pod Tychwin. Jednocześnie grupa generała Tomaschki, bardziej na północ, przedarła się na styku 54 i 4 armii w kierunku Wołchowa. Cel natarcia był oczywisty: połączenie się z armią fińsko-niemiecką zatrzymaną na rubieży rzeki Świr i zarzucenie na Leningrad podwójnej, tym razem już śmiertelnej pętli. Losy miasta miały się więc tym razem rozstrzygnąć nie na jego przedmieściach, a pod murami Tychwina i Wołchowa. Palce generała Fiediunińskiego nerwowo bębniły po stole, szarpały wąsy, mierzwiły włosy, znowu bębniły... Telefon milczał jak zaklęty. Wzrok nie mógł się oderwać od tekstu leżącej na stole depeszy: Do dowódcy Frontu Leningradzkiego. Odpis: dowódcy 54 armii.