Spotkania_9-10_2015.pdf

INDEKS 377325 • ISSN 0137-222X 9-10| wrzesień-październik 2015 cena 17 zł (w tym 5% vat) ............................................................................................................................................................................. pośmiertne Wokół tradycji utrwalania wizerunków zmarłych (s. 24-33) to też są zabytki Mało znane obiekty o wartości zabytkowej (s. 6-15) zbiory ferdynanda karo Wystawa botaniczna w warszawskim Muzeum Farmacji (s. 65-67) muzea secesji w internecie Wirtualne muzea secesji (s. 34-38)

  ... ■ 2 Przeglądy, poglądy ■ 4 Widzę, lubię, szanuję… Wioletta Łabuda-Iwaniak ■ 6 Wrocławska „Irena” − drugie życie barki Wioletta Wrona-Gaj, Stanisław Januszewski ■ 9 Żelazka Mary Potts Mirosław Jędras ■ 13 Galanteria metalowa Michał Myśliński ■ 16 Greckie i rzymskie inspiracje w Arkadii Heleny Radziwiłłowej Jerzy Miziołek ■ 24 Pośmiertne Wojciech Przybyszewski Spis treści............................................................................................................................................ | Spotkania z Zabytkami | 9-10 2015 zabytki i młodzież ■ 55 Rajd Grunwaldzki 2015: Harcerze ożywiają zabytki Maciej Młynarczyk ■ 58 Spotkanie z książką: Detal architektoniczny z wizytą w muzeum ■ 59 Zaginiony krzyż orderowy Dariusz Nowacki ■ 61 Spotkanie z książką: Praemiando Incitat ■ 62 Krzesła, zydle, fotele… Małgorzata Korżel-Kraśna ■ 64 Spotkanie z książką: Przeobrażenia Zamku Książ ■ 65 Zbiory florystyczne Ferdynanda Karo Magdalena Ciepłowska ■ 68 Morski żywioł w pejzażach Jaxy-Małachowskiego Monika Nowakowska rozmaitości ■ 70 Lista Światowego Dziedzictwa UNESCO ■ 72 Jubileusz Muzeum Miasta Łodzi ■ III okł. Spotkanie z książką: Nadworny malarz królów Polski ■ 34 Muzea secesji w internecie: Secesja w muzeach Izabella Strasz ■ 38 Targi Dziedzictwo 2015 ■ 38 Wokół jednego zabytku: Pamiątka odwiedzin królewskich w Krakowie Arkadiusz Malejka zbiory i zbieracze ■ 40 Portret hrabiego Stanisława Wodzickiego Piotr Hapanowicz ■ 43 Spotkanie z książką: Archiwa wizualne dziedzictwa kulturowego spotkania na wschodzie ■ 44 Biblioteka dawnych szkół w Krzemieńcu Jan Skłodowski zabytki w krajobrazie ■ 48 Cerkiew Matki Bożej Opiekuńczej w Puchłach Jerzy Samusik ■ 51 Spotkanie z książką: Leksykon drewnianej architektury sakralnej Podkarpacia ■ 52 Statua maryjna ze Starego Dworku Grzegorz Urbanek

Od Redakcji W zamieszczonym w pierwszym numerze „Spotkań z Zabytkami” (1977) artyku- le Samochody nasz nieodżałowanej pamięci autor i współpracownik Mieczysław Kurzątkowski (1932-2000) pisał m.in.: „Gdyby […] wojewódzki konserwator wpisał do rejestru zabytków polskiego fiata z lat międzywojennych, czy nie byłoby to afrontem dla szacownego sąsiedztwa malowideł, rzeźb i ołtarzy? Automobil w kształ- cie powozu lub karety bez koni, będący rówieśnikiem secesji, nie zgorszy dziś nikogo w sali muzealnej. Ale czy ma prawo do miana zabytku samochód, który opuścił fabrykę przed niespełna półwieczem i jeszcze przed dwudziestu laty wypełniał normalne zada- nia użytkowe?” (s. 37). Artykuł, z którego pochodzi cytat opublikowany został – wraz z dwoma innymi (Karety, autorstwa Teresy Fabijańskiej-Żurawskiej i Lokomotywy, pió- ra Józefa Pilcha, wszystkie dotyczyły więc środków lokomocji) – w funkcjonującym do dziś dziale czasopisma To też są zabytki. Po blisko czterdziestu latach od tamtych publikacji pytanie o możliwość formalnego uznania polskiego fiata za pojazd zabytkowy jest już nieaktualne. Ale, czy przedwojen- na, dziurawa barka także godna jest takiej nobilitacji? Czy dawne, masowo produkowa- ne przedmioty użytkowe, takie, jak np. żelazka, można przywołać na świadka ważnego, a dziś już zapomnianego patentu w dziedzinie rozwoju techniki? Albo, czy produkowa- ne w czasach PRL-u metalowe talerzyki i kieliszki staną się w nieodległym czasie zabyt- kami? Próbą odpowiedzi na te pytania są artykuły zamieszczone w bloku tematycznym na początku pisma (s. 6-15). Szczególnie gorąco w tym numerze poleca- my także lekturę artykułu prof. Jerzego Mizioł- ka Greckie i rzymskie inspiracje w Arkadii Hele- ny Radziwiłłowej, którego zapowiedzią jest fo- tografia na okładce. Po okolicznościowych tek- stach w numerze 1-2, 2015 „Spotkań z Zabyt- kami” i zamieszczonej w poprzednim numerze informacji na temat powrotu do Arkadii sym- bolicznego nagrobka Heleny Radziwiłłowej, re- dakcja składa w ten sposób jeszcze jeden ukłon w stronę Muzeum w Nieborowie i Arkadii (Od- dział Muzeum Narodowego w Warszawie), ob- chodzącego w bieżącym roku siedemdziesięcio- lecie działalności. Co więcej, podczas przygoto- wywania do druku artykułu udało nam się „do- konać odkrycia”, że stojący niegdyś przed Łu- kiem Greckim kamień z ważną dla symboliki ar- kadyjskiego ogrodu inskrypcją w języku włoskim, ułożoną przez księżnę Helenę Radzi- wiłłową, nie przepadł! Od dawna (zapewne od przedwojnia) stoi na uboczu – z częścio- wo zatartym, domagającym się ręki konserwatora zabytków, ale czytelnym jeszcze napi- sem – przy rzadziej używanej dziś bramie wjazdowej do tego pełnego uroku ogrodowe- go założenia. Czy uda się pracownikom muzeum jeszcze przed zakończeniem obchodów jubileuszu przywrócić mu dawny wygląd i ustawić w miejscu, od którego – jak przypusz- czał autor opisu ogrodu w krakowskim „Czasie” (zob. s. 19 oraz il. 6 na s. 21) – nale- żało rozpoczynać zwiedzanie Arkadii? ........................................................................................................................................................................................................ miesięcznik popularnonaukowy 9-10 (343-344) XXXIX Warszawa 2015 ADRES REDAKCJI 00-545 Warszawa, ul. Marszałkowska 58 lok. 24 tel./fax 22 622-46-63 e-mail: redakcja@spotkania-z-zabytkami.pl http://www.spotkania-z-zabytkami.pl http://www.facebook.com/spotkaniazzabytkami REDAKCJA Wojciech Przybyszewski redaktor naczelny Lidia Bruszewska zastępca redaktora naczelnego Ewa A. Kamińska sekretarz redakcji Jarosław Komorowski Katarzyna Komar-Michalczyk Piotr Berezowski projekt graficzny Magdalena Barańska łamanie i opracowanie komputerowe RA­DA RE­DAK­CYJ­NA prof. dr hab. Dorota Folga-Januszewska dr Dominik Jagiełło prof. dr hab. Stanisław Januszewski prof. dr hab. inż. arch. Robert M. Kunkel prof. dr hab. Małgorzata Omilanowska prof. dr hab. Maria Poprzęcka prof. dr hab. Jacek Purchla prof. dr hab. Andrzej Rottermund prof. dr hab. Bogumiła Rouba mgr Bartosz Skaldawski mgr Andrzej Sołtan dr Marian Sołtysiak prof. dr hab. inż. Bogusław Szmygin WYDAWCA 00-545 Warszawa, ul. Marszałkowska 58 lok. 24 tel. 22 891-01-62 e-mail: fundacja@fundacja-hereditas.pl http://www.fundacja-hereditas.pl Redakcja zastrzega sobie prawo wprowadzania zmian i skrótów w materiałach przeznaczonych do publikacji oraz publikowania wybranych artykułów w wersji elek- tronicznej. Materiałów niezamówionych redakcja nie zwraca. Za treść reklam i ogłoszeń redakcja nie odpo- wiada. Nakład: 8000 egz. NA OKŁADCE: Widok na Łuk Grecki i Świątynię Diany w Arkadii (zob. artykuł na s. 16-23). (fot. Jerzy Miziołek) Arkadyjski kamień z inskrypcją (fot. Monika Antczak) Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

NOWY PRZEWODNICZĄCY POLSKIEGO KOMITETU DS. UNESCO Minister Spraw Zagranicznych RP Grze- gorz Schetyna powołał prof. Jacka Pur- chlę na stanowisko przewodniczącego Polskiego Komitetu ds. UNESCO. Zastąpi on na tym stanowisku prof. Andrzeja Rot- termunda. Prof. Purchla jest od dawna zaangażowany w działalność UNESCO, od lutego 2012 r. pełnił funkcję wiceprze- wodniczącego Komitetu. Uroczyste wrę- czenie nominacji odbyło się 15 lipca br. w Warszawie. Jacek Purchla jest profesorem zwyczaj- nym nauk humanistycznych, członkiem Polskiej Akademii Umiejętności, kieruje Katedrą Historii Gospodarczej i Społecznej oraz Zakładem Dziedzictwa Kulturowego i Studiów Miejskich UNESCO Uniwersy- tetu Ekonomicznego w Krakowie, a także Katedrą Dziedzictwa Europejskiego w In- stytucie Europeistyki Uniwersytetu Ja- giellońskiego. Prowadzi badania nad roz- wojem miast, historią społeczną i historią sztuki XIX i XX w. oraz nad teorią i ochro- ną dziedzictwa kulturowego. Jest auto- rem ponad czterystu prac naukowych, w  tym wielu książek. Od 1991  r. kieru- je Międzynarodowym Centrum Kultury w  Krakowie, którego jest założycielem. Od 2000 r. przewodniczy Radzie Ochrony Zabytków przy Ministrze Kultury i Dzie- dzictwa Narodowego. Prof. Jacek Purchla jest także członkiem Rady Redakcyjnej „Spotkań z Zabytka- mi”. Serdecznie gratulujemy! ŁAZIENKI KRÓLEWSKIE W STOWARZYSZENIU EUROPEJSKICH REZYDENCJI KRÓLEWSKICH Łazienki Królewskie od lipca br. znalazły się w prestiżowym Stowarzyszeniu Euro- pejskich Rezydencji Królewskich ARRE (Association des Résidences Royales Européennes). ARRE zajmuje się upo- wszechnianiem wiedzy o europejskim dziedzictwie i realizacją wspólnych pro- jektów kulturalnych. Jest to sieć insty- tucji kulturalnych, które zarządzają re- zydencjami królewskimi na terenie Au- strii, Belgii, Danii, Hiszpanii, Holandii, Francji, Niemiec, Portugalii, Rosji, Szwe- cji, Węgier, Wielkiej Brytanii i Włoch. Sie- dziba Stowarzyszenia Europejskich Re- zydencji Królewskich znajduje się w Wer- salu. PRZEGLĄDY, POGLĄDY Przeglądy, poglądy......................................................................................................................... KOLOROWE POLICHROMIE W LUBELSKIEJ KAMIENICY W kamienicy Rynek 9 w Lublinie odkry- te zostały polichromie z XVIII w. W cza- sie zdejmowania tynków na dwóch pię- trach kamienicy w każdym z pomiesz- czeń znaleziono kolorowe polichromie. Pokrywają one całe ściany. W najwięk- szym pomieszczeniu, znajdującym się na pierwszym piętrze, odsłoniły się dwa me- daliony, w środku widać jakieś postacie, iluzjonistyczne drzwi. W drugim po- mieszczeniu przykuwają wzrok pasy z groteskowym ornamentem − żurawie, łabędzie i wazony sąsiadują z przedsta- wieniem małego kościółka w owalnym medalionie. Dostrzec można też kar- tusz z  głową aniołka w środku. Wstęp- nie przyjmuje się, że wszystkie te dekora- cje wyszły spod jednej ręki. Malowane są swobodnie, delikatnie i z dużą wprawą. Żeby precyzyjnie określić czas powsta- nia polichromii, trzeba będzie je dokład- nie zbadać. Trudno jest też powiedzieć, kto był fundatorem polichromii w kamie- nicy Rynek 9. Jest to jedna z najstarszych lubelskich kamienic. Pierwsza pisem- na o niej wzmianka pochodzi z 1521 r. W latach 1699-1721 należała do braci za- konnych św. Augustyna, którzy urządzi- li tu prywatną kaplicę, i prawdopodobnie wtedy powstały malowidła. Polichromie muszą być odrestaurowane, a właściciele kamienicy powinni dać tu- rystom możliwość ich oglądania. Jedna z odkrytych polichromii w lubelskiej kamienicy DEKORACJE MALARSKIE W PAŁACU GORZANÓW W czasie remontu w Pałacu Gorzanów (woj. dolnośląskie) konserwatorzy odkry- li na drewnianym stropie apartamentu dawnego właściciela rezydencji siedem- nastowieczne dekoracje. Odsłonięte ma- lowidła mają dużą wartość historyczną i badawczą. Nigdy nie były przemalowa- ne, retuszowane czy uzupełniane. Dzię- ki nim Pałac Gorzanów stanie się kom- pleksem unikatowym nie tylko w ska- li kraju, ale i w Europie. Po przeprowa- dzeniu szczegółowych badań przez kon- serwatorów zabytków i historyków sztu- ki możliwe będzie rozpoznanie progra- mu ideowego odkrytych malowideł, po- wstające bowiem w tym okresie malar- skie dekoracje zawsze opowiadały jakąś historię, często związaną z rodem panu- jącym w danym domu. Pałac w Gorzanowie został wzniesiony w połowie XVI w. Przez niemal trzy wie- ki był rodową siedzibą rodziny von Her- berstein, która jeszcze przed drugą woj- ną światową sprzedała pałac gminie. Po 1945 r. zakwaterowywano w nim prze- siedleńców z okolic Stanisławowa. Kom- pleks niszczał, był dewastowany i roz- kradany. W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku gmina sprzedała go in- westorce z Austrii, która obiecywała re- mont zabytku. Niestety, pałac nadal niszczał. Niczego nie zmienił też kolejny właściciel, który zaraz po zakupie pałacu wystawił go ponownie na sprzedaż. Jesienią 2012 r. zabytek stał się własno- ścią Fundacji Pałac Gorzanów i w ciągu niespełna trzech lat pałac został zabez- pieczony, usunięto część zniszczeń i za- jęto się pielęgnacją przypałacowego par- ku. W przyszłości ma tu powstać mu- zeum, ośrodek teatralny oraz centrum warsztatów artystycznych i edukacyj- nych. Rezydencja ma służyć lokalnej spo- łeczności i przyciągać turystów, a także przypominać o historii właścicieli pałacu i dziejach Hrabstwa Kłodzkiego. Fragment odkrytej dekoracji malarskiej w Pałacu Gorzanów | Spotkania z Zabytkami 9-10 20154

POWSTANIE CENTRUM KONSERWACJI I MAGAZYNOWANIA ZBIORÓW W lipcu br. zostało podpisane porozu- mienie inicjujące działania zmierzają- ce do powstania w Krakowie pierwszego w Polsce międzymuzealnego, naukowego i „zielonego” Centrum Konserwacji i Ma- gazynowania Zbiorów (CKM). Centrum zabezpieczy statutowe potrzeby Muzeum Narodowego w Krakowie, jak również in- nych krakowskich muzeów oraz właści- cieli kolekcji dzieł sztuki. Inwestycja za- pewni w perspektywie minimum 50 lat trwałą ochronę muzealiów, przy równo- czesnym łatwym i szerokim dostępie do ogromnych zbiorów krakowskich muze- ów. Nowy budynek zagwarantuje bez- pieczne warunki przechowywania, zgod- ne z najlepszymi standardami XXI w., przy równoczesnym minimalnym zużyciu energii i znacznym ograniczeniu kosztów eksploatacji. Centrum Konserwacji i Ma- gazynowania Zbiorów ma powstać w ra- mach projektu inwestycyjnego „KRK NH kwadrat” na terenach Huty ArcelorMit- tal; zakłada on stworzenie nowego frag- mentu miasta na ok. 300 ha terenów po- przemysłowych, zbędnych do prowadze- nia działalności przez hutę. Centrum Konserwacji i Magazynowania Zbiorów ma powstać za trzy lata. Jeszcze w tym roku powinien być gotowy plan funkcjonalno-użytkowy, a w przyszłym ma być ogłoszony konkurs na projekt ar- chitektoniczny. Koszt całej inwestycji jest szacowany wstępnie na 100-120 mln zł. Obiekt, który powstanie w Krakowie, ma być wzorowany na podobnym budynku funkcjonującym w Danii. REMONT PAŁACU LUBOMIRSKICH W RZESZOWIE Nowy właściciel – Okręgowa Izba Le- karska w Rzeszowie − z wielką pieczo- łowitością przywraca blask pałacowi Lubomirskich, będącemu jednym z cen- niejszych zabytków Rzeszowa, ale ocze- kuje też większej pomocy w tym przed- sięwzięciu ze strony Ministerstwa Kul- tury i Dziedzictwa Narodowego oraz władz lokalnych. Pałac zaprojektowany został w końcu XVII w. przez Tylmana z Gameren. Jerzy Ignacy Lubomirski po- darował go w prezencie ślubnym pierw- szej żonie, ale dopiero pod wpływem miłości do drugiej żony, Joanny von Stein zu Jettingen, kazał uczynić z pałacy- ku perełkę architektury i założyć za- chwycający ogród. Zadanie to powie- rzył Karolowi Henrykowi Wiedemanno- wi, autorowi słynnego planu Rzeszowa z 1762  r. Architekt wzniósł mansardo- we dachy, a elewację pokrył bogatą or- namentyką w stylu rokoko. W otoczeniu pałacu urządził rozległy ogród z oran- żerią, zwierzyńcem, stawem z wyspą i altaną w stylu chińskim. Następnymi właścicielami pałacu była rodzina Ko- stheimów, a przed drugą wojną świato- wą rodzina Nieciów. Mieszkanie na pię- trze wynajmowała rodzina Grotowskich i tu w 1933 r. urodził się Jerzy Grotow- ski. Na przełomie roku 1936 i 1937 w bu- dynku utworzono dowództwo 10. Bryga- dy Kawalerii. Podczas wojny mieścił się tutaj szpital polowy. Później, aż do lat siedemdziesiątych XX w. swoją siedzibę miał tu Polski Czerwony Krzyż. Pod ko- niec lat siedemdziesiątych XX w. rodzi- na Nieciów została wywłaszczona z pa- łacu. W 2012 r. pałac kupiła Okręgowa Izba Lekarska. PRZEGLĄDY, POGLĄDY MAŁOPOLSKIE KAPLICZKI ZOSTANĄ ODNOWIONE Dzięki dotacji przyznanej przez władze woj. małopolskiego zostanie odnowio- nych w tym roku 40 zabytkowych kapli- czek. Sejmik woj. małopolskiego rozdzie- lił dotacje w trzeciej edycji konkursu „Ka- pliczka” między podmioty starające się o dofinansowanie. Mogły o nią wystą- pić gminy i powiaty, podejmujące prace konserwatorskie, restauratorskie lub ro- boty budowlane przy zabytkowych ka- pliczkach. Wśród obiektów, które otrzy- mały dotację, są m.in.: kapliczka św. Ro- cha w Krościenku nad Dunajcem, kapli- ca Przemienienia Pańskiego na rynku w Alwerni, kapliczka słupkowa w Kątach w gminie Iwkowa czy kapliczki w Łaza- nach w gminie Biskupice. W pierwszych dwóch edycjach konkursu „Kapliczka” − w 2009 i 2014 r. − urato- wano od zniszczenia 102 zabytkowe ka- pliczki na terenie całego województwa. Pałacyk Lubomirskich w Rzeszowie MUZEUM HISTORII POLSKI Rada Ministrów RP przyjęła uchwałę w  sprawie ustanowienia programu wielo- letniego „Budowa Muzeum Historii Polski w Warszawie” oraz został podpisany list in- tencyjny między instytucjami zaangażowa- nymi w realizację tej inwestycji. Siedziba muzeum, o powierzchni około 24 tys. m2 ,po- wstanie na terenie Cytadeli Warszawskiej w zespole muzealnym, do którego należeć będzie już istniejące Muzeum X Pawilonu, budowane Muzeum Katyńskie oraz Mu- zeum Wojska Polskiego. Muzeum Historii Polski zajmie główne miejsce w całym kom- pleksie w tzw. Cytadeli Muzeów. Otwarcie placówki odbędzie się w 2018 r. W nowym gmachu znajdzie się przede wszystkim ekspozycja stała, która w in- nowacyjny sposób przedstawi najważniej- sze wątki dziejów Polski, w tym historię polityczną, historię kultury, życia społecz- nego i obyczajów. Centralne miejsce znaj- dzie w niej historia polskiej wolności. Wy- stawa, opowiadająca chronologicznie o dziejach Polski, będzie złożona z siedmiu galerii: Polska Piastów i Jagiellonów, Daw- na Rzeczpospolita, Wiek XIX, Pod zabora- mi, II Rzeczpospolita, II wojna światowa, PRL i aneks (tematy po roku 1989). Zbu- dowana zostanie z obiektów oryginalnych oraz środków audiowizualnych, scenogra- ficznych, multimedialnych. W nowym bu- dynku znajdzie się też sala wystaw czaso- wych, które będą uzupełniały i wzbogacały treści zawarte na wystawie stałej. Powsta- nie tym samym unikatowy ośrodek muze- alny, odwiedzany przez turystów z kraju i zagranicy oraz stanowiący centrum po- pularyzacji historii i dialogu na temat dzie- dzictwa narodowego. Wizualizacja zespołu Muzeum Historii Polski na terenie Cytadeli Warszawskiej Spotkania z Zabytkami 9-10 2015 | 5

W 2015 r. przypada sie- demdziesiąta roczni- ca zakończenia dru- giej wojny światowej. To skłania do pogłębionej refleksji i dyskusji na temat ochrony dziedzic- twa kulturowego – dziedzictwa, które przez ostatnie siedem dekad pozwa- lało Polakom zachować własną toż- samość, poszukiwać korzeni i  odbu- dować wolną ojczyznę. Z wysiłku po- przednich pokoleń powinniśmy być dumni – z ich walki o niepodległość, walki o  zachowanie niemych świad- ków naszej historii – zabytkowej ar- chitektury, zbiorów sztuki, rodzin- nych pamiątek, dziedzictwa niemate- rialnego. Misją Narodowego Instytutu Dziedzictwa jest upowszechnianie wiedzy o  zabytkach, przeszłości oraz popularyzowanie przedsięwzięć słu- żących ich zachowaniu i docenieniu. Stąd pomysł na kampanię społeczną pod hasłem „Chroniąc zabytki – wy- bierasz przyszłość”. Według inicjatora tego pomysłu Piotra Żuchowskiego, Generalnego Konserwatora Zabyt- ków, sekretarza stanu w Ministerstwie Kultury i  Dziedzictwa Narodowego, „akcja społeczna ma na celu uświado- mić społeczeństwu, że każdy z  nas po części jest odpowiedzialny za dziedzic- two kulturowe. Bez naszego zaangażo- wania, zainteresowania, opieki będzie- my tracić to, co najcenniejsze w  każ- dym narodzie, czyli tożsamość kultu- rową. Każdy z  nas może wnieść swój nawet niewielki wkład, by zatrzymać upływ czasu i  nieodwracalne procesy degradacji zabytków i pamięci o nich”. Dziedzictwo to zasób nieodnawial- ny, jego wykorzystanie w duchu zrów- noważonego rozwoju zapewnia mu przyszłość i  możliwość korzystania z niego. Troska o dziedzictwo to de- cyzja jaką przyszłość wybieramy, rów- nież dlatego, że dziedzictwo kulturo- we wpływa na to, jaką ścieżką rozwo- ju społecznego i  gospodarczego po- dążymy. Przykładów na społeczne za- interesowanie i  dbanie o  dziedzic- two jest coraz więcej w  całej Polsce, współcześnie obserwujemy prawdzi- wy przełom w podejściu do przeszło- ści. Społeczne zaangażowanie w rato- wanie dziedzictwa kulturowego jest coraz bardziej widoczne, a możliwość wspierania lub wzięcia bezpośrednie- go udziału w  tego typu działaniach jest dostępna dosłownie dla każdego. Przykładem są już tradycyjnie obcho- dzone Europejskie Dni Dziedzictwa, Industriada, Festiwal Kultury Kreso- wej i wiele innych. Dzięki takim pro- gramom, jak obecnie uruchamiany przez Narodowy Instytut Dziedzic- twa „Wolontariat na rzecz dziedzic- twa”, organizacje pozarządowe będą miały możliwość zrealizowania cie- kawych i  rozbudowanych projektów, angażujących wolontariuszy. Na stro- nie wolontariat.nid.pl będą publiko- wane informacje o  odbywających się projektach, w  których wolontariu- sze są mile widziani. Wzięcie udziału w programie to nie tylko możliwość stworzenia i  zrealizowania ciekawe- go przedsięwzięcia. Wolontariusze, oprócz satysfakcji z wykonanej pracy, mogą zyskać umiejętności praktycz- ne, wiedzę oraz poznać ciekawych, inspirujących ludzi o podobnych za- interesowaniach. Można by rzec, że dziedzictwo łączy w słusznej sprawie. Powoli zmienia się również po- dejście do tego, jakie wartości ekono- miczne posiada dziedzictwo, które Widzę, lubię, szanuję… 1 | Spotkania z Zabytkami 9-10 20156

coraz częściej traktowane jest nie jako ciężar, ale jako kapitał i  inwestycja w  przyszłość. Samorządy inwestują w konserwację zabytków, w ich udo- stępnianie, w  działania edukacyjne i  popularyzatorskie, widząc w  tym szanse dla rozwoju swego regionu. Po- wstaje oferta edukacyjna i turystycz- na w  obiektach zabytkowych, z  któ- rej korzystają zarówno mieszkańcy, jak i turyści. Z raportu Eurostatu Cul- tural Statistics edition 2011 wynika, że Polacy nadal jednak zdecydowa- nie rzadziej odwiedzają rodzime za- bytki niż nasi sąsiedzi w  Unii Euro- pejskiej; jesteśmy na siódmym miejscu od końca. Również z badań Narodo- wego Instytutu Dziedzictwa wynika, że połowa Polaków nie zwiedziła w ostatnim czasie żadnego obiektu za- bytkowego. „– Dzięki kampanii spo- łecznej »Chroniąc zabytki – wybierasz przyszłość« – mamy nadzieję – zain- teresowanie dziedzictwem kulturowym wzrośnie, a turyści zainteresują się na- szą historią, docenią rodzime zabyt- ki, a także zechcą więcej czasu poświę- cić na pogłębianie o nich wiedzy i po- dziwianie pięknych budowli, parków, ogrodów czy zabytków techniki” – pod- kreśla prof. Małgorzata Rozbicka, dy- rektor Narodowego Instytutu Dzie- dzictwa. Mamy bardzo bogatą histo- rię, a jej odzwierciedleniem są zabyt- ki i dziedzictwo niematerialne, które bezwzględnie powinniśmy chronić dla przyszłych pokoleń. Kampania społeczna „Chroniąc zabytki – wybierasz przyszłość” ma przede wszystkim na celu uświadomić nam, że dużo zależy od nas samych, na- szej aktywności w  działaniu na rzecz dziedzictwa. Warto także zastanowić się nad ochroną dziedzictwa ruchome- go, w tym rodzinnych pamiątek czy fo- tografii. One również są swego rodza- ju zabytkiem, który ocalony od zapo- mnienia może zaprocentować w przy- szłości jako źródło do poznania histo- rii naszej rodziny i kraju. Wioletta Łabuda-Iwaniak 1 | Uczestnicy inauguracji EDD 2014 w Parku Mużakowskim w Łęknicy 2 | Zajęcia w ramach Industriady 2015 w Zabytkowej Kopalni Srebra w Tarnowskich Górach (zdjęcia: 1 – Emilia Matuszewicz, 2 – archiwum Industriady) ............................................................................... 2 Spotkania z Zabytkami 9-10 2015 | 7

F undacja Otwartego Muzeum Techniki (FOMT) we Wro- cławiu jest w  posiadaniu za- bytkowej barki towarowej Ż-2107 „Irena” z  1936 r., która za- kupiona została przez fundację dzię- ki dotacji gminy Wrocław i  pomocy ponad czterdziestu przedsiębiorstw. Trwają prace mające tchnąć nowe ży- cie w  tę zaniedbaną i  porzuconą na ponad 20 lat jednostkę. We wro- cławskiej stoczni remontowej „Hu- bertus” trwają prace nad instalacjami oraz przy montażu odeskowania we- wnętrznego. Z dnia na dzień „Irena” staje się piękniejsza, przytulniejsza, pojawia się już zarys przyszłego Cen- trum Interpretacji Dziedzictwa Od- rzańskiego, którą to funkcję barka ma pełnić. Barka towarowa Ż-2107 jest jed- ną z  dwóch przedwojennych barek typu noteckiego, która dotrwała do naszych czasów. Jej bliźniacza siostra – „Lemara”, z roku 1937, skazana na zezłomowanie w  2006  r. w  Szczeci- nie, została w 2009 r. z rekomendacji FOMT zakupiona przez Bydgoszcz i  wyremontowana. Dzisiaj funkcjo- nuje jako żywe muzeum tradycji wod- niackich, stanowiąc filię Miejskiego Centrum Kultury w Bydgoszczy. Barka Ż-2107 „Irena” została zbu- dowana w 1936 r. w Stoczni i Warsz- tatach Mechanicznych Lloyda Byd- goskiego S.A. w  Bydgoszczy. „Ire- na”, podobnie jak „Lemara”, wyróż- nia się nitowaną konstrukcją kadłu- ba, które to rozwiązanie wyparły w la- tach pięćdziesiątych XX w. jednostki z poszyciem w pełni spawanym. Sta- nowi żywą kartę historii przemy- słu i  techniki przedwojennej Pol- ski, o czym świadczą metalowe wręgi dna barki, wciąż oryginalne, wykona- ne w Hucie Królewskiej w Chorzowie (takie miano do połowy lat trzydzie- stych XX w. nosiła Huta Kościuszko). Do 1989  r. barka eksploatowana była na Kanale Bydgoskim i  na Od- rzańskiej Drodze Wodnej, Wartą do- cierała do Poznania, Wisłą do Gdań- ska. Nie jest znana ikonografia bar- ki z tego okresu. O tym, jak wygląda- ła, wiemy jedynie z zapisków znalezio- nych w grudniu 2003 r. w porzuconej w ładowni barki Książce Głównej Re- montów. W 1955 r. szyper odnotował w  niej wymianę poszycia lewej bur- ty przy dziobie, a w  1958 wymie- niono uszkodzoną zimą na lodzie w Gdańsku płytę sterową. W tym sa- mym roku dokonano wymiany poszy- cia wewnętrznego kajut, a oryginalne drewniane przekrycia ładowni (ferde- ki) wymieniono na żelazne, z blachy falistej. Zapiski pochodzące z  odna- lezionych również w grudniu 2003 r. na pokładzie barki Książek Inspekcji Wrocławska „Irena” − drugie życie barki 1 | Barka „Irena” po zwodowaniu przy stoczniowym nabrzeżu w Szczecinie, 2004 r. 2 | Pierwsze slipowanie − Wrocław 3 | Pierwsze sprzątanie ............................................................................... 1 | Spotkania z Zabytkami 9-10 20158

gdzie następnie była wykorzystywa- na jako magazyn depozytu sprzętu pochodzącego z innych barek. W ła- downi rufowej urządzono koszarkę, z  miejscami noclegowymi dla 8 pra- cowników, a w  rufowej kajucie so- cjalnej stację dyspozytorską i dozoru jednostek Żeglugi Bydgoskiej. W ten sposób barka (na postoju) eksploato- wana była do 1998  r. Później zrezy- gnowano z jej użytkowania, tym bar- dziej że w trakcie manewru przy na- brzeżu przebito w  kilku miejscach dno. Prowizorycznie je zabezpieczo- no, wyprowadzono barkę z  Parni- cy i oparto ją na skarpie nabrzeża Re- galicy. Tam też została odnaleziona Statku (niestety, niekompletnych) oddają natomiast ducha pracy i życia załóg na „Irenie”. W  czasie kontroli przeprowadzonej 23 maja 1981 r. in- spektor Waldemar Danielewicz zastał na jednostce „ogólny nieporządek. Szy- per w stanie nietrzeźwym”. We wnio- skach pokontrolnych łaskawie zalecił „doprowadzić barkę do porządku”. Ostatni przegląd barki przeprowa- dził Polski Rejestr Statków we wrze- śniu 1986  r. Ważność Świadectwa Klasy ustała w marcu 1989 r. 7 maja 1990  r. kierownik Inspektoratu Że- glugi Śródlądowej w Bydgoszczy wy- dał jednorazowe zezwolenie na przej- ście barki z Czarnkowa do Szczecina, i  dzięki życzliwości dr. Edwarda Ossowskiego, prezesa Zarządu Żeglu- gi Bydgoskiej, przeszła w ręce Funda- cji Otwartego Muzeum Techniki. 20 grudnia 2003  r. z  wielkimi emocjami (zatonie, nie zatonie) zało- ga „Bizona” 104 przeprowadziła barkę do stoczni Porta Odra. „Irena” stanęła na pochylni, gdzie dokonano wymia- ny około 50 m2 poszycia dna i  przy- gotowano jednostkę do podróży do Wrocławia. Udział w  tym przedsię- wzięciu miała także szczecińska pla- cówka Polskiego Rejestru Statków i  Urząd Żeglugi Śródlądowej. Trud- ne zadanie do wykonania miał rów- nież kapitan „Bizona” – „zabytek musi dotrzeć do stoczni, a jeśli coś ma tonąć, to co najwyżej pchacz”. Operacja trans- portu „dziurawej” barki zakończyła się sukcesem. W kolejnych latach siłami wolon- tariatu, pod kierunkiem prof. Stani- sława Januszewskiego, prowadzone były prace porządkowe i antykorozyj- ne, przygotowujące barkę do remon- tu (dokumentacja techniczna i żeglu- gowa). Stworzono również strukturę kierującą realizacją programu odbu- dowy barki. Dopiero jednak w stycz- niu 2014  r. złożony wniosek projek- tu rewaloryzacji barki uwieńczony zo- stał powodzeniem – dotacją Gminy Wrocław. Dotychczas – w  ramach prac re- waloryzacyjnych barki – wykonane zostały prace stoczniowe, wymienio- no całe poszycie dna, usunięto uszko- dzenia kadłuba i pokładu, do grodzi między ładowniami wprowadzono ofiarowane przez Bohamet SA drzwi strugoszczelne, w  zrębicach pokła- du zabudowano iluminatory, odbu- dowano urządzenia pokładowe barki i  sterówka, zabezpieczono antykoro- zyjnie kadłub, pokład i burty ładow- ni. W 2015 r. podjęto rewaloryzację ładowni, zabudowując w  nich sufity, izolując termicznie i  antyskroplino- wo kadłub, kryjąc deskowaniem bur- ty, urządzając pomieszczenie admi- nistracyjno-socjalne, sanitariaty, ma- gazyn bosmański i  kotłownię, wy- konując sieć rurociągu c.o. oraz in- stalacje elektryczne. Wielką pomocą było w tym wsparcie przedsiębiorstw 2 3 Spotkania z Zabytkami 9-10 2015 | 9

produkujących przewody elektryczne, materiały i urządzenia elektroinstala- cyjne, lampy oświetleniowe, stolarkę drzwiową, pompy. Barka wciąż jednak potrzebu- je pomocy. Niezbędna jest zabudo- wa instalacji wentylacyjnej i klimaty- zacyjnej ładowni, instalacji pieca c.o. i grzejników, deskowanie burt ładow- ni dziobowej i  kubryka, położenie drewnianych podłóg, wykończenie ścian działowych, zabudowa oświetle- nia ładowni i pokładowego, zabudo- wa gablot ekspozycyjnych, instalacja nowoczesnych środków audiowizual- nych, komputerów, monitorów inter­ aktywnych, rzutników etc. Prace wy- kończeniowe i wystawiennicze, które umożliwią stworzenie w  ładowniach Centrum Interpretacji Dziedzictwa Odrzańskiego, nie mogą być pokry- wane z dotacji celowych, zatem ich re- alizacja jest uzależniona od darczyń- ców. Uroczyste udostępnienie barki społeczeństwu planowane jest na wio- snę 2016 r., w  którym Wrocław bę- dzie Europejską Stolicą Kultury. Odbudowa barki to zadanie am- bitne, tym bardziej że wymagające zaangażowania i  energii oraz wspar- cia wielu podmiotów gospodarczych. Żadne bowiem środki finansowe – te również oczywiście są niezbędne – nie podołają rozwiązaniu problemów natury technicznej. W  dzieło odbu- dowy barki bardzo zaangażowane jest Bractwo Mokrego Pokładu – dosko- nały zespół specjalistów i  ekspertów, kadra wrocławskiej stoczni „Huber- tus” oraz wielu wolontariuszy. Idea rewitalizacji jednostek śród- lądowych w Polsce wciąż raczkuje, co nie dziwi, zważywszy, że od lat dzie- więćdziesiątych XX w. towarowa że- gluga śródlądowa na Odrze i  Wi- śle stopniowo przestawała istnieć. W roku ubiegłym na trasie z Kędzie- rzyna Koźla do Wrocławia nie pojawi- ła się ani jedna barka towarowa. Nie jest to jednak tendencja ogólnoeuro- pejska. W  Niemczech, Francji, An- glii czy Holandii transport śródlądo- wy przewozi dziesiątą część masy to- warowej, to tam pracują dzisiaj pol- scy kapitanowie i  polska flota śród- lądowa. W krajach tych rewitalizacja przestarzałych i  zabytkowych jedno- stek jest bardzo popularna. Życie na rzekach wciąż kwitnie. Powstają bar- ki-kościoły, barki-sklepy, barki-pra- cownie artystyczne, barki-restaura- cje czy wreszcie barki-pływające domy i  barki-pomieszczenia konferencyjne, nie mówiąc o barkach hotelowych czy turystycznych. Ich wtórne zastosowa- nie jest tak różne, jak zapotrzebowa- nie. Już w  latach siedemdziesiątych XX w. pojawiły się na francuskich ka- nałach barki z końca XIX w., dosto- sowane do funkcji hoteli i domów na wynajem. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w. zapełni- ły się kanały berlińskie i  londyńskie, życie na łodziach do dziś stanowi cie- kawą alternatywę dla Holendrów czy Brytyjczyków. Większość rewitaliza- cji odbywa się z  poszanowaniem za- bytkowej materii, we wnętrzach dba się o drewnianą zabudowę, ekspozycję ciekawszych elementów konstrukcyj- nych, na każdym kroku można zna- leźć odwołania do historii jednostek. W Polsce obserwujemy dwa całko- wicie odmienne podejścia do rewitali- zacji nabrzeży rzek w większych mia- stach i związane z tym wykorzystanie jednostek pływających. W  pierwszej kolejności stawia się na proste pontony i nowe jednostki pływające, niemające wiele wspólnego ze statkami, budowa- ne z najprostszych materiałów, czasami nawet na stałe przytwierdzone do dna rzeki, jak tzw. Barka Tumska we Wro- cławiu. Ich uproszczona stylistyka, na- wiązująca poniekąd do prawdziwych statków, razi przerysowaniem. Druga, niszowa tendencja doty- czy rewitalizacji starych barek, cze- go przykładem może być restaura- cja urządzona na holenderskiej bar- ce „Alrina” z 1889 r. w Krakowie czy muzeum Miejskiego Centrum Kultu- ry na „Lemarze” w  Bydgoszczy. Re- montuje się także dawne jednostki pa- sażerskie, lecz wciąż nikt nie kieru- je swego spojrzenia w  stronę cmen- tarzysk jednostek pływających, któ- rych w  Polsce nie brakuje. Na jed- nym z nich, na Regalicy w Szczecinie, wciąż unoszą się silnie przekształcone, lecz posiadające oryginalne kadłuby i  część ładowni stare barki rodzinne i  pozostałości po niektórych holow- nikach parowych. A przecież można przywrócić im życie, które Fundacja Otwartego Muzeum Techniki z  po- wodzeniem wskrzesza na „Nadborze”, „Wróblinie” czy teraz na „Irenie”. Być 4 | Fragment wnętrza barki, stan w czerwcu 2015 r. (zdjęcia: Wioletta Wrona-Gaj, Stanisław Januszewski) ............................................................................... | Spotkania z Zabytkami 9-10 201510

może kolejne przemyślane rewitaliza- cje przybliżą ideę renowacji zabytko- wych barek w Polsce i sprawią, że ko- lejni pasjonaci i inwestorzy zwrócą się ku rzekom i związanemu z nimi dzie- dzictwu kulturowemu. * Fundacja Otwartego Muzeum Techniki we Wrocławiu prowadzi Mu- zeum Odry od 1998 r., kiedy to nabyła holownik „Nadbor” – ostatniego „ma- łego Holendra”. Jest to holownik paro- wy z 1949 r. z oryginalną maszyną pa- rową i  kotłownią. W  2001  r. do flo- ty dołączył poniemiecki dźwig pływa- jący „Wróblin” z  1939, trzy lata póź- niej barka „Irena”, a w 2013 r. dwa pro- my: „Ciechanów” (1984) i  „Chobie- nia” (1967), obecnie przetrzymywa- ne w  Głogowie. HP „Nadbor” i  DP „Wróblin” (zob. „Spotkania z Zabytka- mi”, nr 3, 2003; nr 5-6, 2012) są udo- stępniane zwiedzającym w awanporcie górnym śluzy Szczytniki. Zobaczyć tu można ich unikatowe wnętrza, tu od- bywają się wydarzenia kulturalne, co- miesięczne od 13 lat spotkania wete- ranów żeglugi odrzańskiej, skupionych w Bractwie Mokrego Pokładu, warsz- taty, zajęcia dla szkół i młodzieży. Tutaj realizowane są też projekty mające na celu promocję dziedzictwa techniczne- go i przemysłowego Polski. Do wszystkich osób i  firm, któ- re mogą pomóc w  odbudowie bar- ki Ż-2107, kierujemy gorący apel o wpłaty na konto bankowe FOMT nr 46 2030 0045 1110 0000 0398 0060, darowizn, z adnotacją na prze- lewie „darowizna – rewitalizacja bar- ki »Irena«” lub o pomoc materiało- wą. Logo współpracujących z  nami przedsiębiorstw umieścimy na stronie www.fomt.pl; mecenasów wnoszą- cych znaczący wkład w dzieło ożywie- nia barki uhonorujemy również mo- siężną plakietą, którą umieścimy w ła- downi przy wejściu na barkę. Każdy kto dokona wpłaty od 100 zł otrzyma wskazaną przez siebie publikację Fun- dacji (wszystkie tytuły opisane są na www.fomt.pl). Wioletta Wrona-Gaj Stanisław Januszewski Żelazka kumulacyjne z  metalową rączką zamocowaną na stałe musia- ły być, po ogrzaniu, chwytane przez kilka warstw płótna lub specjalną drewnianą obejmą. W  obu przypad- kach chwyt nie był pewny, a to grozi- ło upuszczeniem żelazka na stopę, co więcej, osoba prasująca musiała moc- no zaciskać dłoń na rączce. Inne żelaz- ka kumulacyjne miały na stałe rączkę drewnianą, ale ta mogła ulec przypa- leniu w trakcie podgrzewania żelazka na piecu. Próbowano perforowanych uchwytów, słupków zwiniętych z dłu- giej, metalowej taśmy oraz blaszanych tarcz, jednak wszystkie te wynalaz- ki niespecjalnie zdały egzamin. Zro- dził się zatem pomysł, aby ogrzewać tylko korpus żelazka, a rączkę przy- twierdzać później. Uchwyt w postaci wsuwanego pręta był stosowany w że- lazkach krawieckich, ale to powodo- wało klekotanie i nie dawało pewne- go prowadzenia. Z kolei zbyt staran- ne dokręcanie rączki do korpusu było niewygodne i  czasochłonne. Pierw- szy amerykański patent na odłączany uchwyt pochodzi z roku 1851; kilka amerykańskich firm produkujących żelazka utworzyło towarzystwo ma- jące na celu udoskonalenie i promocję żelazek z zimną rączką (Cold Handle Iron Company). Mary Florence Potts z  Ottum- wa (Iowa) wymyśliła najpierw że- lazko z  półokrągłym uchwytem Żelazka Mary Potts H istoria żelazek obfituje w mniej lub bardziej po- mysłowe wynalazki i pa- tenty. Część z nich zosta- ła zapomniana, choć przejściowo ode- grały istotną rolę w ewolucji przyrzą- dów do prasowania, inne dokonały żywota na etapie patentu. W drugiej połowie XIX w. w użyciu były wszyst- kie rodzaje żelazek, w  tym kumula- cyjne, na duszę, na węgiel, na paliwo płynne lub gazowe, w końcu stulecia zaczęły się pojawiać pierwsze żelaz- ka elektryczne. Jednym z najpopular- niejszych żelazek wszechczasów oka- zało się żelazko Mary Potts, pomysło- we, choć proste żelazko kumulacyjne z odłączanym uchwytem. ............................................................................... 1 | Mary Potts – karta reklamowa z końca XIX w. przedstawiająca wynalazczynię Spotkania z Zabytkami 9-10 2015 | 11

2 3 6 54 2 | 3 | Żelazko z patentem Mary Potts (2) i firmowy napis na jego korpusie (3) 4 | Typowe żelazko w stylu Mary Potts, litery „PC” na rączce, brak daty patentu wskazuje na inne niż amerykańskie pochodzenie 5 | Prymitywne żelazko kowalskiej roboty z wysuwaną rączką, prawdopodobnie polskie, XVIII w. 6 | Dwa lite żelazka kumulacyjne z uchwytami zamocowanymi na stałe na specjalnym stożku stawianym na piecu; żelazko po prawej ma perforowaną rączkę, co miało rozpraszać ciepło, USA, XIX w. | Spotkania z Zabytkami 9-10 201512

drewnianym zamocowanym na sta- łe i korpusem o dwóch czubach, po- zwalające prasować w  obie strony bez marszczenia odzieży (patent z 24 maja 1870 r.). Korpus był wypełniony materiałem izolacyjnym, który redu- kował promieniowanie ciepła w  kie- runku ręki. Jednocześnie czuby zawie- rały większą masę żelaza, co powodo- wało, że nie stygły szybciej od reszty żelazka. Dopiero jednak kolejny pa- tent (z 4 kwietnia 1871 r.; Cold Han- dle Sad Iron) na żelazko z szybko, wy- godnie i  niezawodnie mocowanym i odłączanym uchwytem zapewnił wy- nalazkowi Mary Potts niespotykaną popularność w USA, a wkrótce też na całym świecie. Gospodynie domowe aby ten wynegocjował kontrakt z fir- mą Isaac P. Chalfant w Filadelfii. Prze- kazała jej połowę praw do patentu za sumę 1500 dolarów; 1000 dolarów poszło na spłatę długu na finansowa- nie nieudanego aliansu z  firmą Dra- ke & Spivey, za pozostałe 500 dola- rów rodzina przeniosła się do Pen- ningtonville w Pensylwanii, gdzie że- lazka miały być produkowane. Złe za- rządzanie firmą uniemożliwiło jednak osiągnięcie zasłużonego sukcesu ko- mercyjnego i  Mary Potts, zadłużona i  zagrożona wyrzuceniem z  rodziną na bruk, wynegocjowała sprzedaż po- zostałej połowy praw do patentów fir- mie Enterprise Manufacturing Com- pany z Filadelfii za 800 dolarów. Wraz z rodziną przeprowadziła się w pobli- że firmy w Filadelfii. W 1878 r. Chal- fant przekazał swoje udziały firmie American Machine Company. Wów- czas obie firmy weszły w układ w celu promocji i  sprzedaży żelazek Mary za punkt honoru przyjęły posiadanie kompletu żelazek Mary Potts. Zwy- kle były one sprzedawane w  pudeł- kach drewnianych, zawierających trzy, a czasem pięć korpusów różnych roz- miarów, podstawkę i jeden uchwyt. Paradoksalnie, żelazko Mary Potts nie przyniosło bogactwa jej rodzinie. Nie dysponowała ona środkami, aby wdrożyć w życie swój wynalazek, pa- tent udostępniła dwóm małym fir- mom, które jednak nie podołały wy- zwaniu. W  1870  r. połowę swoich udziałów powierzyła firmie Drake & Spivey z Ottumwa, ale i ta firma mia- ła kłopoty i w 1871 r. udziały powró- ciły do Mary Potts. Wtedy za poży- czone pieniądze wynajęła ona agenta, ............................................................................... 7 | Zestaw dwóch żelazek z rączką odłączaną wraz z całą górną płytą, litery „MM”, niewyraźnie zaznaczone na korpusie, oznaczają prawdopodobnie MARIUPOLSKIJ METALURGICZESKIJ ZAWOD, Mariupol, Ukraińska SRR, przełom XIX i XX w. 8 | Żelazko hybrydowe z wlotem na płomień gazowy z tyłu i wylotami po obu stronach czuba, mogło być również stosowane jako żelazko kumulacyjne do ogrzewania na piecu; zamek typowy dla żelazek Mary Potts, Niemcy (?), pocz. XX w. 9 | Żelazka firmy SIBRECO z Cieszyna, kopie żelazka czeskiego, Polska, lata dwudzieste – trzydzieste XX w. 7 8 9 Spotkania z Zabytkami 9-10 2015 | 13

W 1893 r. wynalazczyni uzyskała ko- lejny patent na dodatkowe mocowa- nie rączki. Warto podkreślić, że tylko 1% patentów w USA w tamtym czasie przyznano kobietom. Karty reklamowe żelazek Mary Potts przetrwały do naszych czasów w  dużej ilości, ponieważ stanowiły obiekt zainteresowania kolekcjone- rów. Najstarsze karty pochodzą z roku 1875, są czarno-białe i przedstawiają głównie sceny z pralni, wówczas pro- wadzonych przez Chińczyków. Dru- ga seria czarno-biała, z 1876 r., uka- zuje różne tematy, np. sceny z  ży- cia Robinsona Crusoe, pojawiał się też Wujek Sam reklamujący żelazka. Czarno-białe karty są rzadkie, zna- nych jest około 24 wzorów. W  la- tach 1877-1880 wydano trzy serie po dwanaście sztuk kart: zielono-czar- nych, sepiowo-czarnych i  niebiesko- -sepiowo-czarnych. W  latach osiem- dziesiątych XIX w. wydano serię dwu- nastu kart w  czterech kolorach. Pod koniec owych lat wydano serię czter- nastu kart, w 1893 r. – piętnastu kart z  okazji The Columbian Exposition. Enterprise MC działała do 1956 r., poza kartami rozdawała także różne inne materiały i  gadżety reklamowe związane z żelazkami. Żelazka amerykańskie w  drugiej połowie XIX w. musiały być oznako- wane datą patentu, zwykle też nosiły symbol, nazwę firmy, nazwę i rozmiar żelazka. Spotkać można żelazka Mary Potts sygnowane m.in. datą 1 paź- dziernika 1867. Jest to data patentu na wykorzystanie materiału izolacyj- nego (cementu) w korpusie. Udało mi się ostatnio zakupić bardzo rzadkie że- lazko Mary Potts, które chyba jako je- dyne ma odlew aż pięciu dat. Korpus jest sygnowany: MRS*POTTS*CROWN PAT. MAY 24 70 AMERICAN MACHINE CO PHILADA NO 150. APRIL 4 71 OCT 1 67 SIZE 2. Uchwyt ma napis: REISSU- ES OCT 7 79 (przedłużenie patentu na żelazko z dwoma czubami?) i JAN 6 80 (przedłużenie patentu Cold Handle Sad Iron z 1871 r.). Wiele firm amerykańskich, poza dwiema wymienionymi, rozpoczę- ło masową produkcję żelazek Mary Potts, powstawały kolejne klony, mo- dyfikacje mocowania uchwytu. Era tych żelazek, z  początku niezagro- żonych nawet przez elektryczność, trwała do połowy lat pięćdziesiątych XX w., kiedy to ostatecznie zaprze- stano ich produkcji. Żelazko z  odłą- czanym uchwytem rozpowszechniło się na całym świecie, dotarło również do Polski, ale najliczniejszego potom- stwa doczekało się w Czechosłowacji i Niemczech. Mirosław Jędras Potts. Dopiero ogromna, agresywna machina reklamowa zapewniła osta- teczny sukces żelazka na rynku ame- rykańskim, w dużej mierze dzięki kar- tom reklamowym (trade cards), wy- stawom handlowym (The Centennial Exposition, The Columbian Exposi- tion) i katalogom firm wysyłkowych, takich jak Sears Roebuck. Zestawy żelazek były promowane jako ideal- ne podarunki na gwiazdkę lub z oka- zji ślubu i  wkrótce gorączka żelazek Mary Potts opanowała Amerykę, ale dochód wynalazczyni wyniósł zaled- wie około 400 dolarów. Bajka ta mia- ła jednak swój happy end. W 1885 r. Kongres zagwarantował Mary Potts umiarkowaną rekompensatę od fir- my Enterprise za przedłużenie pa- tentu, w  wysokości 10 000 dolarów. 10 | 11 | Rewers karty reklamowej (10) i awers innej karty reklamowej (11) żelazka Mary Potts, lata osiemdziesiąte XIX w. (zdjęcia: Mirosław Jędras) ............................................................................... 10 11 | Spotkania z Zabytkami 9-10 201514

zainteresowaniem kulturą materialną i  sztuką tamtego czasu; równie waż- ny jest głos historyków sztuki, zaj- mujących się wzornictwem powojen- nym i podkreślających dokonania pol- skiej myśli projektowej, niejednokrot- nie wyprzedzającej lub przynajmniej dorównującej zachodnim modom ar- tystycznym. Jako przykład rzetelne- go i naukowego podejścia do polskich projektów mebli, dzieł wyposażenia wnętrz oraz dekoracji domowych, przywołać można wystawę „Chcemy być nowocześni. Polski design 1955- -1968”, zorganizowaną w  2011  r. w  warszawskim Muzeum Narodo- wym. Ekspozycja ta unaoczniła wielu zwiedzającym, że posiadane przez nich stare sprzęty nabierają z  wolna walo- ru dzieła sztuki projektowej godnego większej uwagi i odznaczają się pewną wartością materialną. Galanteria metalowa N a polskim rynku anty- kwarycznym od kilku lat coraz bardziej zwra- ca się uwagę na przedmio- ty projektowane i wykonywane w cza- sach PRL. Zjawisko to ma kilka istot- nych przyczyn. Z  pewnością można upatrywać tu pewnej nostalgii za nie- dawną przeszłością, która, nie nosząc, na szczęście, charakteru politycznego „rewizjonizmu”, przejawia się jedynie 1 | Komplet sześciu podstawek do kieliszków do wódki, w koszyczku dekorowanym herbem Krakowa, ok. 1960 (?), blacha mosiężna cięta, wytłaczana, puncowana, odlew, całość galwanizowana srebrem 2 | Komplet sześciu kieliszków (brak jednego) na tacce typu „gondola”, przed 1965, blacha mosiężna cięta, drykowana, wytłaczana, puncowana, zwijana, drut mosiężny, całość galwanizowana srebrem 3 | Komplet sześciu kieliszków do wódki na okrągłym talerzyku oraz komplet sześciu podstawek do kieliszków z koszyczkiem, przed 1965, blacha mosiężna cięta, drykowana, wytłaczana, drut mosiężny, całość galwanizowana srebrem 1 2 3 Spotkania z Zabytkami 9-10 2015 | 15

W podobnej skali zjawisko to od- nosi się do polskiej biżuterii srebrnej i złotej, masowo produkowanej w wy- twórniach w  Warszawie (Warmet, ORNO), Poznaniu (Rytosztuka), Ło- dzi (Metaloplastyka) i Krakowie (Ima- go Artis). W jej przypadku istotnym przełomem stała się wystawa „Gra- nice srebrnych przestrzeni” (Galeria Sztuki w  Legnicy – 2011; Muzeum Bursztynu w Gdańsku oraz Muzeum Sztuki Złotniczej w Kazimierzu Dol- nym − 2012), na której przedstawio- na została kolekcja należąca do wiel- kiej znawczyni tego tematu, prof. Ire- ny Huml (1928-2015). Zbiór ten two- rzony był przez panią Profesor już pod koniec lat osiemdziesiątych XX w., gdy przedmioty te nie cieszyły się wiel- ką popularnością, a nawet uznawano je za wytwory pozbawione wartości artystycznych i  poniekąd estetycz- nie przestarzałe. Organizacja wystawy sprawiła, że obecnie biżuteria ORNO, Imago Artis, Metaloplastyki i Warme- tu wraz z jego filiami (Biamet w Bia- łymstoku oraz Agat w  Kłodzku) jest coraz chętniej poszukiwana na rynku antykwarycznym, a osiągając dość wy- sokie ceny dowodzi tym samym wy- raźnej zmiany postawy wobec przed- miotów tego rodzaju. Co ciekawe, wszystkie wytwór- nie biżuterii podejmowały się również realizacji dzieł galanterii metalowej − stołowej i  okazjonalnej, choć była to produkcja wyraźnie mniejsza pod względem liczby opracowanych wzo- rów. Ta sfera projektowa jest obec- nie już jednym z  niewielu obszarów, na który nie zwrócili dotychczas swo- jej uwagi kolekcjonerzy i  miłośnicy „staroci”, co być może wynika z faktu, iż przedmioty te w większości wyko- nywano z blachy mosiężnej (rzadziej stalowej) – wycinanej i  sztancowa- nej, a następnie rytowanej, puncowa- nej, wreszcie galwanizowanej srebrem i oksydowanej, dzięki czemu nabiera- ły one nieco wykwintniejszego wyglą- du, ale mimo to nie miały i nie mają znaczniejszej wartości dzieła kruszco- wego. Niskie ceny galanterii metalowej w  ubiegłych dziesięcioleciach spra- wiały, że przedmioty takie były do- stępne dla wszystkich, ale jednocze- śnie stało się to jedną z  głównych przyczyn ich nielicznego zachowa- nia do czasów obecnych. Gdy bowiem przemijała określona moda, a przed- miot stawał się synonimem przesta- rzałego gustu, wyrzucano go raczej bez żalu, w przeciwieństwie do dzieł biżuteryjnych, mających przynaj- mniej wartość kruszcu użytego do ich wykonania. Dlatego właśnie zakres niegdyś popularnych wzorów galan- terii metalowej poznać można przede wszystkim dzięki już nielicznie za- chowanym dziełom, jak i wzornikom oraz cennikom polskich wyrobów z lat sześćdziesiątych i siedemdziesią- tych XX  w. (szczególnie bogato ilu- strowane są m.in. Wzornik wyrobów jubilerskich, opr. W. Malicki, Warsza- wa 1966; 1001 drobiazgów. Katalog, wyd. drugie, opr. B. Narewski i  in., Warszawa 1971). Drugim mankamentem galante- rii metalowej, obecnie wpływającym na jej niezbyt dużą popularność, jest jej pewna anonimowość. O ile bo- wiem nazwiska twórców wzorów bi- żuterii – broszek, pierścieni, naszyj- ników, wisiorów, bransoletek − wid- niały w  dokumentacjach wzorcow- ni poszczególnych firm oraz w  nie- licznych publikacjach, to w  przy- padku powszednich przedmiotów, ............................................................................... 4 | Komplet gabinetowy do palenia papierosów, przed 1965, blacha mosiężna cięta, drykowana, wytłaczana, drut mosiężny, całość galwanizowana srebrem 5 | Tacka na owoce lub orzechy, przed 1965, blacha mosiężna cięta, puncowana, zwijana, drut mosiężny, całość galwanizowana srebrem 4 5 | Spotkania z Zabytkami 9-10 201516

podlegał kontroli urzędu probiercze- go. Galanterię tę podzielić można na dwie zasadnicze grupy. Pierwszą two- rzyły wyraźnie użytkowe dzieła, za- pewne na co dzień przechowywane w  domowych kredensach i  serwant- kach lub stojące na biurkach i  sto- łach. Były to zatem przede wszyst- kim różnorakie komplety podstawek do kieliszków do wódki (składały się one np. z sześciu luźnych podstawek oraz siódmej z  uchwytem, służącej pozostałym za koszyczek), kieliszki do wódki na tackach lub talerzykach (w  skład kompletu wchodziło sześć kieliszków oraz podłużna tacka zwa- na gondolą lub okrągły talerzyk), sol- niczki, gabinetowe komplety do pale- nia papierosów (talerzyk, popielnicz- ka, pojemnik na papierosy, podstaw- ka do pudełka zapałek), podłużne tac- ki-patery na owoce lub orzechy, noże do papieru, sprzączki pasków, lufki do palenia papierosów itp. Do dru- giej grupy zaliczyć należy przedmio- ty o  mniej utylitarnym charakterze, nieuznawanych za wytwory arty- styczne, raczej nie upamiętniano ich projektantów (zmieniło się to na przełomie lat siedemdziesiątych i  osiemdziesiątych XX w., gdy ma- sową galanterię zastąpiły krótkie se- rie srebrnych dzieł korpusowych, np. komplety do wódki, dekorowa- ne kamieniami ozdobnymi lub inny- mi cennymi materiałami). Powodem owej anonimowości był też charakte- rystyczny dla przełomu lat czterdzie- stych i pięćdziesiątych XX w. proces rozwoju spółdzielni – rzemieślnicy, przyłączając do niej swoje zakłady, wnosili jako tzw. aport używane for- my i realizowane wzory, czego już nie uwieczniano w dokumentach. Zgodnie z  obowiązującymi prze- pisami wykonywane w  Imago Artis dzieła galanterii metalowej oznacza- no dwiema cechami: znakiem firmo- wym, składającym się z  połączonych liter IA, oraz skrótem MET, wskazu- jącym, że przedmiot wykonany został z metalu nieszlachetnego, a zatem nie stanowiące element dekoracji wnę- trza. Były to zatem dość znacznych rozmiarów ozdobne talerze z herbami polskich miast, służące do zawiesza- nia na ścianach, a także puchary, wrę- czane np. jako nagrody sportowe lub w  dowód uznania innych osiągnięć, np. we współzawodnictwie w  pracy. Za osobny typ przedmiotów, najlicz- niejszy pod względem opracowanych wzorów dekoracji, uznać należy puder- niczki. Wyposażenie damskiej torebki z pewnością stanowiło ten asortyment galanterii, który zawsze cieszył się po- wodzeniem i  był chętnie kupowany na prezent, co gwarantowało w miarę trwały popyt. Z tego właśnie powodu oferta Imago Artis w zakresie puderni- czek obejmowała zarówno dzieła mo- siężne – galwanizowane srebrem, jak i ich droższe wersje, wykonywane z bla- chy srebrnej, z możliwością zamówie- nia odpowiedniego grawerunku – ini- cjałów, daty lub krótkiej, okoliczno- ściowej inskrypcji. Likwidacja wielu cepeliowskich spółdzielni, a wśród nich również krakowskiej Imago Artis, była wy- nikiem głębokich zmian gospodar- czych w  Polsce, zapoczątkowanych w 1989 r. Z biegiem czasu rozprosze- niu uległa grupa projektantów oraz kadra wykształconych złotników, ry- towników, drykierów, jubilerów, mo- siężników, a podobny los dotknął również zgromadzonych we wzor- cowni dzieł. Te zaś spotykane w han- dlu antykwarycznym powoli nabie- rają cech zabytków, a z pewnością pa- miątek po niegdyś prężnie działającej spółdzielni – i  polskim wzornictwie powojennym. Michał Myśliński 6 | Nóż do papieru, ok. 1960, blacha mosiężna cięta, zwijana, całość galwanizowana srebrem 7 | Puderniczka okrągła, ok. 1960, blacha mosiężna cięta, wytłaczana, rytowana, całość galwanizowana srebrem (wszystkie przedmioty wyprodukowane zostały w krakowskiej wytwórni Imago Artis; zdjęcia: Michał Myśliński) ........................................... 6 7 Spotkania z Zabytkami 9-10 2015 | 17

„Miła pasterko! Jakież zabawy Z twej arkadyjskiej samoty Do pełnej tłumu wabią Warszawy? Tu słodycz, pokój, pieszczoty. Czym niegdyś greccy we snach uczonych Poeci łudzili myśli, Twój bystry dowcip z twych ubielonych Rączek ołówkiem to kreśli” (Stanisław Trembecki, Arkadia, [w:] Poezja polskiego oświecenia. Antologia, oprac. Jan Kot, Warszawa 1954, s. 149) Greckie i rzymskie inspiracje w Arkadii Heleny Radziwiłłowej jerzy miziołek Auguste François Alés, „Dom Murgrabiego i Łuk Kamienny”, przed 1835, staloryt, własność prywatna (fot. Hubert Kowalski)

A rkadyjska samota”, jak to ujął Sta- nisław Trembecki w swojej laudacji podłowickiego ogrodu i jego twór- czyni, nie przestaje fascynować ba- daczy literatury, sztuki i historii idei. Nie jest łatwooprzećsięw nimrozmyślaniomnadźró- dłami inspiracji fantazyjnych i  jednocześnie urzekająco pięknych form architektonicznych poszczególnychbudowli,częściowowzniesio- nych w poetyce sztucznej ruiny, zdobiących je malowideł i  reliefów. Jako szczególnie in- teresujące jawią się tzw. Łuk Grecki, nazywa- ny też Łukiem Kamiennym, oraz tajemnicza i uwodzicielska nagością kobiecego ciała kom- pozycja wykonana w stiuku, znana jako Chi- mera, umieszczona na jednej ze ścian Przybyt- ku Arcykapłana. Te właśnie dwa zabytki i ich źródła inspiracji są przedmiotem niniejszych rozważań. Spróbujemy też odpowiedzieć na pytanie czy Helena Radziwiłłowa poszła tyl- ko śladem tego „Czym niegdyś greccy we snach uczonych poeci łudzili myśli”, czy może jednak duch Rzymu starożytnego jest również w Ar- kadii obecny? Idea ogrodu, tworzonego od 1778 r., wy- wodzi się z mitu arkadyjskiego rozpowszech- nionego przez Bukoliki Wergiliusza, odro- dzonego w poematach renesansowych i ba- rokowych pisarzy włoskich i  francuskich, m.in. Jacopo Sannazara, Tassa, Ariosta i Saint Amanta (Marc-Antoine Girard) oraz w litera- turze angielskiej XVII i XVIII w. Najważniej- szym „formalnym” źródłem inspiracji był park w stylu angielskim z pewnymi dodatkami ro- dem z Francji, m.in. z Ermenon­ville, gdzie na wyspie topolowej pochowano Jeana J. Rous- seau. Arkadyjski ogród z jeziorem, wyspą to- polową, Polami Elizejskimi, grotą Sybilli, Łu- kiem Greckim, Świątynią Diany, Domem Murgrabiego, akweduktem, teatrem, cyrkiem i  Domem (Przybytkiem) Arcykapłana re- alizowany był przeszło czterdzieści lat, aż do śmierci właścicielki w 1821 r. W okresie tych czterech dekad ogród przeszedł istotne zmia- ny; z sentymentalno-klasycystycznego stał się z  czasem bardziej romantyczny, głównie za sprawą przyrody i fascynujących dzieł jedne- go z architektów księżnej. Twórcą koncepcji przestrzennej i architektonicznej ogrodu był Szymon Bogumił Zug, ale teatr, cyrk i Grobo- wiec Złudzeń, z których zachowały się spore fragmenty, zaprojektował Sycylijczyk Enrico Ittar, a przy wykonywaniu dekoracji w stiuku i  rozmieszczeniu licznych rzeźb antycznych pracowali bracia Staggi – Gioacchino i Pie- tro, pochodzący z  Carrary. Centrum całego założenia stanowiła Świątynia Diany, której fronton ozdobiono napisem zaczerpniętym z CCLVIII sonetu Petrarki: „Dove pace tro- vai d’ogni mia guerra” (Tutaj znalazłam uko- jenie po wszystkich życiowych przejściach [dosłownie: wojnach]), a rodzaj kaplicz- ki od południowej strony rzeźbą Pana (ada- ptując w tym celu antyczną statuę Asklepio- sa lub Jowisza) z fletnią, zwaną syringą. Jedno z wnętrz świątyni udekorowano freskami in- spirowanymi historią Psyche i licznymi przed- stawieniami waz antycznych, wzorowanymi na słynnym dziele Pierre’a F. H. d’Harcanvil- le’a o wazach „etruskich” ze zbioru Williama Hamiltona. Jak wielokrotnie już podnoszono, w koncepcji Arkadii, wyrażonej w ukształto- waniu natury i niewielkich pawilonach ogro- dowych, ważne były idee kultu rozumu, miło- ści, przyjaźni i szczęścia, ale też myśl o śmier- ci i przemijaniu, stąd obecność m.in. Grobow- ca Złudzeń. Program ideowy Arkadii stworzyła sama księżna, korzystając ze wsparcia wspomnia- nych już architektów i  malarza Jana Piotra 1 | Łuk Grecki, zdjęcie współczesne „ Spotkania z Zabytkami 9-10 2015 | 19

Norblina. Niezwykle pomocne w  zrozu- mieniu tego programu i poszukiwaniu źró- deł inspiracji do poszczególnych struktur ar- chitektonicznych są rysunki wykonane w la- tach 1783-1785 przez wspomnianego ma- larza i  córkę księżnej Krystynę Magdalenę. Najlepsze jednak wyobrażenie o arkadyjskim programie i  jednocześnie trasie, czy raczej ścieżkach zwiedzania, daje napisany przez samą Helenę Radziwiłłową przewodnik pt. Le Guide d’Arcadie, wydany w 1800 r. w Ber- linie. W polskim tłumaczeniu Seweryny Żo- chowskiej ten nieco egzaltowany tekst uka- zał się w „Albumie Literackim” (t. I, 1848, s. 145-154) i odtąd znany jest jako Opis Ar- kadii. Autorka niezwykle szczegółowo wy- tyczyła w nim trasę, ale nie objaśniła wszyst- kich detali, pozostawiając je do interpretacji werbalnej w czasie zwiedzania pod jej prze- wodnictwem. Ten „starożytny pomnik pięk- nej Grecji” z  „widocznymi ślady czci mitolo- gicznej”, który „zachęca do zrywania, ponęt- nych barwą i wonią kwiatów” witał przyby- szów ogródkami Baucis i Filemona, prowa- dził następnie do jaskini Sybilli z jej ogrom- nymi głazami, do „gotyckiego ustronia” i wreszcie do łuku w „stylu greckim”. „Dalej – czytamy w Opisie Arkadii – dro- ga wiedzie do łuku, śmiałej w  stylu greckim budowy, którego dotąd ani Gotowie, ani pa- sożyty zniszczyć nie zdołały. Łuk ten zwycię- ski w walce z czasem, lubo w części zasypany ziemią, zamyka rozległy widnokrąg, słu- żąc mu niejako za ramy. Obraz ów przed- stawia wiecznie kwitnące dokoła gaje, na ło- nie których rysuje się okrągły kształt świąty- ni”. Ów monument „zwycięski w walce z cza- sem”, określany przez wolnomularzy Bramą Miłości, zawiera – podobnie jak Dom Mur- grabiego, do którego przylega także Przyby- tek Arcykapłana – elementy lapidaryjne, po- chodzące z różnych epok, zwłaszcza z szesna- stowiecznej kaplicy prymasa Jakuba Uchań- skiego w Łowiczu. Gdy przyjrzymy się kon- strukcji łuku, zauważymy, że do jego wznie- sienia użyto m.in. kilku wielkich bloków pia- skowcowych, z których jeden ma lekko wy- gięty kształt i pochodzi być może z archiwol- ty, prawdopodobnie bramy wjazdowej (zam- ku łowickiego?), inne natomiast z gzymsu ja- kiejś większej budowli; w podłucze bocznej arkady wmurowane są trzy renesansowe ro- zety. Niezwykle interesujący opis tego monu- mentu odnajdujemy również w jednym z nu- merów „Czasu” z 1856 r. „Opuściwszy gotyc- ki domek – pisze autor tego tekstu, podpi- sany inicjałami M.K. – pójdziesz wśród ar- kad mistrzowsko z cegły wzniesionych, do bra- my triumfalnej, która pomijając rozmiary, za- dziwi cię głównie prześlicznym i światłym łu- kiem, w  stylu greckim, tak dobrze zdziała- nym, że pewnym będziesz jakobyś widział kil- kowiekowy pomnik, opierający się potędze tego 2 | Szymon Bogumił Zug, „Projekt Łuku Kamiennego” (Greckiego) – rzut, elewacja i przekrój, 1785, rysunek tuszem i akwarelą (w zbiorach Gabinetu Rycin BUW) | Spotkania z Zabytkami 9-10 201520

wszechwładcy, którego czasem zowiemy, pięk- ny tu obraz postrzeżesz, bo łuk triumfalny śmiało zakreślony w przestrzeni, służy niejako za ramy, krajowidowi, na tle którego wszystkie pomniki arkadyjskie, jedne po drugich a  za- wsze uroczo, odbijać się będą i nieraz pomy- ślałem o gdyby jaki malarz miłośnik piękna, z ołówkiem lub pędzlem w ręku albo też kto- kolwiek z przyrządem Degiera przybyć tu ze- chciał, wtenczas zaręczam mielibyśmy prze- śliczny krajowy obrazek, bo raz jeszcze po- wtarzam, z  tego punktu najlepiej się arka- dyjski ogród, i jego osobliwości przedstawiają. U spodu dopiero opisanego łuku leży kamień w mowie synów Italii, noszący napis, który tu spolszczony przytoczę: O milsza nad inne arkadyjska ziemio, Nad inne droższa i ukochana, Którą dotykam stopą i myślą witam, a pogląd w tym napisie zawarty, każe nieja- ko mniemać, że może by od tego łuku należało rozpoczynać zwiedzanie Arkadyi”. Za Janem Wegnerem, autorem cennego przewodnika po Arkadii z 1948 r., warto tu przytoczyć wspomnianą inskrypcję w orygi- nale (J. Wegner, Arkadia, Warszawa 1948, s. 39): „O da me piu d’ogn’ altra amata e cara // Piu d’ogn’ altra gentil terra d’Arcadia // Che col pie tocco e con la mente inchino”. Dla każdego dobrze znającego język wło- ski przekład opublikowany w  „Czasie” nie jest dokładny, ale oddaje ducha poetyckiego tekstu. Nowego, lepszego przekładu doko- nać może tylko wytrawny poeta. Spróbujemy teraz odpowiedzieć na py- tanie, co mogło być inspiracją dla twórców łuku, „którego dotąd ani Gotowie, ani paso- żyty zniszczyć nie zdołały” i który tworzy tak wspaniałą ramę dla Świątyni Diany. W zbio- rach Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersy- teckiej w Warszawie szczęśliwie zachował się do dziś projekt łuku arkadyjskiego – jest da- towany (1785) i sygnowany przez Zuga. Nie wiadomo do końca, kto wymyślił na- zwę Łuk Grecki, ale można przypuszczać, że uczyniła to sama księżna; nazwa ta pojawia się – pod określeniem „łuku […] w stylu grec- kim” – w cytowanym wcześniej fragmencie Opisu Arkadii. W  epoce sentymentalizmu i  rodzącego się romantyzmu niewiele osób myślało o  poprawności archeologicznej. W przypadku Arkadii, pomimo wielu uczo- nych ksiąg zgromadzonych przez księżnę i jej męża Michała Radziwiłła, nikt nie myślał również o tym, że Grecy nie słynęli z budo- wy łuków. Słynęli nimi oczywiście Rzymia- nie i wydaje się, że pomysł na łuk w Arka- dii pochodzi właśnie z Rzymu. Nie jest nim wszakże żaden ze słynnych łuków triumfal- nych na Forum Romanum czy tuż obok nie- go, a znacznie skromniejszy łuk z  cegły na Awentynie, na Via Marmorata, prowadzącej od Tybru do Piramidy Cestiusza. Dziś łuk ten – znany jako L’Arco di San Lazzaro (Łuk św. Łazarza) – wznosi się nad szerokim chod- nikiem przy ruchliwej, znacznie poszerzo- nej pod koniec XIX w. ulicy. Niegdyś, czy- li przez całe średniowiecze i czasy nowożyt- ne przechodziła pod nim jedyna w tej części Rzymu droga prowadząca do wspomnianej piramidy i dalej do słynnej bazyliki ze szcząt- kami św. Pawła apostoła – San Paolo fuori le mura. Rzymski monument został ponad- to zeszpecony rodzajem podestu ze schoda- mi zajmującego jedną trzecią jego szerokości. 3 | „Łuk św. Łazarza w Rzymie” na Via Marmorata (widok od strony Piramidy Cestiusza), zdjęcie współczesne Spotkania z Zabytkami 9-10 2015 | 21

Patrząc na tę zdegradowaną w skali znacze- niabudowlę,któraginiew ogromiewielkomiej- skiej arterii, w  cieniu Awentynu i  rosnących wokół drzew, trudno byłoby się domyśleć jej dawnej świetności, malowniczości i znaczenia. Otymwszystkimwyobrażeniedająstareryciny – z końca XVIII w. i z pierwszej połowy wieku następnego. Autorem jednej z nich, opubliko- wanej w Rzymie w 1795 r. w pierwszym tomie dzieła Nuova raccolta di 100 vedutine antiche della città di Roma e sue vicinanze. Incise a bul- lino da Domenico Pronti jest Domenico Pronti (ok. 1750-1815). Na rycinie – wykonanej we- dług rysunku Arnolfo Spagnoliniego – widzi- my piękny i proporcjonalny łuk, rozpięty nad ulicą, który stanowi jakby ramę dla widocznej w oddaliPiramidyCestiusza,takjakarkadyjski Łuk Grecki stanowi ramę dla Świątyni Diany. Dodajmy, że obecnie z powodu drzew i posze- rzeniaViaMarmorataw przelocieL’ArcodiSan Lazzaro nie można już dostrzec Piramidy Ce- stiusza. Nie mniej piękna rycina – bez wątpie- nia wzorowana na widoku autorstwa Spagnoli- niego i Prontiego – ukazująca łuk na Via Mar- morata, wyszła spod ręki Giovanniego Bruna w latach trzydziestych XIX w. Na obydwu ry- cinach,któreróżniąsiętylkonielicznymiszcze- gółami,dostrzecmożnastarca,zapewnezakon- nika siedzącego po lewej stronie. Taka właśnie postać czytająca księgę widoczna jest na dwóch rysunkach Norblina z 1789 r., z których jeden (rysunek oryginalny sangwiną) przechowywa- ny jest w prywatnej kolekcji w Anglii, a drugi (odbitkaàcontreépreuve,dodatkowosygnowa- na tuszem po odbiciu) w zbiorach Ossolineum we Wrocławiu. Na pierwszym z nich pustelnik ukazany jest po prawej stronie, na drugim zaś po lewej, jak u Prontiego. Czy Norblin znał rycinę Prontiego? Wydaje się to prawdopodobne, gdyż cy- tat jest niemal dosłowny. Jeszcze ważniej- sze jest wszakże pytanie, czy twórczyni Ar- kadii i Zug znali tę rycinę? Inwentarze pa- łacu w Nieborowie i w Arkadii nie wymie- niają dzieła o znanym nam już tytule Nuova raccolta di 100 vedutine antiche della città di Roma e sue vicinanze, ale dzieło to posiadał w Polsce m.in. król Stanisław August Ponia- towski (obecnie w Gabinecie Rycin BUW), którego dobre relacje z Radziwiłłami są zna- ne; księżna Helena przywołała jego imię na obelisku ustawionym na spinie arkadyjskiego cyrku. Podobieństwo pomiędzy L’Arco di San Lazzaro a łukiem arkadyskim widoczne jest nie tylko w kształcie łuku i „nadgryzienia zębem czasu”, ale również – i przede wszyst- kim – w koncepcji, w której łuk otwiera się na widoczny w  oddali ważny monument – w Rzymie jest nim Piramida Cestiusza, zaś w Arkadii Świątynia Diany. Tak oto skrom- na, wręcz malutka rycina posłużyła do stwo- rzenia, jak to ujął autor cytowanego wcze- śniej artykułu w  „Czasie” z  1856 r., „łuku triumfalnego śmiało zakreślonego w przestrze- ni, służącego niejako za ramy krajobrazowi, na tle którego wszystkie pomniki arkadyjskie, jed- ne po drugich a zawsze uroczo, się odbijają”. Zdaje się w nim „odbijać” również znajdu- jącysięnieopodalPrzybytekArcykapłana,któ- rego jedną ze ścian zdobi relief ukazujący tyleż piękną, co zmysłową i tajemniczą Chimerę. 4 | Domenico Pronti, „Ruiny antyczne pod Awentynem”, rycina [w:] Nuova raccolta di 100 vedutine antiche della città di Roma e sue vicinanze, Roma 1795 (w zbiorach Gabinetu Rycin BUW) 5 | Giovanni Brun, „Ruiny antyczne pod Awentynem”, pierwsza połowa XIX w., rycina (własność prywatna) | Spotkania z Zabytkami 9-10 201522

„Naprzeciwnejstronie[ŚwiątyniDiany]– czytamy w Opisie Arkadii – wznosi się staro- żytne arcykapłana mieszkanie. Pasterze arka- dyjscy, zburzywszy ustanowiony w nim porzą- dek, założyli panowanie złotego wieku w po- ważnych jego sklepieniach. Piękne te zwaliska, zdobne w  płaskorzeźby, fontanny, kolumna- dy dziś w obrębie swym wesołe zamykają trzo- dy. Brzęk zawieszonych związków u szyi owie- czek wesoło odbija się o owe mury, wśród któ- rych krew ofiar niebawem płynęła. Sarkofagi, urny, wywrócone kapitele, pokryte są zwojami dzikiego wina”. W przewodniku księżnej, tłu- maczącym klarownie skąd pochodzi nazwa Przybytek Arcykapłana (mieszkał w nim ka- płan składający ofiary), nie znajdujemy na- wet najmniejszego odniesienia do reliefu znanego jako Chimera i do kolumbarium na przylegającej do niego ścianie. Relief na północno-wschodniej ścianie Przybytku Arcykapłana przedstawia nagą kobietę, odwróconą plecami do patrzącego, z głową ujętą w profilu, siedzącą na grzbie- cie hybrydy, będącej połączeniem drapieżni- ka lądowego o pysku i łapach pumy czy pan- tery i korpusie oraz ogonie, nieco fantazyjnie podniesionym do góry, zwierzęcia wodnego. Kobieta, leżąc na grzbiecie potwora, daje mu pić z niewielkiego dzbana, którego zawartość wylewa na paterę, trzymaną poniżej pyska bestii. Niezwykle lapidarnie odnieśli się do tej fascynującej kreacji artystycznej badacze Arkadii Włodzimierz Piwkowski i Jan We- gner, który pisał: „Ozdobą tej budowli, gdzie »cegła z cegłą się kłóci« jest wielka płaskorzeź- ba w białym stiuku Staggiego (wedle rysunku Piranesiego). Wyobraża ona Nadzieję w  po- staci kobiety, karmiącej Chimerę. U dołu na czarnej płycie złoci się napis: »L’ Espérence nourrit une Chimère et la vie s’ écoule. Nadzieja karmi Chimerę, a życie upływa«”. (J. Wegner, Arkadia…, s. 57). 6 | Zachariasz Frey wg rysunku Zygmunta Vogla, „Widok Świątyni w Arkadii”, 1806, akwaforta (w zbiorach Biblioteki Narodowej) Spotkania z Zabytkami 9-10 2015 | 23

Ten prawdziwie fascynujący relief, wy- konany zapewne w 1788 r. przez Gioacchi- no Staggiego lub przez jego brata Francesco Marię, jest wręcz podręcznikowym przykła- dem recepcji wzorów czerpanych ze sztu- ki miast Wezuwiusza – Herkulanum, Pom- pejów i  Stabiów. Odkrywane tam malowi- dła były od 1757 r. publikowane w monu- mentalnym dziele Le Antichità di Ercolano esposte; w  sumie do 1792  r. pod nadzorem samego króla Neapolu ukazało się osiem tomów tej publikacji. Za dowód jego od- działywania niech posłuży fragment z listu Ferdinando Galianiego (znanego jako l’aba- te Galiani) z 1767 r. do królewskiego mini- stra, wszechwładnego w sprawie wykopalisk w  miastach Wezuwiusza, Bernardo Tanuc- ciego: „Wszyscy złotnicy, jubilerzy, malarze ozdabiający karety i  supraporty, tkacze, ar- tyści zajmujący się wzornictwem potrzebują tej książki […] wszystkie dzieła, czy to z brą- zu, czy intarsjowane, czy malowane inspiro- wane są znaleziskami w  Herkulanum” (cy- tat za: www.picture.l.u-tokyo.ac.lp/arc/erco- lano/ses/ses_i.htlm, s. 8; przekład: J. Mizio- łek). W Polsce Galianiemu wtórował jeden z  pamiętnikarzy, tak pisząc: „Herkulanum i Pompeje do wszystkiego dawały wzory i mo- dele” (Leon Dembowski, Moje wspomnienia, vol. 1, St. Petersburg 1898, s. 357). Jednakże arkadyjska Chimera/Nadzie- ja nie pochodzi ani z jednego, ani z drugie- go miasta, a ze znacznie mniej znanych Sta- biów, również popiołami Wezuwiusza za- sypanych; jest dokładnym powtórzeniem jednego z malowideł znalezionych w Willi Ariadny. Cytat ten jest jedyny w swoim ro- dzaju, ze względu na rozmiary i  kontekst, w sztuce całej Europy. Oryginał przechowy- wany jest w Museo Archeologico Naziona- le w Neapolu, a rycina, która na jego pod- stawie powstała, tak została opisana w trze- cim tomie Le Antichità di Ercolano esposte (s. 89-90): „[…] malowidło […] na czerwo- nym tle […] przedstawia odwróconą plecami nagą Nimfę, z  jasnymi warkoczami, perła- mi w uszach, rozwianą na piersi zielonożół- tą przepaską, zapiętą złotą zapinką na ple- cach, i  ze złotymi bransoletkami; w  prawej dłoni tej samej barwy dzbanek, z którego do szczerozłotej miednicy, którą dzierży w  le- wej dłoni, wlewa nieokreślony napój; oblizuje się nim potwór o skórze barwy morskiej wody z  ciemnymi, okrągłymi plamkami; Nimfa leży na jego grzbiecie” (przekład z włoskie- go: J. Miziołek). Naryciniew LeAntichitàdiErcolanoespo- ste nie najlepiej zachowane malowidło uka- zujące Nimfę na panterze morskiej zostało udoskonalone, zgodnie ze słusznym przeko- naniem, że jest nie najwyższej klasy dziełem, powtarzającym piękniejszy, ale niezachowa- ny oryginał z epoki hellenistycznej. Podob- nego zabiegu w tym upiększaniu Nimfy i jej baśniowego zwierzęcia dokonano w pięknie wydanym dziele Jeana Claude’a Richarda de Saint Nona z 1781 r. pt. Voyage Pittoresque ou Description des Royaumes de Naples et de Sici- lies. Nie mamy pewności, czy Helena z Prze- ździeckich-Radziwiłłowa znała publikację Saint Nona, natomiast możemy być całko- wicie pewni faktu, że posiadała, podobnie 7 | „Pantera marina”, płaskorzeźba w Przybytku Arcykapłana w Arkadii, zdjęcie współczesne 8 | „Pantera marina”, fresk z Willi Ariadny w Stabiach (w zbiorach Museo Archeologico Nazionale, Neapol) | Spotkania z Zabytkami 9-10 201524

jak król Stanisław August i Adam Kazimierz Czartoryski, Le Antichità di Ercolano espo- ste; zaświadcza o tym inwentarz z 1831 r. Tak oto za sprawą pięknie ilustrowanych rycina- mi książek stabiańska Nimfa stała się arka- dyjską Nadzieją, a pantera morska Chime- rą. Kto był autorem tej reinterpretacji – je- den z braci Staggi, Zug czy sama księżna? Za- pewne nigdy nie uda się na to pytanie odpo- wiedzieć, jest wszakże pewne, że Nadzieja/ Chimera doskonale wpisuje się w arkadyjski dyskurs o upływie czasu i niegdyś znakomi- cie komponowała się z obecnymi w Arkadii pamiątkami z  miast Wezuwiusza. Niestety, większość z nich przepadła wraz z nieubła- ganym biegiem czasu; nie zachowały się też w  Nieborowie obszerne tomy Le Antichità di Ercolano esposte, zostały sprzedane w dru- giej połowie XIX w. na aukcji w Paryżu przez jednego z nie najlepszych gospodarzy niebo- rowskich włości. Dodajmy tu jeszcze, że wyobrażenie fa- scynującej hybrydy z Nimfą na grzbiecie ze Stabiów cieszyło się dużym powodzeniem w XVIII i XIX w. Wielokrotnie ozdabiano nim blaty stolików, meble i porcelanę. Jeden z takich stolików trafił do Zamku w Łańcu- cie i  stanowi istotny element wyposażenia tamtejszego Pokoju Pompejańskiego. Ogrom zabiegów w  tworzenie Arkadii przez bez mała czterdzieści lat nie poszedł na marne. Ogród księżnej Heleny, pomimo rozmaitych ubytków spowodowanych upły- wem czasu i częściową dewastacją w drugiej połowie XIX w., pozostaje miejscem ma- gicznym, pełnym treści, których odczytanie jest niezwykle trudne i niekiedy iluzorycz- ne. Pogłębiona jednak eksploracja praw- dopodobnych źródeł inspiracji dla księż- nej, jej architektów i malarzy otwiera nową perspektywę dla pełniejszego zrozumie- nia fenomenu Arkadii. I jeśli być może na- wet Łuk Grecki powinniśmy nazywać raczej od tej chwili Łukiem Rzymskim, a Nadzie- ję Nimfą, to jednak pozostaje mająca swo- je własne prawa sfera adaptacji i interpreta- cji. Arkadia powstała w wyniku harmonij- nego powiązania fantazji z  sentymentalną wyobraźnią, tak więc niech Łuk Kamienny zachowa odniesienie do Grecji, kraju bożka Pana, a pantera morska niech dalej pozosta- nie Chimerą. Jerzy Miziołek Naukowa, rozbudowana wersja tego artykułu, napisana na zaproszenie Anny Czerwińskiej, kurator Muzeum Nieborowa i  Arkadii, ukaże się w księdze pamiątkowej Nieborów i Arkadia – 70 lat Muzeum. Znaczącą rolę przy powstaniu tego artykułu odegrały – moja żona Anna i Małgorzata Przybyszewska. 9 | Noël Le Mire, „Pantera marina”, 1778, akwaforta [w:] Jean Claude Richard de Saint Non, Voyage Pittoresque ou Description des Royaumes de Naples et de Sicilies, Paris 1781 (w zbiorach Biblioteki Narodowej) (ilustracje: 1, 3, 7, 8 – fot. Jerzy Miziołek; 2, 4 – reprodukcje Gabinet Rycin BUW; 5 – fot. Hubert Kowalski; 6 – reprodukcja Biblioteka Narodowa; 9 – fot. Mikołaj Baliszewski) Spotkania z Zabytkami 9-10 2015 | 25