Wizna samotny bastion.pdf

Maciej Wolin WIZNA – SAMOTNY BASTION Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej Warszawa 1989 Projekt graficzny serii: Michał Maryniak Ilustracja na okładce: Cezary Zamojski Redaktor: Elżbieta Skrzyńska Redaktor techniczny: Renata Wojciechowska

Która to już noc bez snu? Ostatni raz na twardej pryczy w schronie kładli się wieczorem w czwartek. Dziś jest noc z poniedziałku na wtorek. Wypada więc, że cztery doby przeżyli bez należnego organizmowi wytchnienia. Rzadko który zdawał sobie sprawę, że aż tyle może przetrwać człowiek. Powiedzieć, że przeszli przez piekło — to za mało. Trwali w gryzącym dymie, w huku, bez jedzenia, pośród zabitych i rannych kolegów. Teraz cisza aż dzwoni w uszach... Od czasu do czasu słyszą tylko, jak zmienia się warta przy drzwiach ich więzienia. Tak po prawdzie, to chyba nawet nie trzeba ich pilnować. Żaden z nich nie ma dość sił, by wyrwać się z rąk najeźdźców. Są krańcowo wyczerpani, połowa to ranni, ale po takich dramatycznych dniach sen nie przychodzi łatwo. Spoglądają na siebie nawzajem: z dwudziestu pozostało ledwie ośmiu. I tę ósemkę Niemcy wczoraj wieczorem zamknęli w szopie należącej do jakiegoś gospodarstwa ogrodniczego w Wiźnie. Przeżywają jeszcze raz tamte niesamowite chwile. W którym momencie poczęło brakować wiary? Kiedy pojawiła się myśl, że opór jest beznadziejny? W kalejdoskopie obrazów tej zaciętej bitwy trudno dostrzec tę chwilę zawahania. Chyba nawet ze zdziwieniem przyjęli decyzję dowódcy schronu, że to już koniec. Ci, którzy dotrwali, nie myśleli o tym, że zaczyna brakować amunicji, a pozostałe schrony milczą. Zbyt wiele przeżyli, by móc zapamiętać godzina po godzinie to wszystko, co się zdarzyło. Zbyt wiele dzieli ich od entuzjazmu pierwszych dni po gorycz klęski. Ufali, wierzyli. Okazało się, że tamci byli nieporównywalnie silniejsi. Poranny chłód zaczyna dawać się we znaki. Dnie są ciepłe, ale nocą już zimno. Wzięci do niewoli leżą w szopie na gołej ziemia Kulą się pod wojskowymi płaszczami i mundurami naznaczonymi rdzawymi plamami krwi. Jest prawie jasno, gdy otwierają się drzwi szopy. Wchodzi dwóch uzbrojonych Niemców. Jeden z nich wskazuje najstarszego stopniem, podoficera, i mówi łamaną polszczyzną: — Wstawacz! Ty z nami. Raus! Pozostali są pełni niepokoju. Co będzie z podoficerem? Co będzie z nimi wszystkimi? Czy może ich spotkać coś jeszcze bardziej przerażającego niż tamte trzy doby w bunkrze? BAGNA NAD NARWIĄ Ważne i groźne wydarzenia roku 1939 nie robiły zbyt wielkiego wrażenia na mieszkańcach maleńkich i ubogich wiosek pod Łomżą aż do chwili, gdy w końcu kwietnia pojawili się w okolicy jacyś nieznani ludzie z przyrządami mierniczymi. Obcy chodzili po polach, lasach, ostrożnie przemierzali szlaki wydeptane w bagnistym terenie. Cywilom towarzyszyło kilku żołnierzy, pomiędzy nimi dwaj oficerowie saperzy. Nie trzeba było wiele czasu, żeby miejscowi dowiedzieli się, o co chodzi w tej całej sprawie. Już na początku maja bowiem przyjezdni zaczęli wędrować od domu do domu i zapisywać ludzi do roboty. Chętnych nie brakowało, bo każdy chciał zarobić trochę grosza. Marna ziemia nie pozwalała się utrzymać i ludzie ciągle stąd wędrowali za chlebem. I to czasami bardzo daleko, bo aż do Ameryki. Ostatnimi laty mężczyźni jeździli na sezon budowlany do Gdyni lub do Stalowej Woli. Najkorzystniej było wynająć się wraz z wozem konnym, bo wtedy dniówka rosła trzykrotnie. Nie dziwota więc, że bardzo szybko udało się skompletować ludzi do pracy. Razem z mieszkańcami okolicznych wiosek pracowali chłopcy z 16 batalionu Junackich Hufców Pracy, grupa żołnierzy ze 136 rezerwowej kompanii saperów oraz kilkunastu techników i inżynierów ze specjalistycznej firmy warszawskiej. Janek Mancarz przyszedł do Wizny za robotą aż spod Zambrowa. Dowiedział się od wuja z Giełczyna, że można zarobić, i natychmiast zgłosił się do kierownictwa budowy. Do jego obowiązków należało przygotowywanie szalunku do głębokich wykopów. Od rana do nocy pracował ciężko, nie oszczędzał się, bo płacono od metra wykonanej pracy. Po miesiącu Janek czuł się bogaty: miał 150 złotych! Jeszcze nigdy nie zdarzyło mu się zarobić aż tyle w ciągu jednego miesiąca. Janek i wszyscy zatrudnieni w okolicach Wizny wiedzieli oczywiście, że budują schrony i system umocnień na wypadek wojny. Początkowy brak zainteresowania sprawami spoza własnego podwórka ustąpił bez reszty, ludzie wyraźnie przejęli się wagą realizowanych tu przedsięwzięć. Sołtys z Giełczyna rzucił nawet myśl, by organizować obywatelskie patrole, które strzec będą okolicy przed niepożądanymi gośćmi. Granica blisko, nie dalej jak 40 kilometrów, poza tym opodal mieszkają niemieccy osadnicy. Wiadomo, złe nie śpi i trzeba koniecznie utrzymać w tajemnicy tę budowę. Sołtys z Kurpików zaproponował, by nawet ci, którzy nie pracują przy budowie, coś zrobili, i sam, jako pierwszy, przez dwa dni wywoził swoim zaprzęgiem ziemię z wykopów. Szybko znalazł licznych naśladowców. Chwalił ludzi proboszcz z Wizny i podczas niedzielnego kazania dużo mówił o wielkim prawdopodobieństwie wojny, o niebezpieczeństwie grożącym każdemu i o tym, że trzeba się zjednoczyć. Nie ma zbyt wiele czasu i dlatego tak ważna jest pomoc udzielana budowniczym umocnień.

Trzeba przyznać, że kierujący pracami mieli od początku pełną świadomość, że czasu pozostało niewiele, toteż natychmiast po ukończeniu pomiarów i obliczeń rozpoczęły się roboty zakrojone na szeroką skalę. W sumie obejmowały obszar na przestrzeni prawie dziesięciu kilometrów i trwały w kilkunastu miejscach równocześnie. Zaopatrzenie w materiały budowlane było bez zarzutu, narzędzi nie brakowało. To wszystko pozwoliło osiągnąć bardzo dobre tempo i zakończyć podstawowe roboty do połowy sierpnia. Tak zresztą zakładał ścisły harmonogram całego przedsięwzięcia. Mancarz pracował przy budowie schronu na Górze Strękowej. To wzniesienie, górujące nad całą okolicą, oznaczone było na mapach sztabowych liczbą „126”, co oznaczało wysokość miejsca nad poziomem morza. Niewiele, niemniej wystarczyło, by móc z Góry Strękowej obserwować kawał płaskiego terenu. Budowany tu schron miał służyć dowódcy odcinka obrony. Wykop sięgał w głąb ziemi ponad cztery metry. By zapewnić ludziom bezpieczeństwo i umożliwić dalsze roboty, szalunki należało zakładać niemalże w tym samym czasie, w jakim kopacze wgryzali się w grunt. Mancarz nie miał chwili przerwy. Dopiero późnym wieczorem, gdy zmęczony jadł kolację u wuja w Giełczynie, mógł odpocząć. Wuj żywo interesował się postępem prac i zadawał siostrzeńcowi mnóstwo pytań. — To powiadasz, Janek, że dół na cztery metry wydarliście na Strękowej? Wierzyć się nie chce. Pamiętam, że jak za cara, w roku szesnastym, siedzieliśmy w okopach na froncie pod Bobrujskiem, to doły były głębokie na chłopa. I starczało. A teraz cztery metry! — dzielił się wuj swymi wątpliwościami. — Bo i tyle trzeba, wuju — wyjaśniał Janek, — To nie będą takie zwykłe okopy, tylko mocna, stała obrona. I dlatego idziemy głęboko w ziemię. A jeszcze będzie się betonować i nasadzać żelazne wieżyczki. — Obrona, powiadasz. No tak, my tu blisko granicy siedzimy i jakby co, to najpierw na nas się zwalą. Tak, trzeba się do obrony gotować. My już tacy ludzie jesteśmy, że cudzego nie chcemy, ale i swojego ruszyć nie damy. Powiem ci, Janek, że ktoś mądrze to wymyślił z tą mocną obroną. Przecież jak zamknie się przejazd przez groblę, to z Prus na Grodno czy Białystok przez naszą ziemię nawet mysz się nie przeciśnie. Próbowali już niejedni. Powiadają, że w bagnach mnóstwo Szwedów się natopiło. I w ostatniej wojnie żołnierzy wciągało. Janek nie miał już ochoty na dalszą dyskusję z wujem, ale zainteresowały go ostatnie słowa. — Powiadacie, wuju, że przez bagna nie da rady przejść? A ludzie chodzą, krowy przepędzają. — Ho, ho, to wcale nie jest tak. Żeby przejść przez bagno, trzeba dobrze znać drogę. Bagno jest zdradliwe i ja sam, chociaż tu urodzony, daleko się nie zapuszczę. Pewnie, niektórzy znają ścieżynki na bagnie, ale dla wozów, dział i wojska jest to droga zamknięta. — A gościniec z Łomży na Grodno? Przecież przecina bagna i wszystko, co się rusza, po nim chodzi i jeździ? — Powoli, powoli, Janku. Tej drogi długo nie było. Pamiętam, jak jeszcze za Mikołaja sypaliśmy groblę przez bagno. Ileż tam poszło fur ziemi i piachu, ile pali, ile kamieni! Ze dwie takie Strękowe Góry by się z tego usypało. I widzisz, dopiero na tym grubym podkładzie dało się zbudować drogę. Służy już ludziom ładnych parę latek. Dobrze, że te schrony robicie, to przynajmniej Niemcom nie posłuży. — Wuju, jak to jest z tym przejściem na Białystok? To inaczej nie można? Nie da rady ominąć bagien? — Może i by dało, ale dla wojska tędy droga najkrótsza. Widzisz, tak to jest: kto trzyma przejście przez bagno, ten może spokojnie rządzić się w Białymstoku i Grodnie. Ominąć, powiadasz. Już ojciec Mikołaja na to wpadł i żeby ktoś nie chciał obejść bagien, kazał zbudować obok, w Osowcu, twierdzę. Czekaj, czekaj, mam teraz sześćdziesiątkę, to jak twierdzę osowiecką oddawali, miałem ledwo dziesięć lat. Pamiętam, że uroczystość była wielka... I popłynęła opowieść wuja o dawnych latach, ale Janek już nie dosłuchał do końca, bo sen zwyciężył. Nazajutrz z rana Mancarz był już w pracy. Kończyli wykop pod izolację schronu. Ta lepikowa izolacja miała zmniejszać wstrząsy i równocześnie chronić ściany schronu przed wilgocią. Kilkudziesięciu ludzi uwijało się pod okiem inżyniera i oficera saperów. Każda część wykonywanych robót była dokładnie sprawdzana. Jak tłumaczył inżynier, w tej pracy nie może być najmniejszej nawet fuszerki, bo od jakości zależy bezpieczeństwo ludzi, którzy tutaj będą odpierać ataki artylerii i piechoty. Gdy prace były już na ukończeniu, Janek miał dokładny obraz całości schronu na Strękowej Górze. Grube na półtora metra żelbetowe ściany osłaniały pomieszczenie wysokie na dwa metry, w którym mogło skryć się ze dwudziestu ludzi. To była część podziemna, bezpieczna. Po drabince wchodziło się wyżej, do części nadziemnej. Tu, w stalowej kopule, zainstalowane zostaną karabiny maszynowe. Na razie maleńkie otwory strzelnicze i obserwacyjne są jeszcze puste. Z kopułą to była cała historia. Zanim jeszcze nadeszła z ostrowieckiej huty, przygotowano dla niej odpowiednie zamocowanie. Ważyła osiem ton i wciągnięcie jej na Strękową Górę sprawiło wiele kłopotu. Sprawę rozwiązały ciężkie ciągniki artyleryjskie. Później przesunięto kopułę nad wykop i zabetonowano,

mocując dodatkowo dwoma śrubami o grubości ośmiu centymetrów. Obły kształt kopuły o ściance pancerza grubej na 20 centymetrów miał zabezpieczyć przed pociskami artyleryjskimi. Już na zakończenie — a była to połowa sierpnia — w tylnej, osłoniętej ziemnym wałem części schronu zamontowano drzwi pancerne, zaś najbliższe otoczenie pokryto warstwą urodzajnej ziemi i darnią. By schron był gotów, należało już tylko zamontować urządzenia wentylacyjne. Nie bez powodu sołtys z Giełczyna nawoływał do czujności. Rzeczywiście roboty w okolicy Wizny przyciągały uwagę sąsiadów zza pobliskiej granicy. Zdarzało się — zwłaszcza w lipcu — że jakiś samolot pojawiał się na niebie. Bywało, że policja zawracała z drogi za Białymstokiem samochód wiozący niemieckich „krewniaków” gdzieś w odwiedziny akurat trasą na Łomżę. Nie ulegało wątpliwości, że hitlerowski wywiad wie, co dzieje się w bagnach nad Narwią i Biebrzą. Gdy liczba niemieckich „turystów” zaczęła gwałtownie wzrastać akurat w okolicy Wizny, wojewoda białostocki wydał w końcu czerwca zarządzenie o ograniczeniu ruchu. Sprawa była o tyle skomplikowana, że do hitlerowskich siatek wywiadowczych i dywersyjnych werbowano obywateli polskich niemieckiego pochodzenia, a więc ludzi znakomicie znających miejscowe stosunki i polski język. Na terenie województwa białostockiego znaczniejsze skupiska niemieckich osadników sąsiadowały właśnie z obszarem Wizny. Dotyczyło to powiatów Suwałki, Wiżajny i Białystok, gdzie m.in. działał bardzo aktywnie agent hitlerowski pastor Bruno Kraeter. Jan Mancarz oczywiście orientował się w sytuacji, ale nie spodziewał się, że i on może kiedyś trafić na nieproszonego gościa. A jednak zdarzyło się to 20 sierpnia. Wracał wieczorem — ale jeszcze przed zachodem słońca — do wujowej chałupy. Szedł jak zwykle na przełaj, a nie gościńcem. Wystarczyło zejść z góry, kawałek laskiem, za którym prawie aż do Osowca rozciągały się bagna, i już było się w Giełczynie. Wioska składała się z kilkudziesięciu chałup krytych słomianymi strzechami. Wuj Janka mieszkał na jej skraju, od strony Góry Strękowej. Po drodze Janek przechodził w bród Narew, która w tym roku niosła wyjątkowo mało wody i ledwie sięgała mu do kolan. I właśnie nad brzegiem Narwi, gdy począł zzuwać buty, napotkał nieznajomego. Mężczyzna mógł mieć około trzydziestki, był niewysoki i raczej cherlawy. — Dzień dobry. Z roboty pan wraca? — zagadnął Janka. — Ano z roboty. — Bo ja tu, widzi pan, z Łomży na rybki się wybrałem. Nie chcą brać. Pan zna jakieś dobre miejsce? — Znam, ale nie tutaj. Tu za duży ruch, wozy rzekę przejeżdżają. — Gdzie pan radzi? — Nigdzie nie radzę, bom nie głupi, żeby swoje miejsca zdradzać. — No, no nie unoś się pan, bo ja też mam serce do ryb i rozumiem, jak rzadko kto, prawdziwego wędkarza. Janek już chciał zakończycie rozmowę, i iść dalej, gdy nieznajomy rzekł: — Wie pan co, nie będę dziś po nocy do Łomży tym moim rowerkiem się pchał. Może we wsi znajdzie się nocleg? — Znajdzie się, znajdzie. — To chodźmy. I poszli obydwaj. Zrazu rozmawiali o rybach, o wiosce. Janek opowiedział o sobie. Ma dziewiętnaście lat i zanim wezmą go do wojska, chce trochę grosza zarobić i matce zostawić. Najął się więc do roboty. — Przy tych bunkrach? — powiedział od razu nieznajomy. — Tak, przy bunkrach — odparł Janek i zaraz ugryzł się w język. Przypomniał sobie, co o fałszywych turystach mówił porucznik na budowie, i wspomniał słowa sołtysa. Może to właśnie ktoś taki? — To musi się pan zdrowo łopatą namachać. Trzeba kawał dołu wykopać, beton wlewać — starał się podtrzymywać rozmowę nieznajomy. — Ja też niedawno przy takim czymś pracowałem, jakeśmy doły przeciwlotnicze w Łomży kopali. Długo jeszcze będziecie na tej górze robić? — Aż skończymy — odpowiedział krótko Janek. Ot, miał teraz problem. Jak nic nie powiedzieć, a jednocześnie nie spłoszyć ptaszka za wcześnie? Najlepiej by było dojść z nim do stryja. Tam by sobie z nim jakoś poradzili. Janek postanowił udawać, że niczego się nie domyśla, i dalej prowadził rozmowę. — Tak, aż skończymy. Ja wiem, może jeszcze z miesiączek przyjdzie popracować. Wie pan, ja to bym chciał jak najdłużej, bo mam matkę i dwie młodsze siostry. — Z siostrami zawsze kłopot. Ciekaw jestem, jak sobie poradziliście z tą kupą żelastwa, co ją na górę wciągano. To musi być ciekawie pracować przy czymś takim! — Ciekawie, ale ciężko. Jakoś sobie poradzili. To już panowie wojskowi załatwili. Tak rozmawiając doszli do domu wuja. Janek zaprosił nieznajomego do środka. Gdy chwilę później siedli wszyscy przy stole, Janek pod jakimś pretekstem wyszedł na dwór i zza okna skinął na wuja. Starsza

pan odsiedział trochę i wyszedł za siostrzeńcem, a gość zajęty był rozmową z gospodynią. — Wuju, zdaje mi się, że ten obcy chce coś u nas wyniuchać. Wypytywał o Górę Strękową! — Wiesz, że i mnie on się coś nie podoba. Jakiś taki nie nasz. Dziwny. — Co robić? — Wypuścić gonie możemy. Najlepiej to byłoby powiedzieć o wszystkim wojskowym ze Strękowej. Już by oni ptaszka przyłapali! — Wuju, niech wuj z nim jeszcze trochę pogada, a ja polecę po sołtysa. — Dobra. Niech będzie. Wuj jakby nigdy nic wrócił do izby. Nieznajomy zapytał: — A gdzie to Janek, panie gospodarzu? — Młody jest, to nie pytam, gdzie wieczorami lata. A pan, łaskawco, jeśli można wiedzieć, po co w nasze strony? — Po rybki. Narew to prawdziwy rybny sezam. — Jaki znów sezam? A może raczej górki pana interesują? Może Strękowa? Zapadła niezręczna cisza. Wuj za późno zorientował się, że przesolił. Teraz gość nabierze podejrzeń i plan może się nie udać. I rzeczywiście. Nieznajomy poczerwieniał, potem rozejrzał się dokoła i z udanym spokojem powiedział: — To na mnie pora, panie gospodarzu. Bywajcie! Ku przerażeniu wuja włożył czapkę i podążył w stronę drzwi. Zanim jednak opuścił izbę, drzwi gwałtownie otwarły się i stanął w nich sołtys; zwaliste chłopisko z siwym wąsem. — A dokąd tak spieszno? Nie lepiej zostać na noc? — zapytał sołtys i nie czekając na odpowiedź chwycił nieznajomego za ramię. Ten — z nieoczekiwaną jak na takiego cherlaka siłą — przerzucił sołtysa przez rękę na podłogę i błyskawicznie skierował się ku wyjściu. Wuj usłyszał jakiś łoskot w sieni. Wyjrzał i zobaczył Janka, który leżąc całym ciałem przyciskał obcego. Natychmiast przyskoczył sołtys. — Dawajcie powroza. Migiem! — krzyknął do osłupiałego wuja. Sołtys i Janek skrępowali obcego, który nie odzywał się już wcale. Posadzili go na stołku w izbie. Janek pobiegł tymczasem do oficera na Strękową. Wreszcie nieznajomy przerwał milczenie. — No i na co wam ten kłopot, sołtysie. Niewinnego człowieka związaliście jak parszuka i w sądzie odpowiadać będziecie. — Ty mnie, gadzino, sądami nie strasz. Lepiej zmów pacierz. Tyś winny! Po co niewinnemu zawinięty w szmaty rewolwer w puszce na ryby? A po co i takie plugastwa? Mówiąc to sołtys wyciągnął z puszki nieznajomego kilka karteczek z niemieckimi napisami. Niechybnie były to ulotki przeznaczone dla osadników niemieckich. Ale obcy nie dawał za wygraną. — No dobrze, jest jak jest. Ale pomyślcie poważnie: oddacie mnie wojsku i nic wam z tego nie przyjdzie. — Na nagrodę nie czekam. Sam jestem żołnierzem. Pod Śmigłym w dwudziestym roku wojowałem! — odparł dumnie sołtys. Nieznajomy zaczął więc z innej beczki. — Panowie, wy tu żyjecie z dala od świata i nie wiecie, co się dzieje za granicami. Ludzie już tak nie biedują. Wy harujecie jak konie, a w Niemczech na ten przykład za ludzi wszystko robią maszyny. Jest taka, co zboże zeżnie i omłóci na polu... — I jeszcze chleb pono upiecze! — zaśmiał się sołtys. — Nie żartujcie sobie, bo tych maszyn w samych Prusach jest tyle, że jeszcze i dla was by starczyło. — My cudzego nie chcemy — odezwał się wuj, powtarzając swą ulubioną kwestię. — Ale i swojego nie damy. Czcze to wasze gadanie. Janek szybko wrócił z dwoma uzbrojonymi żołnierzami. Niezwłocznie zabrali z sobą obcego. Dopiero po wybuchu wojny Janek dowiedział się od porucznika Kiewlicza, że przyłapali jedego z wywiadowców dobrze zakonspirowanej siatki szpiegowskiej, która składała się z polskich obywateli, osadników spod Suwałk i Łomży. Zatrzymany był członkiem łomżyńskiej placówki obserwacyjnej (Spannungsnetz) i jego zeznania okazały się bardzo cenne. Sprawą nieznajomego — o czym już ani porucznik, ani tym bardziej Janek nie wiedzieli — żywo zainteresował się kierownik Ekspozytury Samodzielnego Referatu Informacyjnego Dowództwa Okręgu Korpusu III w Białymstoku kapitan Piko. W ciągu kilku dni udało się jemu i jego współpracownikom z agentury kontrwywiadu w Łomży ustalić kontakty zatrzymanego w Giełczynie wywiadowcy. Epilogiem całej tej sprawy było odkrycie i zlikwidowanie w Łomży 31 sierpnia zakonspirowanej radiostacji niemieckiej wraz z kompletem szyfrów. Niestety, wcześniej radiostacja ta przekazała do Rzeszy wiele cennych informacji o tym, co dzieje się w okolicy Wizny.

Na horyzoncie gromadziły się groźne chmury. W końcu sierpnia nikt już nie miał wątpliwości, że konflikt z Niemcami jest już tylko kwestią czasu, i to niezbyt odległego. Zdawali sobie z tego sprawę budowniczowie umocnień w rejonie wielkich bagien nad Narwią i Biebrzą. Prace trwały do ostatniego dnia pokoju i nawet jeszcze w pierwszych dniach wojny. SGO „NAREW” Przyjazd w kwietniu roku 1939 do wiosek położonych nad Narwią i Biebrzą grupy ludzi, którzy rozpoczęli wznoszenie tu ziemnych fortyfikacji, ściśle związany był z ważnym fragmentem polskiego planu obronnego, znanego pod nazwą plan „Zachód”. U jego założeń legła realistyczna teoria o nieuchronności zbrojnego starcia z III Rzeszą. Plan „Zachód” był w swej istocie planem obronnym, gdyż zakładał, że w wypadku konfliktu wojennego zadaniem polskich sił zbrojnych będzie obrona obszarów niezbędnych do prowadzenia walki. Wojsko Polskie miało się bowiem bronić i zadawać możliwie dotkliwe straty przeciwnikowi do chwili rozpoczęcia przez sojuszników wojny na Zachodzie. W dalszej fazie zakładano kontruderzenie polskich dywizji na zaabsorbowanych na dwu frontach Niemców. Z tak zarysowanej koncepcja prowadzenia przyszłej wojny jasno można wyczytać, iż to wszystko, co miało służyć wzmocnieniu siły obronnej państwa, nabierało wyjątkowego znaczenia. Niepoślednią zatem rolę w planie „Zachód” zajmował rozwój fortyfikacji. Nie było to jednak proste zadanie. Wszelkie prace fortyfikacyjne, zwłaszcza jeśli mają objąć znaczny teren, pochłaniają masę środków materiałowych i są niezwykle kosztowne. Dosłownie utopić trzeba w ziemi setki tysięcy ton cementu, stali, drewna, przemieścić całe wagony sprzętu, urządzić drogi dojazdowe, zatrudnić tysiące ludzi. Polska, jeśli wziąć pod uwagę kształt jej terytorium, w obliczu nadciągającej wojny znajdowała się w położeniu nad wyraz niekorzystnym. Granica z Niemcami wiła się zakosami od Karpat po Bałtyk i dodatkowo obejmowała i kilkaset kilometrów linii dzielącej Polskę od nafaszerowanych wojskiem Prus Wschodnich. Oceniając realnie tę sytuację Generalny Inspektor i Sztab Główny postanowili główną linię oporu zainstalować w możliwie sprzyjających warunkach terenowych. Oczywiście nie było już szans na zbudowanie czegoś w rodzaju polskiej „linii Maginota”, ale skrócenie granicznej linii obrony też miało swoje pozytywne znaczenie, gdyż pozwalało skoncentrować wysiłek armii na wybranych, najważniejszych kierunkach. Niedaleka przyszłość pokaże, że Sztab Główny dość trafnie przewidział kierunki niemieckiej agresji. Terenem przeznaczonym na stoczenie bitwy obronnej miał być obszar zachodniej Polski z grubsza wyznaczony liniami: południe — wzdłuż grzbietu Karpat, zachód — Żywiec, Bielsko, górna Warta, Noteć, Żnin, Bydgoszcz, Chojnice, i północ — ujście Brdy, brzeg Wisły, Narwi, Biebrzy i masyw Puszczy Augustowskiej. W tych założeniach, które przewidywały wycofanie się z pewnych obszarów, uderza chęć oparcia obrony na naturalnych przeszkodach. Góry, rzeki, bory i bagna miały na równi z fortyfikacjami zagradzać drogę wrogowi. Niestety, tylko w części północnej było możliwe skorzystanie z naturalnych warunków terenowych. I polscy sztabowcy od razu dostrzegli ten fakt, planując oparcie obrony przed atakami z Prus na miejscowych rzekach i nieprzebytych błotach. Plan fortyfikacji zakładał umocnienie wszystkich bardziej czułych miejsc na granicy. Dla Polski było to zadanie szczególnie trudne, gdyż odrodzone państwo istniało dopiero dwudziesty rok! Zabrakło więc czasu... Polska oczywiście odziedziczyła po zaborcach wiele ufortyfikowanych miejsc, ale z racji swego położenia nie mogły one być przydatne w obliczu zagrożenia ze strony Niemiec. Solidne i rozłożyste twierdze rosyjskie w Modlinie, Zamościu, Warszawie, a także poaustriackie umocnienia w Krakowie czy Przemyślu miały się teraz okazać bezużyteczne. Tak przynajmniej wynikało ze skrupulatnie prowadzonych przez Sztab Główny kalkulacji. Co prawda w planie „Zachód” o potrzebie rozbudowy fortyfikacyjnej terenu mówi się dopiero w marcu —kwietniu roku 1939, ale skądinąd wiadomo, że w Generalnym Inspektoracie Sił Zbrojnych problem umocnienia granicy z Niemcami wypłynął już w roku 1935. Wtedy to przeprowadzono pierwsze studia terenowe, ale wobec ciągle trwającej budowy umocnień na granicy wschodniej Generalny Inspektor nie zdecydował się na ten finansowy wysiłek. Nie spodziewano się, by młoda III Rzesza w tak krótkim czasie mogła realnie zagrozić niepodległości Polski. Dopiero gdy zaczęły napływać niepokojące i wiarygodne informacje o niebywałym rozwoju armii niemieckiej, gdy Hitler rozpoczął wysuwać niczym nie maskowane żądania wobec Polski, wówczas dopiero postanowiono budować fortyfikacje na północy i zachodzie. Pierwsza decyzja Szfabu Głównego — jeśli chodzi o północny odcinek granicy z Prusami Wschodnimi — dotyczyła uporządkowania pozostałości po starych, ziemnych umocnieniach rosyjskich. Nie było tego wiele: jakieś zarysy schronów z wojny światowej, na wpół zrujnowana twierdza w Osowcu, zakryte

stanowiska artyleryjskie na linii Narwi. W kwietniu natomiast przystąpiono do wznoszenia nowych obiektów na linii od Augustowa po Ostrołękę. Umocnienia te miały stanowić pierwszy element obronny obszaru, na którym tworzyła się i przystępowała do działania Samodzielna Grupa Operacyjna „Narew”. Stawały się jednocześnie częścią jej siły i były brane pod uwagę przy planowaniu wszelkich działań obronnych dla SGO. Koncepcja utworzenia Samodzielnej Grupy Operacyjnej, której zadaniem byłaby obrona północno- wschodnich rubieży Rzeczypospolitej aż po granicę z Litwą, narodziła się w marcu 1939 roku. Początkowo, w fazie wstępnego planowania, ten związek operacyjny nazywano armią „Białystok”, ale gdy okazało się, że wiele brakuje mu do etatu armijnego, zdecydowano się najpierw na nazwę „Grupa Narew”, a nieco później SGO „Narew”. Nazwą tą posługiwano się w Generalnym Inspektoracie Sił Zbrojnych już 23 marca, gdy marszałek Rydz-Śmigły wezwał niespodziewanie do GISZ-u dowódcę 18 dywizji piechoty z Łomży. Tym dowódcą, dziewiąty już rok, był generał brygady Czesław Młot-Fijałkowski — żołnierz z prawdziwego zdarzenia, lubiany przez podwładnych, osiągający znakomite rezultaty w szkoleniu żołnierzy. Początkowo generał Fijałkowski wcale nie zamierzał zostać żołnierzem. Urodzony w roku 1892 w rodzinie ziemiańskiej, chcąc ratować upadające gospodarstwo ojca, podjął naukę w dziedzinie rolnictwa. Uczył się w Skierniewicach tak znakomicie, że za namową starego nauczyciela przyrody postanowił wybrać się na studia biologiczne do sławnego uniwersytetu w Liège (Belgia). Tu pewnego dnia miejscowa Polonia zaprosiła go na spotkanie patriotycznej młodzieży. Fijałkowski, który do tej pory raczej rzadko stykał się z ruchami i hasłami niepodległościowymi, całą duszą przylgnął teraz do ludzi upatrujących w wiszącej na włosku wojnie światowej szansę odrodzenia Polski. Jako człowiek czynu nie pozostaje bierny: wstępuje do Polskich Drużyn Strzeleckich. Podczas wojny jest już w Galicji. W Legionach bardzo szybko zostaje oficerem, gdyż przełożeni cenią w nim nieprzeciętny umysł i wrodzony talent szkoleniowca. W roku 1916 awansuje do stopnia kapitana. Po kryzysie przysięgowym znalazł się wśród żołnierzy internowanych w Beniaminowie. W niepodległej Polsce Fijałkowski związał swą przyszłość z wojskiem. Podczas wojny roku 1920, jako dowódca 13 pułku piechoty, zasłużył na Krzyż Virtuti Militari i Krzyż Walecznych. Po wojnie skierowano go na studia wojskowe do Francji, które ukończył w roku 1924, osiągając równocześnie stopień pułkownika. Czesław Fijałkowski zdobył sobie opinię wyjątkowo rzetelnego i rozważnego żołnierza. Być może ktoś inny na jego miejscu potrafiłby zajść wyżej, ale przyszły dowódca SGO „Narew”, chociaż Piłsudskiemu okazywał zawsze głęboki szacunek i uznanie, trzymał się z dala od koterii legionowej. Jego pułk jako jeden z pierwszych opowiedział się za marszałkiem podczas zamachu majowego, ale pułkownik Fijałkowski żadnych korzyści politycznych dla siebie z tego faktu wyciągać nie zamierzał. Przez całe dziewięć lat pozostawał na tym samym stanowisku dowódcy łomżyńskiej dywizji. Generałem brygady mianowano go w roku 1930. Panował jeszcze mrok, gdy rankiem 23 marca generał wyruszył z Łomży do stolicy na wezwanie Rydza-Śmigłego. Czarny Fiat PF 508, już nieco wysłużony, błyskawicznie mijał zabudowania Łomży. Świtało, gdy zbliżał się do Zambrowa. Był to wówczas duży garnizon. Stacjonowało tu więcej wojska niż w Łomży. Stare carskie koszary mieściły m.in. 71 pułk piechoty z dywizji generała Fijałkowskiego. Generał bywał często w Zambrowie i cenił sobie dowódcę pułku podpułkownika Adama Zbijewskiego. Cenił, bo wiedział, jak wiele wysiłku kosztowało wyszkolenie żołnierzy, spośród których wielu nie potrafiło pisać i czytać. Pochwalił generał Zbijewskiego za uruchomienie garnizonowych kursów ogólnokształcących: to już było coś, gdy po wojsku wracał do cywilnego życia chłopak umiejący pisać, znający ojczyste dzieje i obeznany z techniką. W Zambrowie ponadto stała Mazowiecka Szkoła Podchorążych Rezerwy Artylerii, batalion szkolny dla podoficerów i 18 dywizjon artylerii ciężkiej, który wielekroć — ćwicząc wraz z macierzystą 18 DP — sięgał po laury mistrzowskie w wyszkoleniu bojowym. Miał o czym myśleć generał podczas tej podróży, już od dawna nie wahał się powtarzać sztabowcom w Dowództwie Okręgu Korpusu i kolegom ze Sztabu Głównego, iż jego zdaniem wybuch wojny jest pewny. Granica z Prusami staje się coraz bardziej niespokojna. Policja wyłapuje podejrzanych turystów i ludzi, którzy nielegalnie przekroczyli granicę. Zdaniem generała te nasilone działania prowokacyjne i szpiegowskie pozostają w bezpośrednim związku z gęstniejącą atmosferą polityczną w Europie. Hitler staje się coraz bardziej natarczywy wobec Polski. Ustępstw ze strony Warszawy na miarę tego, co uczyniono w Pradze, z pewnością nie będzie, bo naród bardzo sobie ceni niezawisłość. Musi dojść do konfliktu zbrojnego. Rzecz w tym, by nie dać się zaskoczyć. Fijałkowski był pewien, że wezwano go do stolicy właśnie w związku z obecną sytuacją. Domyślał się, że tym razem nie będzie chodziło o kolejne przećwiczenie wariantu obrony od strony granicy wschodniej,

ale stanie sprawa zagrożenia z północy. Oficerowie Sztabu Głównego uważali Fijałkowskiego za jednego z lepszych specjalistów z dziedziny taktyki piechoty. Jeśli więc mnie zapraszają, może to oznaczać — kalkulował generał — że dostrzeżono wreszcie od dawna powtarzaną przeze mnie prawdę o wyższości piechoty nad kawalerią na współczesnym polu walki. Samochód dość szybko pokonał 140 kilometrów niezłej drogi. Oto już wjeżdżali na ulicę wiodącą przez Pragę i most Kierbedzia w kierunku śródmieścia Warszawy. W GISZ-u generała Fijałkowskiego przyjął sam marszałek. Po regulaminowym zameldowaniu się przełożonemu Fijałkowski usłyszał: — Panie generale, postanowiłem mianować pana dowódcą Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”. To całkiem nowe zadanie, ale liczę na to, że nie będzie pan potrzebował zbyt dużo czasu na wejście w nowe obowiązki. Dowodzenie dywizją przekaże pan pułkownikowi Stefanowi Kosseckiemu. — Tak jest, panie marszałku! — Jeśli ma pan jakieś pytania, proszę pytać. — Tak jest! Kiedy poznam skład grupy i jej zadania? — Już za chwilę. W Sztabie Głównym pułkownik Kopański przygotował dla pana odpowiedni pakiet dokumentów. Przypominam o potrzebie zachowania daleko idącej tajemnicy. By rzecz całą utrzymać w ukryciu, postanowiłem tworzyć sztab Grupy w pańskiej Łomży i z pana ludzi. A propos, nie nudzi się pan w tej głuszy? — Nie mam czasu, panie marszałku! — Oto odpowiedź godna żołnierza. Tak, generale Fijałkowski, żołnierz nigdy nie ma czasu na nudę. No cóż, życzę powodzenia i obiecuję, że gdy już będzie pan miał skompletowany sztab i przeprowadzi pan wszelkie studia w terenie, odwiedzę tę pańską Grupę. Nie ukrywam, że zależy nam na bezpieczeństwie z północy. Litwa się nie ruszy, to pewne. A gdyby nawet, to wystarczy ją tylko nieco postraszyć. Ale Prusy, niemieckie Prusy... Widzi pan, jaki błąd popełnił Zygmunt Stary? Wystarczyło nieco docisnąć i nie byłoby tych Prus Wschodnich. A tak musieli jeść tę żabę za Poniatowskiego, i nam może, co nie daj Bóg, ta żaba stanąć kością w gardle. Pana głowa, generale Fijałkowski, żeby od strony Prus mieć spokój. Żegnam! Po tym nieco przydługim monologu marszałek pożegnał generała uściskiem dłoni. Teraz Fijałkowski udał się do pułkownika Kopańskiego, którego znał jako dobrego planistę i operatora z licznych ćwiczeń i gier wojennych. Pułkownik przekazał dowódcy SGO „Narew” komplet dokumentów określających skład, zadania i wstępny zarys działań nowo utworzonej grupy. Generał ani minuty dłużej nie pozostawał w Warszawie. Od pułkownika wiedział, że Sztabowi Głównemu zależy na jak najszybszym sformowaniu sztabu Grupy. Najlepiej byłoby, gdyby już jutro przystąpił do pracy. Takiego też meldunku oczekują w stolicy. Już w drodze powrotnej Fijałkowski rozpoczął studiowanie dostarczonych mu materiałów. Zadania SGO „Narew” sformułowane były krótko, może nawet — jak na gust generała — zbyt lakonicznie. Zaplanowano je następująco: po pierwsze — rozpoznać nieprzyjaciela działającego w najbliższym rejonie, po drugie -— osłaniać wschodnie skrzydło sąsiedniej armii „Modlin” generała Emila Krukowicza- Przedrzymirskiego, oraz po trzecie — zapewnić osłonę linii kolejowej łączącej Grodno i Białystok z Warszawą, zatrzymując w tym celu wroga na linii Narwi, i Biebrzy. Nietrudno było zorientować się generałowi Fiałkowskiemu, że tak sformułowane zadania nakładają nań obowiązek chronienia podejść do stolicy od strony północno-wschodniej. Nie mógł jednak zorientować się, w jaki sposób będzie chroniony kierunek na zachód od pozycji SGO „Narew”, w dokumentach bowiem nie było ani słowa o sąsiedzie — odwodowej Grupie Operacyjnej „Wyszków”. Już w ciszy kancelarii, mając pod ręką niezbędne mapy, generał studiował dalszą część sztabowych dokumentów. Czynił notatki, ołówkiem kreślił znaki na mapie. Przygotowywał się do spotkania z oficerami, którzy mają stanowić sztab Grupy. Odprawę zarządził na godzinę dziewiętnastą. Ma więc jeszcze ponad godzinę i może sformułować własny pogląd na całą sprawę. Pierwsze, co się rzuca w oczy doświadczonemu żołnierzowi, to szczupłość przydzielonych mu sił, nieproporcjonalnych do odcinka obrony. W skład SGO „Narew” mają wejść cztery związki taktyczne, a pas działania rozciąga się na szerokość 230 kilometrów i głębokość 70 kilometrów. Regulamin walki powiada, że dywizja może bronić odcinka do 10 kilometrów. Dzieląc te 230 kilometrów pomiędzy dwie dywizje i dwie brygady kawalerii otrzyma się prawie po 60 kilometrów do obrony na jeden związek taktyczny! To prawie niemożliwe i z pewnością nierealne. Godzina 19. Są już wszyscy wezwani na odprawę. Szef sztabu SGO — podpułkownik Stanisław Podkowiński, szef oddziału operacyjnego — major Jan Gorzko, pomocnik szefa oddziału operacyjnego — kapitan Felicjan Majorkiewicz, kwatermistrz Grupy -— major Bronisław Kwaskowski. Nieobecny jest tylko szef oddziału II kapitan Franciszek Herman, który do Łomży przybędzie następnego dnia. Generał informuje o znanych mu założeniach organizowania SGO „Narew”. Cztery wielkie jednostki,

mające wejść w jej skład, to przede wszystkim jego 18 DP, Suwalska Brygada Kawalerii generała Zygmunta Podhorskiego i Podlaska Brygada Kawalerii generała Ludwika Kmicica-Skrzyńskiego. 18 DP stacjonuje w Łomży i okolicach, generał Podhorski w Suwałkach, a Kmicic w Białymstoku. Jest to więc teren niezbyt rozległy i łatwy do szybkiego komunikowania się. Jeśli natomiast chodzi o czwarty związek taktyczny, to ma nim być dywizja rezerwowa mobilizowana w rejonie Grodna przez DOK III. Na jej dowódcę przewidziany jest pułkownik Tadeusz Kalina-Zieleniewski. — To w sumie, moi panowie, daje nam dwadzieścia pięć batalionów piechoty i trzydzieści dwa szwadrony kawalerii — mówił generał Fijałkowski. — Jeśli chodzi o artylerię, będziemy mieli sto trzydzieści osiem dział polowych i tylko osiem dział przeciwlotniczych. Ponadto obiecano nam trzydzieści czołgów i tyleż samolotów. Proszę, podejdźcie, panowie, do mapy. Poznamy rejon naszego działania. Prowizorycznie naszkicowana przez generała linia rozpoczynała się przy granicy litewskiej w okolicy miejscowości Wiżajny i Sejny. Dalej biegła wzdłuż granicy z Prusami w rejon miejscowości Chorzele i Kamionka. Uprzedzając pytania i wątpliwości swych podwładnych, Fijałkowski wyjaśniał: — Wiem doskonale, że jest to obszar absolutnie przekraczający możliwości obronne Grupy. Dlatego w pierwszej fazie musimy dążyć do maksymalnego ściągnięcia linii obrony. Sądzę, chociaż nie znalazłem tego w dostarczonych mi dokumentach, że po wyczerpaniu się naszych zdolności bojowych zastąpi nas inna, odwodowa jednostka. Nasze zadanie to możliwie jak najdłużej trwać na wyznaczonych rubieżach, osłaniać armię „Modlin” i blokować szlak kolejowy na Warszawę. — Jakie są pana pierwsze rozkazy, panie generale? — zapytał szef sztabu podpułkownik Podkowiński. — Podstawowe siły będziemy do czasu dyslokacji utrzymywać w rejonie Łomży i Zambrowa. Brygada z Suwałk do czasu zakończenia mobilizacji pozostanie w swoim miejscu, a następnie przesunę ją do Augustowa. Natomiast kawalerię generała Kmicica-Skrzyńskiego od razu przesuwam na przedpole Narwi po to, żeby zapewnić bezpieczeństwo piechocie zajmującej pozycje obronne. To tyle na początek. Szef oddziału operacyjnego major Gorzko zwrócił uwagę na fakt, iż rozciągnięta ponad wszelkie rozsądne granice linia obrony ma swoje atuty w postaci wyjątkowo niekorzystnego ukształtowania terenu. — Narew i Biebrza nie są co prawda dużymi rzekami, ale ich błota potrafią zatrzymać wojsko — mówił major. — To samo lasy augustowskie. Myślę, panie generale, że niezwłocznie trzeba będzie te walory wpleść w nasze plany. — Zgadzam się z panem, majorze — odparł generał. — Zresztą gdyby nie te błota i lasy, z tak szczupłymi siłami bezcelowe byłoby planowanie obrony. Cieszę się, że moi oficerowie potrafią krytycznie analizować wszystkie składniki sytuacji obronnej. Tak, nie wolno nam niczego pomijać. — Nie sądzi pan, generale, że z tego, o czym dowiedzieliśmy się do tej pory, wynika dla nas nader przykra świadomość, iż przyjdzie nam walczyć w osamotnieniu? — zapytał nieoczekiwanie kwatermistrz major Kwaskowki. Na chwilę zapadła cisza. Na ten fakt zwrócili uwagę także pozostali oficerowie, ale nie formułowali swoich wątpliwości. Z napięciem czekali na odpowiedź dowódcy. — To bardzo trudne i ważne dla nas pytanie — zaczął po chwili generał. — Czy przyjdzie nam walczyć w osamotnieniu? Powiem szczerze: nie wiem. Gdyby przykładać akademicką miarkę do dokumentów Sztabu Głównego, to rzeczywiście taka możliwość rysuje się dość jasno. Nie wiem, czy przewidziano dla nas wsparcie odwodów Naczelnego Wodza, nie znamy sąsiadów i zasad współdziałania z nimi. Nie wiem sam, co o tym sądzić. Panowie, jakkolwiek by było, będziemy sumiennie wykonywać swoje obowiązki. Pojutrze, dwudziestego piątego marca, odbędę pierwszą odprawę operacyjną z waszym udziałem i z udziałem dowódców jednostek. Jeszcze tego samego dnia — to jest 23 marca — tuż przed północą do Sztabu Głównego dotarł meldunek z Łomży, iż sztab SGO „Narew” podjął pracę. Już po odprawie operacyjnej rozpoczęły się ruchy wojsk w rejonie białostockim i łomżyńskim. Piechota — pod pozorem ćwiczeń — zajmowała pozycje nad Kanałem Augustowskim, Narwią i Biebrzą. Pomiędzy linie obrony a pobliską granicę z Prusami wysunięte zostały pododdziały kawalerii. Równocześnie w sztabach związków taktycznych trwały prace nad planowaniem rozbudowy fortyfikacyjnej terenu. Początek prac przy odnawianiu i wznoszeniu umocnień naznaczono na pierwszą dekadę kwietnia. Generał Fijałkowski, zgłębiwszy wszystkie elementy zleconego mu zadania, postanowił zwrócić się do Głównego Inspektoratu Sił Zbrojnych z propozycją dokonania dwóch korekt. Prosił, żeby rozszerzyć zachodni skraj działania Grupy o Różan z 41 dywizją piechoty, na wschodzie natomiast przekazać sąsiedniej jednostce Puszczę Augustowską. Po rozmowie na ten temat w GISZ-u sprawę przekazano do Sztabu Głównego. Tu rozmowa z pułkownikiem Kopańskim była krótka. — Panie generale, nie widzimy żadnych możliwości, by spełnić pańskie żądania. — Jednakże zarówno względy operacyjne, jak i rzeźba terenu uzasadniają mój projekt — starał się

przekonać pułkownika generał Fijałkowski. — Ale względy ludzkie i materiałowe nie pozwalają na takie korekty. — Zdaje pan sobie sprawę, pułkowniku, że to, czym dysponujemy, pozwoli mi tylko na osłonę, i to wcale niedługą, rejonu. Nie pozwoli obronić Białostocczyzny. Argumenty generała pozostały bez echa i dlatego cała uwaga sztabu Grupy i dowódców tworzących ją jednostek skupiła się na możliwie najmocniejszym ufortyfikowaniu terenu. Na ten cel Sztab Główny środków nie żałował. W końcu kwietnia generał Fijałkowski zapoznał się dokładnie z postępem prac fortyfikacyjnych. Był zadowolony, chwalił inżynierów i żołnierzy, rozmawiał z junakami. Postęp robót na rubieży obronnej — jak i przewidywany ich dalszy przebieg — pozwolił na szczegółowe zarysowanie zamiaru obronnego Grupy. Generał przekazał do Sztabu Głównego swoją propozycję w tym względzie. Została ona bez zastrzeżeń zaakceptowana. Generał zakładał, że podstawowy wysiłek obronny Grupy zostanie skupiony na Łomży poprzez Nowogród do Ostrołęki. Jeśli Niemcom udałoby się mimo to sforsować Narew, wówczas pomiędzy Łomżą a Ostrołęką powinni natknąć się na silne przeciwuderzenie kawalerii. Generał dostrzegał kluczowe znaczenie podejść na kierunku Białegostoku i dlatego wszelkimi dostępnymi środkami szczelnie zaryglował ten kierunek. Tu właśnie rozbudowano fortyfikacyjnie rejon Wizny i stare forty Osowca. Grodno było osłaniane przez.brygadę kawalerii, której miała „przyjść z pomocą” trudna do przebycia Puszcza Augustowska. Za najsłabszy punkt obrony generał uważał odcinek Biebrzy koło Sztabina i w następnej kolejności tam właśnie zamierzał skierować budowniczych umocnień. Był to więc plan przejrzysty. Nic zatem dziwnego, że w Sztabie Głównym nie wysunięto żadnych zastrzeżeń. W maju generała Fijałkowskiego i jego sztab wizytował marszałek Rydz-Śmigły, akceptując dotychczasowe poczynania dowództwa Grupy zarówno jeśli idzie o budowę umocnień, jak i dyslokację wojsk. Marszałek był wyraźnie zadowolony z przeprowadzonej kontroli. Wdał się w pogawędkę z generałem. Obaj wracali do swych legionowych lat i wspominali pobyty we Francji. W pewnym momencie marszałek zapytał: — Jak pan, generale, czuje się na stanowisku dowódcy Samodzielnej Grupy Operacyjnej? Żyje pan tu z dala od świata i ludzi. Kto wie, czy nie wyszedłby panu na zdrowie jakiś dłuższy wyjazd do stolicy? Generał nie wiedział, jak ma traktować to pytanie. Czy jest to wyraz braku zaufania ze strony przełożonego, który chciałby go odsunąć od dowodzenia Grupą i w zamian oferuje ciepłą posadkę w jednym z gabinetów warszawskich? Fijałkowski szybko odsunął te wątpliwości i odpowiedział prosto i szczerze, po żołniersku: — Jak się czuję? Bardzo źle, bo gdy nieprzyjaciel natrze, przejdzie wszędzie, a ja mu nic nie zrobię, gdyż nie mam czym! Ta śmiała odpowiedź spodobała się marszałkowi, który po chwili począł powoli mówić, zwracając się już nie tyle do generała, co raczej do grupki obecnych oficerów. — Nie jest łatwo, panowie. Jeśli się coś uszczknie w jednym miejscu, to w drugim wyłazi dziura. Nie stać nas na szczelne zatkanie granic dywizjami. Każdy z nas powinien to rozumieć. Przemysł pracuje dzień i noc, ale mimo to ciągle nam brak sprzętu, a także wyszkolonych ludzi. Nie jest łatwo, ale dziękuję panu, generale, za szczerość. Szczerość generała wydała owoce. Oto bowiem na zakończenie swej wizyty w Łomży marszałek polecił jeszcze raz przedstawić sobie pełną kalkulację sił. Dostrzegł, iż szczególnie zagrożone jest prawe skrzydło. Suwalska Brygada Kawalerii nie będzie w stanie powstrzymać marszu Niemców na Grodno. W tej sytuacji Rydz-Śmigły postanowił dołączyć do brygady 3 pułk strzelców konnych, 3 pułk piechoty KOP i samodzielny batalion piechoty KOP „Sejny”. Po inspekcji w Łomży marszałek uznał, ze SGO „Narew” jest dostatecznie przygotowana do obrony i przy słabym, jak zakładał, nacisku Niemców powinna wykonać postawione przed nią zadania. Już od maja w pasie obrony SGO „Narew” funkcjonowało sześć odcinków nazwanych kryptonimami: „Ostrołęka”, „Nowogród”, „Łomża”, „Wizna”, „Osowiec” i „Augustów”. Cztery pierwsze odcinki były bronione przez żołnierzy z 18 DP, „Osowiec” obsadził oddział z rezerwowej 33 dywizji piechoty. „Augustów” natomiast pozostawiono w pieczy wzmocnionej niedawnymi decyzjami Suwalskiej BK. Tak więc przeprawy na Narwi i Biebrzy zostały zamknięte. W odwodzie, na wypadek przedarcia się wroga poza te rzeki, pozostawały: 33 DP osłabiona brakiem załogi Osowca oraz Podlaska Brygada Kawalerii. Tymczasem nieprzerwanie trwały roboty przy fortyfikacyjnej rozbudowie terenu. Marszałek po swej wizycie w Łomży polecił kontynuować prace i przysłać więcej wykwalifikowanych ludzi. Zmobilizowano więc dwie rezerwowe kompanie saperów, a w batalionie saperów 18 DP specjaliści od robót ziemnych

zorganizowali kursy fortyfikacji dla szeregowych. Żeby nie wzbudzać zbytniego zainteresowania tym, co dzieje się nad Narwią i Biebrzą oraz w rejonie augustowskich jezior, żołnierze pod pozorem ćwiczeń często kopali zakryte stanowiska ogniowe, transzeje, ciągi komunikacyjne. Stawiano zapory i wykonywano zawały leśne na szlakach wiodących przez Puszczę Augustowską. W ramach SGO „Narew” — w związku z tak szeroko prowadzonymi pracami — powołano specjalny sztab fortyfikacyjny. Przebieg robót nadzorował dowódca saperów SGO podpułkownik Józef Szyling. Schrony bojowe i obserwacyjne, leśne zawały, przeszkody, okopy miały mieć dodatkowe wsparcie w postaci systemu zalewów w dolinie Narwi i Biebrzy. Saperzy opracowali system tam i grobli. Na rozkaz można było błyskawicznie zalać setki hektarów ziemi i połączyć je z bagnami w jeden wielki teren niemożliwy do sforsowania przez zmechanizowane czy tym bardziej pancerne zagony wroga. Niestety, pogoda pokrzyżowała te plany. Wiosna była sucha, lato upalne i nawet najstarsi ludzie nie pamiętali, by wody w obu rzekach opadły tak nisko. Na domiar złego znacznie podeschły także bagna. Gdy w trakcie obsadzania stałymi załogami umocnionych odcinków — a miało to miejsce w drugiej połowie sierpnia — generał Fijałkowski odwiedził wszystkie pozycje, w terenie już wyraźnie rysowała się umocniona linia obrony. Do końca prac było daleko, ale to, co zrobiono w ciągu tych niespełna pięciu miesięcy, już pozwalało sensownie zaplanować i urządzić obronę linii Narwi i Biebrzy. Jadąc od północy generał obejrzał najpierw odcinek „Augustów”. W zamierzeniach miał to być potężnie umocniony teren z 57 schronami. W sierpniu do użytku oddano ich tylko 5, dalszych 6 było w budowie, ale za to zdołano wykonać aż 25 lekkich schronów drewnianych. W powiązaniu z masywem leśnym puszczy oraz siłą Suwalskiej BK była to już znacząca placówka obrony, tym bardziej że opierała się z jednej strony o jeziora. W Osowcu odnowiono stare ziemne fortyfikacje i zbudowano 8 schronów. „Łomża” — ten odcinek był starannie przygotowany do obrony; miał 16 gotowych schronów. Nieźle było na odcinku „Nowogród”, ale prace na odcinku „Ostrołęka” okazały się dalekie od dokończenia. Stało co prawda 16 schronów, ale z tego aż 10 dopiero w szalunkach. Ponadto na linii obrony SGO „Narew”,wykonano kilkadziesiąt kilometrów rowów strzeleckich, setki przeszkód przeciwpancernych i zapór przeciwpiechotnych. Dostępu do schronów broniły zaminowane pola. Korzystniej niż na innych odcinkach przedstawiała się sytuacja odcinka „Wizna”. Już sama natura pomogła tu obrońcom, gdyż był to teren mocno zabagniony i przecinała go tylko jedna droga w kierunku na Białystok. Odcinek, o szerokości niespełna 10 kilometrów; rozcinała na dwie części Narew. Na południe od tej rzeki w rejonie obrony znajdowały się wioski Kurpiki, Perkusy, Maliszewo z Górą Strękową, na której wzniesiono schron dowódcy odcinka, na północy natomiast rozłożyły się miejscowości Giełczyn i Kołodzieje. Do końca sierpnia zbudowano tu 6 schronów ciężkich (4 schrony na południowym brzegu Narwi, 2 na północnym) i 2 średnie. Odcinek „Wizna” wciśnięty był pomiędzy dwa wielkie obszary bagienne. Bagna: Ławki i Wizna, od lat cieszyły się ponurą sławą wśród okolicznej ludności. Miejscowi nawet w dzień zapuszczali się tam niechętnie, a już wieczorem czy w nocy nikt nie ośmielił się przejść w ich pobliżu. Przyznać trzeba, że jak na miejsce obrony teren został wybrany znakomicie: aby całkowicie zamknąć go dla intruzów; wystarczyło uniemożliwić ruch na grobli. I oto w tym cichym i tajemniczym miejscu, pełnym jazgotu wodnego ptactwa, bogatym w ryby, przyjaznym dla bobrów i piżmaków, przyczaiły się szare i ciemnozielone schrony. Z ich maleńkich szczelin groźnie wyzierały lufy karabinów maszynowych. Odcinek „Wizna” gotów był do obrony. ZAŁOGA „WIZNY” Zgodnie z decyzją dowódcy SGO „Narew” kluczowy dla obrony podejść na Grodno i Białystok kierunek — odcinek „Wizna” — miał dysponować silną obsadą. Ale co znaczyło określenie „silna obsada” w warunkach, gdy dywizji przypadało bronić prawie 60 kilometrów? Generał Młot-Fijałkowski po głębokiej analizie rozkazał, by z dniem 24 sierpnia pod Wizną meldowały się kompanie III batalionu 71 pułku piechoty z Zambrowa i 3 kompania ckm z batalionu fortecznego „Osowiec”. Piechotę będzie wspierać artyleria pozycyjna w sile dwóch plutonów. Gdy 23 sierpnia w swoim łomżyńskim sztabie generał spotkał się z wyznaczonym na dowódcę „Wizny” majorem Jakubem Foberem, nie wszystko, co dotyczyło tego odcinka, było jasne. Nie zadecydowano na przykład, kiedy zostaną wycofane grupy junaków i saperów, jakie będzie współdziałanie z sąsiednimi odcinkami, czy do schronów „Wizny” skieruje się jeszcze dodatkowe siły. Generał wiedział, że podeschnięte bagna nie będą stanowić tak poważnej przeszkody, jak zapowiadało

się jeszcze wiosną. Nikt nie przypuszczał, że to lato okaże się tak wyjątkowo upalne. Te same wątpliwości dręczyły majora Fobera, który zapytał, czy dowódca Grupy przewiduje wzmocnienie jego załogi. — W najbliższym czasie nie ma takich możliwości — odparł Fijałkowski. — Jeśli oczywiście Sztab Główny uzna za celowe przesunąć w nasz rejon dodatkowe dywizje wówczas, zapewniam pana, Wizna będzie miała pierwszeństwo. Doskonale rozumiem, że ma pan bardzo szczupłe siły, ale i tak jest to więcej niż na innych odcinkach. Życzę powodzenia, panie majorze! Major Fober był w Wiźnie z rana 24 sierpnia. Dokonał szczegółowego przeglądu odcinka. Jego wątpliwości wzbudziło usytuowanie na przedpolu linii obronnej wysuniętej placówki w postaci dwóch małych schronów. Praktycznie ta placówka mogła bardzo łatwo stać się łupem pierwszego oddziału niemieckiego, który dotrze nad Narew i on, jako dowódca, będzie mógł tylko patrzeć bezradnie na zagładę swoich ludzi. Gdyby tak chociaż pozycja główna miała podziemne przejście do wysuniętej placówki! Major Fober znał bardzo dobrze zasady sztuki fortyfikacyjnej, bowiem kilka lat służby spędził w obozie warownym w Sarnach, gdzie ciągle przyjeżdżali oficerowie wykształceni we Francji właśnie w dziedzinie budowy nowoczesnych umocnień. Oczywiście nie uszło uwagi majora, że odcinek „Wizna” — chociaż jego poszczególne elementy były wykonane solidnie i zgodnie ze wszystkimi zasadami sztuki fortyfikacyjnej — jako całość pozostawia wiele do życzenia. Choćby właśnie ta nieszczęsna i bezbronna placówka wysunięta, zbyt rzadka sieć schronów, kulejąca łączność pomiędzy punktami oporu i brak wentylacji w bunkrach. Fober zdawał sobie sprawę, że w ogniu walki bez wentylacji długo w zamkniętym schronie żołnierze nie wytrzymają. Niepokoiło go jeszcze jedno: bardzo nieliczna, jak na dziesięciokilometrowy odcinek, artyleria. Co prawda badania wytrzymałości betonu, z którego stawiano schrony, stwierdzały, że jest to materiał odporny na ogień artyleryjski, ale wobec braku środków przeciwpancernych, zwłaszcza niedostatku dział ppanc, istniała wcale nie teoretyczna możliwość podejścia na bardzo bliską odległość niemieckich czołgów. A dobrze wyszkolony żołnierz potrafi szybko celnym ogniem obezwładnić schron. Major już wcześniej miał okazję poznać część załogi Wizny. Kilku z kadry poznał jeszcze w Sarnach, gdzie w roku 1936 formowano batalion forteczny. Podoficerowie batalionu przeszli następnie odpowiednie przeszkolenie w Modlinie, a oficerowie korzystali z wiedzy swych kolegów, którzy mieli okazję studiować specjalistyczne zagadnienia we Francji. Major Fober już na początku roku 1939 został skierowany do Osowca, a gdy rozpoczęto formować załogi dla poszczególnych umocnionych odcinków SGO „Narew”, właśnie do Osowca trafili także inni żołnierze zawodowi z Sarn. W dniu 10 sierpnia zameldowali się tu m.in. kapitan Władysław Raginis, porucznicy: Jan Zawadzki, Stanisław Brykalski i Witold Kiewlicz, oraz plutonowy Jan Maks. Fober, podczas swej wizyty na poszczególnych odcinkach, pytał szczegółowo o powołanych w końcu sierpnia do służby rezerwistów. Czy podołają zadaniu? Polecił dowódcom schronów zorganizować zajęcia szkoleniowe w pobliskim terenie. Trening wykazał, że rezerwa jest dobrze wyszkolona. Szczególnie cieszył dowódcę fakt, że żołnierze strzelali pewnie i celnie. Major z przyjemnością patrzył na tych chłopaków, którzy ledwie kilka dni temu znaleźli się ponownie, po kilku latach przerwy, w żołnierskim zespole. Widać, że dają z siebie wszystko, nie oszczędzają się. Z punktu widzenia dowódcy tacy ludzie prawdziwy skarb. Ambitny żołnierz potrafi wiele i nawet niemożliwe staje się dla niego wykonalne. Major pamiętał takie sytuacje z wojny 1920 roku, gdy jeden odważny i rozsądny żołnierz potrafił zapanować nad ogarniętą strachem całą grupą. Dowodził wtedy plutonem. W okolicach Chełma dostał się w zasadzkę. On, młody porucznik, widział tylko jedno wyjście: walczyć do ostatka, na nic się nie oglądając. W pewnej chwili zauważył, że oto chyłkiem jeden z żołnierzy chce zagłębić się w las, gdzie przecież czeka go pewna śmierć, i wtedy któryś z kaprali zdobył się na tyle odwagi, że podniósł się z ziemi i poprowadził pluton do walki. Osobistym przykładem porwał na nawet tego najbardziej tchórzliwego. Wieczorem 31 sierpnia major Fober spożywał kolację wraz z kapitanem Raginisem, dowódcą 3 kompanii ckm batalionu fortecznego, i dowódcą 136 rezerwowej kompanii saperów kapitanem Tadeuszem Jurkowskim. Dobiegał kresu dzień wypełniony szkoleniem żołnierzy, spiesznym kończeniem prac fortyfikacyjnych, kopaniem rowów i urządzaniem stanowisk strzeleckich dla żołnierzy, którym przyjdzie walczyć nie zza ukrycia schronów, ale z osłoniętych darnią okopów. Oficerowie spotkali się w chałupie sołtysa w Giełczynie, gdzie wyznaczono kwaterę dowódcy odcinka. Gospodyni przygotowała jajecznicę na boczku i podała świeży chleb własnego wypieku. Przez otwarte na oścież okna wpadał zapach skoszonej trawy. — Jak oceniacie tę naszą redutę, moi panowie? — zagadnął major. — Okolica raczej nieciekawa, bardziej dla żab i bocianów, ale też pewnych uroków odmówić jej nie można. — Dobrze powiedziałeś: reduta. Tak, to prawdziwa reduta. Wypada tylko żałować, że tak bardzo

osamotniona — dodał kapitan Raginis. — To całkiem jak u Ordona. Tobie to powinno się podobać, Władku. Zawsześ był niepoprawnym romantykiern — zażartował major. — Nie widzę nic złego w romantyzmie. Ta idea uratowała polską duszę — odrzekł kapitan. — I przysporzyła Polsce wielu męczenników i świętych. Ale dajmy pokój tej dyskusji. Wróćmy do naszej reduty. Rozkaz jest jasny: mamy wytrzymać. — Do końca, jak Ordon — dodał Raginis. — Wiesz, wolałbym akurat Ordona nie naśladować. Zresztą naszej reduty nie da się wysadzić w powietrze. Za mocno siedzi w ziemi, ale to już sprawa Tadeusza, który tę ziemię rozgryzał. Kapitan Jurkowski rzeczywiście od początku był przy budowie umocnień w rejonie Wizny i doskonale znał wszystkie schrony. —- Jakub ma rację — poparł Jurkowski majora. — Nie ma możliwości, by tę bryłę betonu i stali wysadzić w powietrze. Tak, moi panowie, nie grozi nam los Ordona, a raczej jego ludzi, bo, jak wam wiadomo, Ordon wyszedł bez szwanku ze swej reduty i dopiero Mickiewicz zrobił z niego męczennika. Raginis zamyślił się głęboko. Wiedział, że koledzy nie bez kozery poruszyli sprawę Ordona. Już w szkole oficerskiej nazywano go romantykiem. Było coś w jego postawie, w codziennym zachowaniu się, co odróżniało go od pozostałych podchorążych. Zawsze bardzo poważnie traktował sprawy honoru i godności osobistej. Był może nawet zbyt wrażliwy na tym punkcie i nieraz w związku z tym miał konflikty z kolegami. Ale z drugiej strony dostrzegał, że najbliższe otoczenie ceniło sobie te jego cechy. Był arbitrem w sprawach honorowych i jego zdanie zwykło się przyjmować za ostateczne. Czy Wizna okaże się nową „redutą Ordona”? Kapitan Raginis nie miał najmniejszych wątpliwości, że jeśli sytuacja będzie tego wymagała, on bez wahania spełni do końca swój żołnierski obowiązek. Kończyli kolację w melancholijnym nastroju. Nawet tryskający zwykle optymizmem major Fober jakby nieco sposępniał. Było o czym myśleć: oto ogłoszono mobilizację powszechną. Do jednostek i punktów mobilizacyjnych wali masa ludzi. Także w Giełczynie pojawili się żołnierze, by odebrać od gospodarzy podwody już wcześniej przeznaczone na potrzeby wojska. Czy trzeba czegoś więcej, by spodziewać się rychłego początku wojny? Tej nocy nie było im dane spać do białego rana. Przed godziną piątą huk obładowanych bombami samolotów niemieckich pobudził wszystkich. Nie było w okolicy człowieka, który tego ranka nie wpatrywałby się z niepokojem w sunące na południe i wschód klucze Heinkli i Dornierów. Rozmieszczone na terenie Prus Wschodnich pułki bombowców Luftwaffe ruszyły do działania, nie wszystkie wprawdzie z powodu zalegającej nad lotniskami porannej mgły, ale i tak zaroiło się od czarnych krzyży na polskim niebie. W tym rejonie kraju na celowniku napastnika znalazły się dworce i linie kolejowe, na początek oczywiście, bo skala ataków bombowych i liczba obiektów przewidzianych do zniszczenia z każdym dniem wojny miała wzrastać. Niemcy dysponowali katalogiem celów wojskowych i cywilnych, opracowali go w znacznej mierze na podstawie meldunków i zdjęć fałszywych turystów, którzy przyjeżdżali do Polski. Pierwsze bomby w rejonie działania SGO „Narew” spadły na Zambrów, Białystok, Łomżę i Augustów. Wszystko wskazywało na to, iż celem powietrznego napadu miały być dość liczne w tych okolicach — urządzane w ostatnich miesiącach pokoju — lotniska polowe. Na szczęście ani jedno z nich nie zostało zniszczone i cała trzydziestka przydzielonych SGO „Narew” samolotów mogła przystąpić do działań rozpoznawczych. Żołnierze z odcinka „Wizna” doskonale słyszeli huk rozrywających się nad pobliską Łomżą i nieodległym Zambrowem bomb. Sami słabo byli przygotowani do obrony przed atakiem powietrznym: poza przystosowanymi do zwalczania samolotów ciężkimi karabinami maszynowymi nie mieli innej broni mogącej zagrozić powietrznym napastnikom. Co prawda w pobliżu każdego ze schronów urządzone było stanowisko dla działa przeciwlotniczego, ale obiecane generałowi Fijałkowskiemu Boforsy nigdy nad Narew nie dotarły. Od wczesnego rana 1 września załoga „Wizny” pozostawała w pełnej gotowości. Wprowadzono stałe dyżury bojowe, zaś wyznaczeni żołnierze patrolowali teren przed umocnioną linią. Gdy pod Wizną panowała cisza, na styk SGO „Narew” i armii „Modlin” Niemcy przypuścili silny atak. Tak oto z samego rana 1 września lewe skrzydło Grupy znalazło się.w ogniu walki. Przygraniczny Myszyniec, broniony przez trzy kompanie piechoty i szwadron pionierów, po kilku godzinach został opanowany przez wroga. Miejscowość zaczęła płonąć, a ludność położonych na południe od Myszyńca wiosek w popłochu opuszczała swe siedziby. Zanim jeszcze porucznik Szewczyk, dowódca obrony Myszyńca, powiadomił dowództwo Grupy o klęsce, postanowił siłami kompanii Obrony Narodowej „Kadzidło” odbić utracone miasteczko. Kontratak nie udał się, kompania poniosła ogromne straty, zaś ludzie porucznika Szewczyka zmuszeni zostali do wycofania się w głąb ojczystego terytorium. Na domiar złego

niepowodzenie dotknęło także sąsiadów Grupy — Mazowiecką Brygadę Kawalerii, która po zaciętej walce musiała ustąpić z węzła drogowego w Krzynowłodze i oprzeć się o Przasnysz. Generał Fijałkowski nie spodziewał się aż tak niekorzystnego przebiegu wydarzeń. Owszem, w jego sztabie kalkulowano realnie i przewidywano, iż w pierwszej fazie walk przyjdzie oddać przygraniczną połać ziemi. To nawet było korzystne, umożliwiało umocnienie się w bardziej sprzyjających obronie okolicach. Ale utrata Myszyńca i podejście Niemców pod Kadzidło oznaczało bezpośrednie zagrożenie Ostrołęki — jednego z węzłowych punktów obrony SGO „Narew”. Należało zatem liczyć się z tym, że Niemcy idąc za ciosem mogą odciąć Grupę od armii „Modlin”, zaś w następnej fazie wyjść na tyły SGO poprzez pozbawiony umocnień teren pomiędzy Ostrowią Mazowiecką a Zambrowem. Sytuacja ta tak dalece zaniepokoiła generała, że postanowił pojechać pod Ostrołękę. Wraz z najbliższymi współpracownikami ze sztabu SGO wieczorem generał Fijałkowski znalazł się w leśniczówce Łodziska, położonej w odległości 12 kilometrów na północ od Ostrołęki i niespełna 10 kilometrów przed Kadzidłem. Oficerowie dokładnie przeanalizowali przebieg wydarzeń. Nie mieli wątpliwości, że upadek Myszyńca był wynikiem braku sprawnego dowodzenia. Polski oddział dał się zaskoczyć i przyjął walkę w niekorzystnym dla siebie, silnie zabudowanym drewnianymi domami terenie. Wystarczyło Myszyniec pokryć ogniem artylerii — co też Niemcy uczynili.— by wyrzucić poza płonące miasteczko jego obrońców. Jako zbyt pochopną oceniono decyzję kontrataku kompanii ON „Kadzidło”. Była to siła zbyt mała, żeby przeciwstawić się pancernemu zagonowi najeźdźcy. Generał Fijałkowski postanowił na nowo urządzić obronę prawego brzegu Narwi na podejściach do Ostrołęki. Wykrwawione walką kompanie z Myszyńca i oddział ON wycofał poza rzekę. Porucznik Szewczyk został zdjęty z funkcji dowódcy i miał pozostawać w dyspozycji generała do czasu ostatecznego i szczegółowego wyjaśnienia wszystkich okoliczności wydarzeń pierwszego dnia wojny. Nocą z 1 na 2 września obronę mocno zagrożonego lewego skrzydła SGO „Narew” objął III batalion 42 pp i kilka pododdziałów z odcinka „Ostrołęka”. Niestety, Niemcy już wówczas podciągnęli znaczne siły i obrońcy zmuszeni zostali do oddania Kadzidła, potem także Łodzisk. Generał wysłał w ten rejon odwodowy 71 pułk piechoty. 3 września dochodzi do walk, podczas których 1 kompania 71 pp ponosi ogromne straty: ponad połowa żołnierzy zabitych i rannych. Jednocześnie ciężki bój stacza III batalion 42 pp. Wieczorem 4 września udaje się odepchnąć Niemców z kierunku Ostrołęki. Chwilowy spokój dowódca SGO postanawia wykorzystać na maksymalne umocnienie zagrożonego odcinka. Przesuwa na zachód swój odwód — 33 DP, oraz wydaje rozkaz zniszczenia mostów w okolicy Ostrołęki po uprzednim wycofaniu wszystkich oddziałów na lewy brzeg Narwi. Następny atak wroga ma być odpierany właśnie na linii rzeki. Więcej żołnierskiego szczęścia mieli ci żołnierze SGO „Narew”, którym przypadło bronić okolic Grajewa i Osowca. 1 i 2 września trwały walki o Grajewo i Szczuczyn, ale obie miejscowości zostały utrzymane. Nocą z 2 na 3 września I batalion 135 pułku, broniącego rejonu, urządził udany wypad poza pruską granicę. Zniszczono stację kolejową, koszary, pocztę i zabito 20 żołnierzy niemieckich. Do 6 września trwała bitwa przy granicy w rejonie Grajewa. Dopiero groźba odcięcia miasta od reszty sił SGO zmusiła polską załogę do przesunięcia się na południe. Równocześnie jednak został sparaliżowany ruch niemieckiej kolumny na Osowiec, co pozwoliło dowódcy SGO umocnić ten odcinek siłami przybywającymi spod Grajewa i Szczuczyna. Jeszcze inaczej ułożyła się sytuacja na północnym odcinku obrony SGO „Narew” przylegającym do granicy litewskiej. Co prawda Niemcom udało się tu 2 września wedrzeć na głębokość 5 kilometrów poza granicę, ale bardzo szybko zostali wyparci, ponosząc przy tym znaczne straty. Sztab SGO „Narew” od 3 września funkcjonował we wsi Śniadowo, położonej niemalże w połowie drogi między Łomżą i Ostrołęką. Łączność z jednostkami Grupy działała tu bez zarzutu, utrzymywano także kontakt ze sztabem Naczelnego Wodza. Gdy generał Fijałkowski miał już pewność, iż Ostrołęka została uratowana, a Niemcy nie kwapią się z silnym atakiem na pozostałych kierunkach, postanowił umacniać pozycje obronne, przygotowując jednocześnie swe jednostki do wykonywania kontrnatarcia. Położenie wojsk Grupy było dobre. Z rana 6 września odwód SGO, w sumie 11 batalionów, pozostawał w lasach Korczaki i Czarnowiec, gotów do akcji na rzecz pierwszorzutowej 18 DP, obsadzającej główne pozycje obronne pod Łomżą, Nowogrodem i Ostrołęką. Suwalska Brygada Kawalerii, po kilku udanych wypadach swych podjazdów na teren Prus, znajdowała się w puszczy na północ od Sokółki. Podlaska Brygada Kawalerii natomiast zmierzała w kierunku Śniadowa. Generał Fijałkowski koncentrował siły na lewym skrzydle, co było związane z zamierzonym kontratakiem na korzyść znajdującej się w trudnej sytuacji armii „Modlin”. W Śniadowie czekano na rozkaz do walki ze świadomością, iż odcinki „Osowiec” i „Augustów” będą w stanie zapewnić bezpieczeństwo Grupie, natomiast najmniej pewności żywiono w stosunku do kondycji odcinka „Wizna”, gdzie pozostały najszczuplejsze siły. Ale — jak wynikało z meldunków rozpoznawczych — akurat na kierunku Wizny nie działo się nic, co mogłoby zagrażać Grupie.

Generał Fijałkowski rozczarował się srodze: oto wieczorem 6 września do jego sztabu nadeszła drogą radiową depesza od Naczelnego Wodza. Nie, nie było w niej ani słowa o przeciwuderzeniu. Ku zaskoczeniu generała i jego współpracowników marszałek nakazywał rozwiązanie tak pieczołowicie i z niemałym trudem wykonanej koncentracji sił SGO! Trudno powiedzieć, dlaczego takie akurat decyzje podjęto w sztabie Naczelnego Wodza. Generał Fijałkowski z ogromnym żalem i niepokojem przystpił do wykonania rozkazu. Jeszcze usiłował przekonać przełożonych, że bez 33 DP nie utrzyma linii Narwi, ale ten argument nie poskutkował. 33 DP i Podlaska BK odeszły zatem z SGO „Narew” w rejon lasów wyszkowskich pod rozkazy dowódcy armii „Modlin”. W zamian generał Fijałkowski otrzymał tylko jeden pułk z 41 DP, pułk uwikłany właśnie w walkę o utrzymanie Różana... Decyzja Naczelnego Wodza z 6 września stworzyła niezwykle trudną i groźną sytuację dla SGO „Narew”. Oto przyjdzie walczyć 18 DP na linii Narwi bez zabezpieczenia lewego skrzydła i praktycznie bez odwodów. Upadł także ostatecznie projekt generała Fijałkowskiego, by uderzyć na Niemców siłami SGO skoncentrowanymi w rejonie Różana i tym samym pomóc armii „Modlin”. PRZED BURZĄ W dniu 2 września, gdy generał Fijałkowski zaczął materializować swój zamysł koncentrowania sił Grupy na zachodnim skrzydle, z Wizny wycofano III batalion 71 pp. Major Fober odszedł do lasu na południe od Ostrołęki. Odcinkiem „Wizna” dowodzić miał podpułkownik Tadeusz Tabaczyński, dowódca 135 pp i równocześnie dowódca odcinka „Osowiec”. Ten projekt od razu spotkał się ze sprzeciwem podpułkownika Tabaczyńskiego, który nie bez racji wywodził, że z odległości ponad 30 kilometrów nie może być mowy o efektywnym kierowaniu walką. Rzeczywiście było to dowodzenie tylko formalne, gdyż podpułkownik nie miał, już w trakcie obrony, żadnej możliwości kontaktowania się z obrońcami Wizny. Major Fober, odchodząc na zachód, serdecznie pożegnał się ze swym kolegą kapitanem Raginisem. Teraz Raginis został rzeczywistym dowódcą odcinka. Obydwaj oficerowie wiedzą dobrze, czym grozi osłabienie Wizny, ale rozkaz nie jest po to, żeby nad nim dyskutować. Co najwyżej trzeba uczynić wszystko, by jakoś uzupełnić lukę spowodowaną odejściem całego batalionu. Kapitan Raginis dysponował załogą złożoną z 700 szeregowych oraz 20 oficerów i podoficerów. W Wiźnie pozostała bowiem 3 kompania ckm batalionu fortecznego, dwa plutony artylerii porucznika Stanisława Brykalskiego, 136 rezerwowa kompania saperów kapitana Tadeusza Jurkowskiego, pluton artylerii i pluton pionierów z 71 pułku piechoty oraz pluton zwiadowców konnych ze 135 pułku piechoty. Podpułkownik Tabaczyński podesłał ponadto 8 kompanię strzelecką i pluton ckm z własnego pułku. Tą grupą dowodził kapitan Wacław Schmidt. Nie lepiej było jeśli chodzi o środki ogniowe. Poza bronią osobistą żołnierze odcinka „Wizna” dysponowali tylko 24 ciężkimi karabinami maszynowymi, 18 ręcznymi karabinami maszynowymi i zaledwie 2 karabinami przeciwpancernymi. Artyleria liczyła 6 dział. Po odejściu batalionu majora Fobera kapitan Raginis został zmuszony do przeorganizowania dotychczas planowanej obrony. Miał trudny orzech do zgryzienia: należało uszczelnić prawie dziesięciokilometrowy pas, ludzi miał mało, jeszcze mniej cekaemów i artylerii tyle co kot napłakał. Sytuację utrudniał fakt, że z sąsiednimi odcinkami dało się utrzymać tylko sporadyczne kontakty. Planowano co prawda podziemną łączność przewodową, ale na to nie starczyło czasu. Największy niepokój kapitana budziła pozycja wysunięta, toteż w rejon Sulina i Włochówki skierował, poza etatowymi załogami dwóch tamtejszych lekkich schronów bojowych z pięcioma cekaemami i jednym karabinem przeciwpancernym, pluton pionierów i wzmocniony dwoma drużynami cekaemów pluton piechoty. Dowodził tą placówką porucznik Jan Zawadzki. Było oczywiste, że w razie ataku to właśnie porucznik i jego ludzie przyjmą na siebie pierwszy impet. Rozdzielona Narwią linia obrony odcinka „Wizna” obsadzona została resztą sił. Północny odcinek „Giełczyn” broniony był przez załogi schronów bojowych. Tu dowodził porucznik Witold Kiewlicz. Pododcinek południowy — „Kurpiki” — składał się z załóg schronów bojowych oraz 8 kompanii kapitana Schmidta. W linii pododcinka „Kurpiki” znajdował się schron kapitana Raginisa. 2 września z rana kapitan dokonywał przeglądu podległych sobie pozycji. Przy kilku schronach trwały jeszcze gorączkowe prace wykończeniowe. Kapitan Jurkowski nie oszczędzał swoich saperów i od świtu do nocy rozbudowywano ziemne umocnienia. Junacy z 16 batalionu Junackich Hufców Pracy oczyszczali przedpole: wycinali krzaki j usuwali kopy siana, by strzelcy mogli bez przeszkód obserwować kierunek, z którego spodziewane jest nadejście wroga. Był z junakami Janek Mancarz, który przystał do batalionu, gdy

tylko zaczęła się wojna. Z chęcią przyjęto go do pracy, bo końca rozbudowy umocnień nie było widać i każdy człowiek liczył się na wagę złota. Miejscowi także nie odmawiali pomocy, wspierając junaków i saperów. Kapitan Raginis ze wzruszeniem patrzył na tych ludzi. Wiedział także, iż ma w swojej załodze wartościowych żołnierzy. Czy to jednak wystarczy, by utrzymać się na pozycji do chwili, aż nadejdzie odsiecz? Czy nadejdzie? Oto jest pytanie! Kapitan odsuwał od siebie natrętnie powracającą myśl, że żadna pomoc nadejść nie może. Będąc świadkiem wydarzeń ostatnich dni i obserwując to, co działo się na okolicznych drogach, wnioskował, że przełożeni nie dysponują obecnie żadnymi odwodami. Kto więc zluzuje załogę „Wizny”, skoro całość sił Grupy zaangażowana jest w walkach? Jako doświadczony i wykształcony dowódca wiedział również, że niezwykle niekorzystne dla jego odcinka jest tak odległe położenie sąsiadów. Do Osowca 30 kilometrów, a do Łomży prawie 20. Bagno, wedle pierwotnych założeń obronnych, miało skutecznie zagrodzić drogę wrogowi, gdyby ten chciał obejść polskie pozycje, korzystając z luk pomiędzy nimi. Bagno i rzeczne zalewy. Ale przecież upalne lato przekreśliło te rachuby. Bagna podeschły, rzeki przypominają strumyki i wcale nie będzie trudno Niemcom przedrzeć się na Białystok. Ze szczytu Strękowej Góry kapitan spoglądał na nieodległą Wiznę. Wysunięta pozycja porucznika Zawadzkiego była tak znakomicie zamaskowana, że nawet przez silne szkła lornetki kapitan nie dostrzegał niczego, co zdradzałoby jej istnienie. Ale placówka była i ciągle żołnierze czuwali. Dalej w kierunku na zachód rozciągały się zabudowania Wizny z górującą bryłą kościoła. Poza miejscowością przebiegał szlak, którego mieli bronić za wszelką cenę. Ważną częścią tego szlaku jest most na Narwi, solidny, trzystumetrowy most o konstrukcji stalowo-drewnianej. W odpowiednim momencie zostanie wysadzony. Saperzy kilka dni temu założyli ładunki wybuchowe. Po dokładnym zlustrowaniu wszystkich elementów obrony kapitan zwrócił uwagę na występujące w niej istotne braki. Schrony tak zaprojektowano, że zamontowany w kopule cekaem nie miał możliwości prowadzenia celnego ognia na bliską odległość, gdyż sąsiedni teren przysłaniała górna część ściany schronu. Był więc, w razie bliskiego podejścia Niemców, bronią nieużyteczną i tylko karabiny wyglądające z bocznych ścian mogły razić wroga. Ponadto projektanci nie przewidzieli wyrzutni dla granatów ręcznych. Kapitan uważał, że czołową ścianę ciężkiego schronu można było z powodzeniem wykorzystać na stanowisko ogniowe działka przeciwpancernego. To znakomicie zwiększyłoby szansę załogi schronu w starciu z czołgami. I to, co mogło najbardziej dokuczyć obrońcom: brak wentylacji. Dwudziestu ludzi stłoczonych w schronie na niewielkiej w sumie przestrzeni potrzebuje powietrza. Owszem, schron nie jest budowlą hermetyczną i odbywa się naturalna wymiana powietrza, ale jeśli dojdą gazy spalinowe z pocisków, dym i kurz, to nie wiadomo, jak długo żołnierze będą mogli w takich warunkach wytrzymać. Przelatujące po kilka razy dziennie na bezchmurnym niebie watahy samolotów niemieckich zwróciły uwagę dowódcy na organizację obrony przeciwlotniczej. Co prawda do tej pory nie zdarzyło się, by Niemcy ostrzelali Wiznę, ale wszelkimi dostępnymi środkami załoga musi zorganizować tę obronę. Z satysfakcją kapitan przypomina sobie, że jako pierwszy pomyślał o tym jego dobry znajomy z batalionu fortecznego plutonowy Jan Maks. Już na drugi dzień po przybyciu do Wizny w pobliżu bunkra „Kurpiki” urządził stanowisko obrony przeciwlotniczej, instalując odpowiednio zamaskowane statywy pod cekaemy. Trzeciego dnia wojny w okolicach Wizny panował spokój, ale wieczorem, całkiem nieoczekiwanie na grobli wiodącej w kierunku Białegostoku pojawił się sznur ludzi z wozami. Z minuty na minutę ludzki potok potężniał. To mieszkańcy Ostrołęki, Łomży i okolic opuszczali swe domostwa. Lotem błyskawicy rozeszła się bowiem wieść; że polskie wojsko odchodzi z prawego brzegu Narwi. A poza tym i Łomża, i Ostrołęka, a także Zambrów i Ostrów, nękane były codziennie nalotami. Uciekali więc ludzie na wschód, bo tam spodziewali się znaleźć bezpieczniejsze miejsca. Kapitan Raginis był w Wiźnie i z bliska patrzył na uchodźców. Współczuł tym ludziom i sam nie wiedział, czy rozsądnie zrobili, opuszczając domy. Mówiono już wówczas o nalotach na drogi zapełnione wojskiem i uciekinierami, ale mówiono także o paleniu całych wsi i mordowaniu mężczyzn przez wkraczające oddziały niemieckie. W pewnej chwili do kapitana podeszli jacyś dwaj ludzie. Mogli mieć po czterdzieści lat. Stanęli na baczność i jeden z nich powiedział: — Panie kapitanie, prosimy o mundur i broń. Chcemy walczyć! Kapitan był mocno zaskoczony. — Dlaczego do mnie z taką prośbą? Nie otrzymaliście, panowie, kart mobilizacyjnych? — Do pana, bo jest pan pierwszym oficerem, którego spotkaliśmy. Kart nie otrzymaliśmy, bo nasz rocznik nie podlegał mobilizacji. — Ja nie mam możliwości panów mobilizować.

— Przydamy się panu. Ma pan u siebie pewnie samych młodzików, to nie zawadzi mieć i starszego żołnierza. Kapitan był wzruszony postawą obu mężczyzn, ale niestety nie mógł nic zrobić. Pożegnał się z nimi serdecznie i poradził, aby zgłosili się do komendy uzupełnień w Białymstoku. Ale jednej prośbie dowódca Wizny nie mógł odmówić. Była to prośba Janka Mancarza. Gdy późnym wieczorem Raginis udawał się na krótki wypoczynek do swojej kwatery w Giełczynie, usłyszał nieśmiałe: — Bardzo przepraszam, panie kapitanie. Mam prośbę. Kapitan obejrzał się i dostrzegł chłopaka, którego widywał wśród pracujących junaków. — Tak, słucham! — Ja chcę do wojska — rzekł bez zbędnych wstępów Janek. — Do wojska? Chyba za młody jesteś. — Kończę dziewiętnasty rok. Wiosną miałem iść do poboru. — Nic ci nie poradzę. Jest nas tylu, ilu potrzeba. A zresztą żołnierzem nie zostaje się z mojej woli. Od tego są specjalne instytucje. — Panie kapitanie, ja muszę się bić! — nie ustępował Janek. — Dlaczego musisz? — Przyszedłem tu za pracą spod Zambrowa, żeby mamie ulżyć. Zarobić trochę, bo jeszcze dwie siostry w domu. Dziś rano Lucynka, moja młodsza siostra, odnalazła mnie w Giełczynie. Tylko ona została. W piątek, jak szło to wielkie bombardowanie, trafili naszą chałupę. Z mamy i Tereski nic nie zostało. Ludzie zebrali do jednej trumienki i tak pochowali. Niech pan powie, czy ja nie muszę się bić? Żal zrobiło się kapitanowi chłopaka i nie potrafił mu odmówić. — Teren znasz? — zapytał Janka. — Tak jest, każdą dróżkę i pagórek. — Dobrze. Powiedz sierżantowi Boczusowi, żeby ci wydał mundur. Jutro rano meldujesz się na Strękowej Górze. Przydasz się jako łącznik. Trudno opisać radość Janka, który od rana, gdy tylko dotarła do niego tragiczna wieść, nie mógł znaleźć sobie miejsca. Twardo postanowił, że zostanie żołnierzem. I udało się! Sierżant Boczus, który w załodze „Wizny” pełnił funkcję podoficera gospodarczego, początkowo nieufnie podszedł do jego sprawy, ale gdy chłopiec dokładnie powtórzył mu swą rozmowę z kapitanem, serce starego wojaka zmiękło jak wosk. Wydał Jankowi mundur i pozostałe żołnierskie oporządzenie. — A tu masz, bracie, żelazną porcję — mówił, wręczając Mancarzowi trzy puszki konserw i paczkę sucharów. — Żelazna porcja to jest takie danie, które możesz zjeść tylko na wyraźny rozkaz dowódcy. A tak, choćby ci kiszki marsza grały głośno jak pułkowa orkiestra „Pierwszą Brygadę”, ani się waż tknąć tych puszek. Na wojnie, bracie, jakbyś sobie sam bez pozwolenia opchnął żelazną porcję, możesz nawet kulkę zarobić. Nazajutrz Janek spożywał swe pierwsze żołnierskie śniadanie. Kuchnia stała w Giełczynie i posiłek roznoszono w pojemnikach do schronów, a żołnierze spoza załóg jedli przy kuchni. Tego dnia, w poniedziałek 4 września, kucharz przygotował zawiesisty krupnik na kościach i pajdy czarnego chleba, który wypiekano na miejscu, korzystając z pieców znajdujących się prawie w każdym obejściu. Około godziny dziewiątej od północy dał się słyszeć szum nadlatujątej grupy samolotów. Tym razem jednak był to nieco inny dźwięk: nie buczenie ciężko obładowanych bombami maszyn, ale ryk silników śmigłych samolotów myśliwskich. Natychmiast ogłoszono alarm i obsługi karabinów, przystosowanych do zwalczania samolotów, zajęły stanowiska. Był także na miejscu kapral Bernard Kozłowski ze schronu „Kurpiki”. Stanowisko jego karabinu znajdowało się jakieś 150 metrów od bunkra, pomiędzy piaszczystymi wzgórkami. Tym razem kilka samolotów obniżyło lot i na pozycje obrony poczęły sypać się pociski z broni pokładowej. Kapral Kozłowski długo nie otwierał ognia, dopiero gdy w centrum przyrządów celowniczych dojrzał sylwetkę samolotu, nacisnął spust. Nie udało się. Następna maszyna w celowniku. Seria z karabinu i myśliwiec gwałtownie podrywa się do góry, a już po chwili ciągnie za sobą pióropusz czarnego dymu. Trafiony! Kapral tak do końca nie jest pewien, czy to jego dzieło, bo przecież strzelał nie on jeden i nie on jeden mógł mieć właśnie ten samolot na celowniku. Wszelkie wątpliwości rozwiewa dopiero dowódca schronu, który z jego kopuły dobrze widział ten pojedynek. Jest przekonany, że to właśnie kapral Kozłowski odniósł pierwsze podczas tej wojny zwycięstwo pod Wizną. — Cieszę się, bardzo się cieszę — powtarza, ściskając kaprala. — To dobry zadatek na następne dni. — Żeby tak się stało! — odpowiada Kozłowski. Jest dumny ze swego wyczynu i ma ochotę powtarzać go jak najczęściej.

Pierwszy atak na pozycje pod Wizną uświadomił jej obrońcom, jak bliski jest dzień, w którym na szalę trzeba będzie rzucić wszystko. Może nawet własne życie. Kapitan Raginis wierzył w odwagę swoich żołnierzy, ale postanowił jeszcze raz obejść wszystkie pozycje. W podchorążówce uczono go, że w trudnych sytuacjach bezpośredni kontakt dowódcy z żołnierzem ma ogromną wartość. Nie inaczej robił marszałek Piłsudski, spotykając się z żołnierzami w okopach. Kapitan Raginis nie izolował się od swych podwładnych, ale tym razem przyznawał przed samym sobą, że idzie na stanowiska ogniowe nie z potrzeby serca, ale z wyrachowania. Musi, tak — musi pokazać się żołnierzom, spokojnie porozmawiać, wyjaśnić, że nie taki diabeł straszny, jak go malują. Kapitan wiedział, że po rozpoczęciu walki może już nie mieć okazji spotkania się z załogą „Wizny”. Będą bronić się pozamykani w schronach i przycupnięci za ziemnymi osłonami okopów. Długo rozmawia ze swymi żołnierzami. Prawie cały dzień mija na tych rozmowach. Żołnierze proszą, aby odwiedził ich kapelan. Nie ma możliwości sprowadzenia kapelana pułku z Osowca, więc kapitan zaprasza proboszcza z Wizny. Proboszcz, wraz z dwoma młodymi księżmi, organizuje spowiedź. U stóp schronu na Strękowej Górze odprawia przy zaimprowizowanym ołtarzu mszę polową. Wielu żołnierzy przystępuje do komunii. Odchodząc, proboszcz błogosławi pozycje polskich obrońców. Dowódca odcinka „Wizna” nie może się pozbyć myśli, iż spora część jego podwładnych jakby nie doceniała niebezpieczeństwa. Wiele razy słyszał, jak rozmawiali o tym, co będzie po wygranej wojnie, jak to Niemcy połamią sobie zęby na polskich schronach. Może i dobrze, że taki duch panuje pośród żołnierzy, ale jeśli w ogniu walki ten optymizm zderzy się z tragiczną rzeczywistością? Czy wytrzymają to ci chłopcy, od paru lat karmieni hasłami o potędze i zwartości polskiej armii? Te same myśli trapiły także porucznika Brykalskiego, dowódcę baterii mającej wspierać obronę. Zwierzył się ze swych wątpliwości kapitanowi, gdy pozostali tylko we dwóch po skończonej odprawie. Znali się już kawał czasu, bowiem służyli wspólnie w Sarnach. — Obawiam się, że w krytycznej sytuacji może wybuchnąć panika — mówił porucznik. — Pomyśl, Władku: w schronie przyjdzie ludziom walczyć obok nieżywych bądź ciężko rannych kolegów. Czy wszyscy wytrzymają psychicznie? — Myślałem o tym. Wcale mnie nie cieszy optymizm ludzi, bo mało wiedzą o tym, co może się tu zdarzyć. Chyba rzadko który z nich tak naprawdę myśli, że może zginąć. A przecież żołnierz musi być przygotowany i na tę ewentualność. Masz rację: nie wiadomo, jak niektórzy zareagują na widok ginących tuż obok kolegów. Zamyślili się obydwaj. W głębi duszy porucznik także nie wierzył, że może zginąć. Teraz dopiero uświadomił sobie, że jest to bardzo realne. Jeśli, jak do tej pory, nie zarysuje się możliwość udzielenia Wiźnie wsparcia, to z pewnością ma więcej szans na to, by zginąć, niż by wyjść cało. — Mamy piekielnie trudne zadanie — zaczął po chwili kapitan Raginis. — Nie ma co liczyć na jakąś ogromną pomoc. Wiesz dobrze, że od tego, jak długo będziemy się tu trzymać, zależy umocnienie się naszych sił w głębi kraju. Musimy się trzymać. Bez względu na to, co tu się będzie działo. — Masz rację. Zbyt wiele zależy od naszego oporu, żebyśmy nawet pomyśleć mogli o poddaniu się. — Ślubuję jako dowódca i żołnierz, że nie opuszczę oddanej mi pod rozkazy pozycji! — powiedział uroczyście kapitan Raginis. — Wiesz dobrze, Staszku, że nazywają mnie romantykiem. Ale to moje ślubowanie wcale nie jest przejawem romantyzmu. To po prostu obowiązek. Chcę, żeby moi żołnierze wiedzieli, że złożyłem taką przysięgę. Nie łamię nigdy danego słowa! — zakończył dowódca odcinka „Wizna”. GENERAŁ GUDERIAN ATAKUJE Generał Heinz Guderian miał powody do osobistej satysfakcji. Jeszcze na długo przed tym, nim w armii niemieckiej powszechnie uznano wartość wojsk zmotoryzowanych i pancernych, on, w wielu publikacjach, żarliwie zachęcał do rozwoju właśnie tego rodzaju broni. W czasie I wojny światowej walczył jako dowódca jednostki w stopniu kapitana, zaś po wojnie zajął się teoretycznym uzasadnianiem wyższości techniki nad człowiekiem wyposażonym tylko w karabin i granaty. Nie zaniedbywał w latach Republiki Weimarskiej pogłębiania swej wiedzy taktycznej i gdy po dojściu do władzy Hitlera armia niemiecka zaczęła rozrastać się w tempie błyskawicznym, młody Guderian (w roku 1935 miał 47 lat) został generałem wojsk pancernych. Wyróżniał się sprawnym i śmiałym działaniem podczas anschlussu Austrii, co sprawiło, że w sierpniu 1939 roku powierzono mu dowodzenie XIX korpusem pancernym. W pierwszych dniach września potwierdziły się rachuby generała: oto niemieckie zagony pancerne z ogromną szybkością parły do przodu, łamiąc z marszu opór polskiej piechoty i kawalerii. Jednostki pancerne

i zmechanizowane udowadniały dzień po dniu swoją wyższość. Kampania polska była więc triumfem myśli generała, ale także stworzyła mu niebywałą okazję pokazania w praktyce, że nie mylił się w swych przewidywaniach co do charakteru przyszłej wojny. Heinz Guderian doprowadził w pierwszych dniach września do odcięcia i zniszczenia zgrupowania polskich sił w Borach Tucholskich. Ten udany manewr pozwolił połączyć niemiecką 4 armię z 3 armią, skoncentrowaną na terenach Prus Wschodnich. Dzięki Guderianowi nastąpiło zatem praktyczne zlanie się obu części państwa niemieckiego, które do tej pory rozdzielało — znienawidzone przez Hitlera — polskie Pomorze. W dniu 7 września cały XIX korpus przeprawił się na prawy brzeg Wisły. Operacja przebiegała szybko i sprawnie, co jeszcze raz potwierdziło przedwojenne teorie Guderiana. Już następnego dnia generał został wezwany do Olsztyna, gdzie tymczasem przeniosła się z dalekiego Połczyna kwatera dowództwa Grupy Armii „Północ”. W Olsztynie Guderian, rozmawiając z szefem sztabu Grupy generałem von Salmuthem, dowiaduje się, że XIX korpus przechodzi pod rozkazy dowódcy 3 armii generała Georga Kuechlera. Nie było to dla niego zaskoczeniem, bowiem takie właśnie rozwiązanie wynikało wprost z zaistniałej sytuacji. — Bezpośrednim zadaniem pańskiego korpusu jest obecnie natarcie przez Łomżę na drogę wiodącą do Warszawy — wyjaśniał generał von Salmuth. — Będzie pan działał wspólnie z lewym skrzydłem armii Kuechlera. Musicie się spieszyć, żeby najdalej do połowy przyszłego tygodnia otworzyć drogę na Warszawę od strony północno-wschodniej. Guderian nie był zachwycony nowym zadaniem i nie omieszkał powiedzieć swemu rozmówcy, że związanie korpusu z piechotą jest w istocie rzeczy sprzeczne z charakterem jego dywizji. — Przewiduję, że uniemożliwi mi to wyzyskanie szybkości mych zmotoryzowanych jednostek — argumentował. — Jest pewne, że przy naszym wolnym posuwaniu się naprzód siły polskie zgromadzone dookoła Warszawy uzyskają możność wycofania się na wschód i przegrupowania się na wschodnim brzegu Bugu w celu stawiania dalszego oporu. — Doskonale pan wie, że ja tej sprawy rozstrzygać nie mogę — odparł von Salmuth. — Proszę więc o rozmowę z dowódcą Grupy Armii. Jeszcze tego samego dnia Guderian rozmawiał z generałem Fedorem von Bockiem i przekonywał go do swojej koncepcji. Wedle Guderiana kapitalne znaczenie dla dalszych losów polskiej kampanii miałoby przełamanie frontu pod Wizną i w tym celu jego korpus powinien przejść do szybkiego działania. Po przełamaniu Wizny korpus uderzyłby na Brześć i tym samym uniemożliwił armii polskiej skoncentrowanie się na tym terenie. W ósmym dniu wojny było całkowicie jasne, że wschodnie połacie napadniętego kraju mają stać się rubieżą, która pozwoli Polakom uporządkować nadszarpnięte siły i zorganizować nowe linie oporu. Projekt Guderiana przedstawiał się niezwykle interesująco. Doświadczony i rozważny dowódca, jakim był von Bock„ natychmiast poparł zamysł swego podwładnego. Nie bez znaczenia było i to, że zaliczał on Guderiana do swych ulubionych żołnierzy. Ale i von Bock decyzji tak brzemiennej w skutki nie mógł sam podjąć. Ponieważ zdawał sobie sprawę, iż czas gra w projekcie Guderiana ogromną rolę, bez zbędnych ceregieli połączył się z Naczelnym Dowództwem Sił Zbrojnych. Gorąco przekonywał swych rozmówców do projektu Guderiana. Tamci także sprawy nie przeciągali i wyrazili zgodę, pozostawiając dowódcy Grupy Armii uzgodnienie wszelkich szczegółów zadania. Po raz kolejny Guderian miał powód do satysfakcji: oto sam dowódca Grupy Armii chwali i będzie realizował operację wedle jego zamysłu. W karierze generała nie jest to rzecz bez znaczenia. Sztab XIX korpusu pancernego znajdował się w tym czasie w koszarach w Orzyszu. Miejscowy pułk wymaszerował na front, a cały obszerny budynek sztabowy, solidne bloki koszarowe i budynki gospodarcze służyły jako tymczasowe miejsce postoju ludzi Guderiana. Co prawda generał dumny był ze swych zwycięstw w Borach Tucholskich, ale jednocześnie bolała go utrata wielu czołgów i wozów pancernych, toteż krótki pobyt w Orzyszu przeznaczono głównie na uzupełnienie strat. Dywizje rozlokowane były w lasach od Orzysza po Ełk, gdzie znalazły dobre warunki w stałych obozowiskach miejscowego poligonu. I tam właśnie przychodził nowy sprzęt i nowi żołnierze. Guderian wzmacniał się szybko i sprawnie. W Orzyszu zapadały szczegółowe decyzje dotyczące operacji na kierunku Wizny. Korpus Guderiana wyruszyć miał na kolejną wyprawę w sile trzech dywizji. Były to: 3 dywizja pancerna pod dowództwem generała von Schweppenburga, 20 dywizja zmotoryzowana dowodzona przez generała Wiktorina i 10 dywizja pancerna generała Schaala. Dwie pierwsze, od początku wchodzące w skład XIX korpusu, po uzupełnieniu braków miały wymaszerować w rejon Wizny i bez zwłoki podjąć natarcie. Dywizja generała Schaala natomiast już znajdowała się nad Narwią. Na czas operacji generał von Bock podporządkował

Guderianowi także brygadę forteczną „Loetzen”. Guderian w momencie planowania akcji wiedział dobrze, iż będzie miał do czynienia z niezbyt silnym przeciwnikiem, aczkolwiek nawet nie przypuszczał, że polska placówka jest aż tak słaba. Wcześniejsze doniesienia wywiadu i aktualne informacje, uzyskiwane dzięki lotom rozpoznawczym, pozwalały ustalić, że za Wizną ciągnie się łańcuch umocnień. Jest piechota i artyleria oraz kilka bądź kilkanaście schronów ciężkich. Przewidywano podczas ostatniej odprawy w Orzyszu, że przyjdzie się zetrzeć z siłą co najmniej dwóch pułków piechoty i pułku artylerii. Żadnemu z niemieckich sztabowców nie przyszło nawet do głowy, że tak ważnego kierunku broni tylko garstka ludzi dowodzona przez kapitana, a artyleria jest niemalże symboliczna. Generał Guderian podjął decyzję, iż najpóźniej do godzin wieczornych 9 września jego dywizje muszą przełamać pas obrony pod Wizną i błyskawicznie przeć na Brześć. Byłby rad, gdyby już następnego dnia zajął to miasto. Nie przewidywał, po przejściu Wizny, żadnych poważniejszych trudności. I nie mylił się, bowiem w tym czasie na obszarze pomiędzy Łomżą a Grodnem nie było siły, zdolnej przeciwstawić się pancernej pięści XIX korpusu. A była to pięść o miażdżącej sile. Samych czołgów miał Guderian 450. Z tej liczby postanowił w pierwszym rzucie użyć 160 wozów; czołgi 3 dywizji pancernej stanowiły odwód. Planowano, że na siedmiusetosobową załogę Wizny już wkrótce natrze ponad 40 tysięcy żołnierzy, z czego w pierwszym rzucie 32 tysiące. Można by pomyśleć, że w tej sytuacji obrońcom pozostaje tylko szybkie poddanie się lub jeszcze szybsza ucieczka. Ale pod Wizną ani jedno, ani drugie rozwiązanie nie wchodziło w grę. Podwładni kapitana Raginisa dowiedzieli się o przysiędze swego dowódcy i wszyscy podzielali jego przekonanie o potrzebie walki aż do końca. Miażdżąca była także przewaga Niemców w artylerii. XIX korpus dysponował 108 haubicami, 58 działami lekkimi, 195 działami przeciwpancernymi, 108 moździerzami, 188 granatnikami. W pozycji „uzbrojenie artylerii” po stronie polskiej odnajdziemy tylko sześć lekkich dział porucznika Brykalskiego a ze środków przeciwpancernych — dwa karabiny. Ten skrócony bilans sił i środków obu stron nie jest pełny, bowiern trzeba jeszcze brać pod uwagę lotnictwo, które od 6 września okładało bombami pozycje pod Wizną, a także działania niemieckich dywersantów, którym udało się w pewnym momencie podłączyć do kabla telefonicznego biegnącego z Osowca do Wizny i zakłócić system łączności. Trzeba także zważyć ogromną różnicę w całym zapleczu kwatermistrzowskim i kondycji psychofizycznej żołnierzy. Niemcy, upojeni zwycięstwami na Pomorzu, mieli już za sobą doświadczenia pola bitwy i odpoczynek w dobrych warunkach. Nie zbywało im na niczym. Po polskiej stronie natomiast zdecydowana większość żołnierzy nigdy nie widziała prawdziwej wojny. Przecież od 1 września na ich odcinku panował spokój i tylko lotnictwo przypominało, że wojna trwa. Bombardowania nie wyrządziły żadnych szkód. Tylko niektórzy pamiętali rok 1920... Na odcinku „Wizna” z zaopatrzeniem kwatęrmistrzowskim nie było dobrze. Zapasy żywnościowe z Osowca powoli się kończyły, bo też miało ich starczyć tylko na tydzień, później powinno przyjść uzupełnienie. Zamiast tego z pułku przyszedł rozkaz, by na najbliższe dni zaopatrzyć się w żywność, korzystając z zasobów miejscowych. Sierżant Boczus miał nie lada orzech do zgryzienia. Jakież to były te „zasoby miejscowe”? Bardzo skromne — i ludzie pomimo wielkiej sympatii okazywanej wojsku niechętnie przystawali na sprzedaż artykułów żywnościowych. Starsi bowiem dobrze pamiętali, że w warunkach wojny żywność spełnia dodatkową rolę jako bezcenny środek płatniczy i lepiej mieć w komorze własne ziarno i ziemniaki niż w woreczku brzęczącą monetę. Z trudem więc udało się sierżantowi kupić nieco ziemniaków. Dopiero po interwencji proboszcza z Wizny skupił po okolicznych wsiach kilka sztuk bydła i ledwo cztery prosiaki. Na jak długo może starczyć tego wszystkiego, gdy trzeba wyżywić ponad siedmiuset chłopa? W przewidywaniu rychłego starcia sierżant dbał, żeby każdy kołnierz miał przy sobie żelazną porcję. Był bowiem pewien, że w ogniu walki jego kuchnia nie przyda się na nic zamkniętym w schronach i walczącym w okopach chłopakom. Jeszcze w czwartek 7 września udało się wydać dobry obiad. Pojemniki z gęstym gulaszem i kaszą dotarły do wszystkich miejsc. Porucznik Jan Zawadzki, dowódca wysuniętej pozycji Sulin—Włochówka, kończył właśnie obiad, gdy nagle do jego schronu z trzaskiem wpadł młody żołnierz i nie meldując się krzyknął: — Niemcy, panie poruczniku, Niemcy! Porucznik odstawił menaźkę i spokojnie zapytał: — Skąd jesteś? — Szeregowy Szanul z plutonu zwiadowców konnych! — Chłopak jakby ochłonął z pierwszego ważenia i przyjął postawę zasadniczą. — Szeregowy Szanul melduje, że w Jedwabnem są już Niemcy! Meldunek polecił przekazać nasz dowódca.

— Gdzie jest teraz wasz porucznik? — Pod Jedwabnem. Kazał powiedzieć, że usiłuje oderwać się od Niemców. — To znaczy, że wasz pluton walczy? — Tak jest, panie poruczniku! Porucznik Zawadzki od razu zorientował się, w czym rzecz: z pewnością pluton zwiadowców, wykonując swe codzienne zadanie na przedpolu Wizny, natknął się na przednią straż jakiegoś oddziału niemieckiego. Porucznik natychmiast połączył się ze schronem dowódcy odcinka i poinformował kapitana o zaistniałej sytuacji. Po kilkunastu minutach kapitan Raginis przycwałował na koniu do Włochówki. Widać było, że jest mocno poruszony. — Dawać tego zwiadowcę! — zadysponował. Z nieskładnej opowieści Szanula dowiedział się tylko, że polski patrol niespodziewanie natknął się na kilka wozów pancernych. — Miały na bokach białe krzyże — opowiadał z przejęciem szeregowy. — Wyszły nagle zza lasu pod Jedwabnem. — To znaczy Jedwabne już w ich rękach? — Pewnie tak, bo jak jechałem do Wizny, to spośród zabudowań Jedwabnego wyjeżdżały następne samochody z białymi krzyżami. — O której godzinie to się zaczęło? — Było po pierwszej. Zbliżała się godzina piętnasta. Kapitan Raginis pomyślał, że już wkrótce będzie miał Niemców w zasięgu wzroku. Nie łudził się, że konny pluton zatrzyma zmotoryzowany oddział. I rzeczywiście po kwadransie na spienionych koniach pojawili się we Włochówce rozbitkowie z plutonu zwiadowców. Był to nader przykry widok: wróciło ich ledwie jedenastu. Zginął dowódca i reszta żołnierzy. Spośród tych, którym udało się ujść Niemcom, pięciu odniosło niegroźne rany. Kapitan natychmiast odesłał ich na główną linię obrony. Jedwabne dzieliło od Wizny tylko 12 kilometrów, a więc lada moment należało spodziewać się w niej Niemców. Kapitan obserwował Wiznę. Miejscowość sprawiała wrażenie wymarłej, gdyż zdecydowana większość mieszkańców opuściła wieś, zresztą zgodnie z jego sugestią. Zostali tylko nieliczni, ale i oni kryli się gdzieś po ziemiankach, piwnicach, w naprędce urządzonych kryjówkach. Most w Wiźnie jeszcze stał. Kapitan postanowił wycofać drużynę, której zadaniem była ochrona tego obiektu. Wezwał Janka Mancarza. — Biegnij do Wizny i każ chłopakom spod mostu zwijać placówkę! Niech natychmiast meldują się u porucznika Zawadzkiego. Nie minął kwadrans, jak Janek był przy moście. Żołnierze bez zbędnych słów poczęli zbierać swoje rzeczy, ale ich dowódca, kapral pionierów, podjął inną decyzję. — Zamelduj kapitanowi, że ja jeszcze zostanę. Poczekam, jak nadejdą Niemcy, i dopiero wtedy wraz z nimi, wysadzę most. Dam sobie radę. Moje stanowisko jest dobrze zamaskowane i zabezpieczone. Jak tylko zrobię, co do mnie należy, natychmiast odskoczę do Włochówki. Jeśli kapitan zgodzi się na ten plan, wyjdziesz na wieżyczkę schronu i pomachasz jakąś szmatą. Jeśli mam wracać, pomachasz gałęzią. Zrozumiałeś? — tłumaczył kapral Mancarzowi. Plan kaprala pionierów spodobał się kapitanowi, ale z drugiej strony Raginis zbyt cenił żołnierskie życie, żeby nie mieć wątpliwości. Zgodził się jednak i Janek, wdrapawszy się na kopułę schronu, pomachał własną bluzą. Od mostu dzieliły go dwa kilometry otwartej przestrzeni i kapral dobrze zrozumiał sygnał. Został na miejscu. Kapitan Raginis jeszcze raz przeanalizował sytuację. Jeśli wysadzenie mostu przyhamuje na pewien czas impet niemieckiego natarcia, to wówczas placówce porucznika Zawadzkiego przypadnie wyjątkowo ważna rola. Jego dwa schrony trzymają w szachu odcinek szosy wiodący od mostu w stronę pozycji głównej, a więc właśnie on będzie musiał przyjąć na siebie atak wozów pancernych i od tego, ile ich zniszczy, zależeć będzie dalszy przebieg natarcia. Raginis nie ukrywał przed porucznikiem, że jego wysunięta placówka prawdopodobnie będzie prowadziła walkę w osamotnieniu. Po wydaniu rozkazów kapitan wrócił na swoje stanowisko dogodzenia i stąd obserwował rozwój wydarzeń w Wiźnie. Był zadowolony, że budowniczowie umocnień tak fortunnie wybrali miejsce na schron dowódcy: miał z niego bardzo dobry wgląd na Wiznę, most i rzekę Narew. Przed szesnastą dał się słyszeć z dwóch stron huk dział. Wyglądało na to, że pod Łomżą i Osowcem trwa walka. Niemal jednocześnie nad pozycje kapitana Raginisa nadleciało kilka samolotów bombowych. Po rzuceniu burzących ładunków na szosę białostocką odleciały one na północ. To była zapowiedź ataku ukrytych w stalowych pudłach żołnierzy generała Guderiana.

O szesnastej przed Wizną pojawiają się pierwsze wozy. Kapitan jeszcze nie dostrzega białych krzyży, ale nie ma wątpliwości, że to forpoczta wroga. Rozpoznaje sylwety czołgów. Pierwsze z nich bez zatrzymywania się wjechały pomiędzy opustoszałe zabudowania Wizny. Już teraz kapitan widzi je jak na dłoni. I próbuje policzyć. Dziesięć, dwadzieścia, trzydzieści... Zdaje się, że ta kolumna nie ma końca. Czterdzieści. Jakby ktoś rozwiązał worek pełen żelaznych pudełek. Ostry dźwięk polowego telefonu przerywa te rozmyślania. Dzwoni podpułkownik Pełczyński z Osowca i informuje, że w pobliżu lasu Ruda toczy się bój z niemieckim oddziałem rozpoznawczym. Hitlerowcy ponadto bombardują Łomżę. Podpułkownik dodaje, że w związku z ogniem artyleryjskim i bombardowaniami z powietrza możliwe jest uszkodzenie linii telefonicznej i łączność może być przerwana. Nawet jeśli tak się stanie, ciągle aktualny jest rozkaz trzymaniu się polskiej załogi za wszelką cenę! — Melduję, panie pułkowniku, że Wizna zajęta przez Niemców. Jeszcze nie przeszli Narwi. Most stoi, ale szykujemy im niespodziankę. Wyleci wraz z nimi — kończy rozmowę kapitan Raginis. Podpułkownik, nie zwlekając, powiadomił o sytuacji po Wizną sztab SGO „Narew”. Wyglądało na to, że Wizna stanie się obiektem zmasowanego ataku Niemców. Czyżby wróg chciał ten właśnie kierunek wykorzystać do przełamania obrony Grupy? Wydawało się to bardzo prawdopodobne, ale w sztabie SGO „Narew” zwyciężył inny pogląd: pod Wizną znalazły się jedynie niewielkie siły nieprzyjaciela. Bardziej należy czuwać na lewym skrzydle obrony i na północnym. Wizna sobie poradzi, bo przecież Niemcy nie będą się pchać całą potęgą w bagna, a polska obrona uniemożliwi im zdobycie grobli z szosą białostocką. Ta błędna ocena sytuacji — jakże groźnej na odcinku Wizny — zaowocowała decyzją, która jeszcze bardziej uszczupliła siły kapitana Raginisa. Polecono bowiem kapitanowi wieczorem 7 września wycofać 136 rezerwową kompanię saperów i 16 batalion Junackich Hufców Pracy. Odejście kompanii kapitana Jurkowskiego było bardzo bolesne dla dowódcy odcinka: oto ubywało mu prawie stu ludzi, którzy byli przewidziani do wzmocnienia kompanii kapitana Schmidta, zajmującej pozycje w okopach. Po rozmowie telefonicznej z podpułkownikiem Pełczyńskim kapitan Raginis powrócił na stanowisko obserwacyjne. Znajdował się tu także dowódca artylerii porucznik Brykalski. Teraz obaj byli świadkami wydarzeń w Wiźnie. Postój niemieckiej kolumny pomiędzy zabudowaniami osady nie trwał długo. Kapitan doliczył się 60 wozów, gdy czołgi ruszyły w kierunku mostu. Szły pewnie, bez wahania. Prawdopodobnie Niemcy wiedzieli, że most jest solidny i wytrzyma ciężar czołgu. Nie spodziewali się jednak, iż w pobliżu czuwa kapral pionierów i niespokojnie ściska rączkę dźwigni urządzenia detonującego. Pierwszy czołg wjechał na most, za nim drugi... Gdy trzeci był tuż przed mostem, powietrzem wstrząsnął potężny wybuch. Uniosła się w górę splątana masa żelastwa i drewnianych bali. Po ułamku sekundy wszystko to opadło w koryto rzeki, a w miejscu gdzie jeszcze przed chwilą był most, wzniósł się kurz. Kapral zadanie wykonał, ale nie udało mu się odskoczyć do Włochówki. Gdy tylko wychynął ze swojej kryjówki, padł przeszyty serią z pistoletu maszynowego. Jako bezimienny żołnierz już po bitwie spoczął w zbiorowej mogile na cmentarzu w Wiźnie. Jednocześnie z wybuchem, który zniszczył w sumie 6 czołgów — ładunki założone były także na znacznym odcinku szosy przed mostem — załogi schronów porucznika Zawadzkiego otworzyły ogień z cekaemów. Był on na tyle silny, że zmusił Niemców do zatrzymania się i odejścia na bezpieczną odległość. Nie dziwił się kapitan Raginis, że porucznik Zawadzki meldował mu o wysadzeniu mostu z radością. Sam jednak nie doznał tego uczucia. Domyślał się, że ów atak to ledwie przygrywka do czegoś o wiele groźniejszego. W rzeczywistości 7 września atakowały tylko forpoczty 10 dywizji pancernej. Niemcy dopiero przygotowywali się do decydującego ciosu. W piątek, 8 września, rozpoczęła się koncentracja 10 dywizji w pobliżu Wizny na linii Sierbuczyn — Bronowo. Do rana za niewielkimi wzgórzami wróg zdołał przygotować pozycje dla artylerii. Tymczasem przez całą noc na linii Narwi było niespokojnie. Pod osłoną ciemności w zaroślach obok zniszczonego mostu zaszył się niemiecki patrol. Nieprzyjaciel pojawił się także na wysokości Giełczyna. W obydwu miejscach wywiązała się gwałtowna strzelanina i Niemcy musieli wycofać się za rzekę. Do świtu panowała cisza. Przerwał ją dopiero dźwięk silników samolotów, które rozpoczęły loty patrolowe nad polskimi pozycjami już o pierwszym brzasku. Guderian spieszy się. Dziś jest piątek, w sobotę chce mieć za sobą Wiznę, a w niedzielę pragnąłby już wjeżdżać jako zdobywca do Grodna i Brześcia. Musi się więc ogromnie spieszyć!

UTRZYMAĆ SIĘ ZA WSZELKĄ CENĘ! Ósmy dzień wojny zaczął się dla polskich obrońców Wizny od ogniowej nawałnicy artylerii wroga. Pociski padały gęsto, ale potem okazało się, że Niemcy nie znali dokładnie położenia polskiej pozycji. Gdy nastała cisza, Polacy ze zdziwieniem stwierdzili, że tak potężna kanonada przysporzyła w sumie niewiele strat. Zniszczeniu uległy głównie umocnienia ziemne, przysypało paru ludzi, kilku było lekko rannych, ale poza tym załoga wyszła bez szwanku. Wszystkie schrony stały nie naruszone Taki stan rzeczy wlał nieco otuchy w niejedno wątpiące serce. Porucznik Jan Zawadzki, obserwując bacznie to, co działo się w pobliżu zburzonego mostu, nie łudził się, że spokój potrwa długo. Jako jeden z pierwszych zauważył, jak Niemcy poczynają forsować Narew. Nie było to wcale trudne przy tak niskim poziomie wody, a ponadto w miejscu, gdzie znajdował się most, łagodne zejście ułatwiało całe przedsięwzięcie. Także i to, że lewy brzeg był całkowicie płaski, sprzyjało Niemcom. Polakom nie udało się, niestety, wyciąć wszystkich zarośli i pod ich osłoną wróg niebezpiecznie przybliżał się do wysuniętych pozycji w Sulinie i Włochówce. Porucznik z rosnącym niepokojem widzi, że polskie ubezpieczenie znad brzegu rzeki szybko ustępuje. Już kilku żołnierzy, którym udało się ujść z życiem, dopada okopów leżących pomiędzy jego dwoma schronami. Obrońcy jeszcze nie strzelają. Jako pierwszy ma otworzyć ogień schron „Sulin”, gdzie znaiduje się porucznik Zawadzki. Przeciwnik jest coraz bliżej. Żołnierze zaczynają się denerwować. Widzą Niemców w odległości około półtora kilometra, potem odległość ta wynosi kilometr, osiemset metrów... Wreszcie porucznik wydaje rozkaz: ognia! Gęsto sypią się pociski ze wszystkich trzech cekaemów ze schronu porucznika. Wtórują im dwa cekaemy z Włochówki. Niemcy nie mogą podejść bliżej pod polskie pozycje. Padają, dowódca daje sygnał do wycofania się. Jeszcze szybciej niż w stronę pozycji obrońców żołnierze w mundurach feldgrau przesuwają się nad brzeg Narwi. Ten szturm muszą uznać za nieudany. Ale to nie koniec natarcia na wysuniętą pozycję. Niemcy dostrzegli, że położenie obu schronów i sąsiednich okopów stwarza możliwość wspierania ich przez schrony położone w głębi. Dowódca pułku z 10 dywizji pancernej prosi więc o wsparcie artyleryjskie i zadymienie terenu. I znów poszybowały pociski. Linia obrony na Górze Strękowej i w Kurpikach, skąd można było ogniem wspomagać porucznika Zawadzkiego, pokrywa się gęstym dymem. Kiedy już obrońcy nie mieli prawie żadnego wglądu w to, co dzieje się nad Narwią, ruszyło kolejne niemieckie natarcie. Główny cel wroga to schron we Włochówce, którego załogą dowodzi kapral Franciszek Pawlak. Tym razem nacierający są ostrożniejsi i udaje im się podejść bliżej. Trwa ostra wymiana ognia. Po obu stronach są zabici i ranni, ale bój nie ustaje. Kapral Pawlak doliczył się już ośmiu niezdolnych do walki żołnierzy. Odłamki sypią się gęsto i trudno się przed nimi ochronić. Ogień z bunkra wyraźnie słabnie. Już tylko od czasu do czasu odzywa się jakiś karabin z pobliskich okopów. Zawadzki, który ze swego miejsca doskonale widzi przebieg tych wydarzeń, decyduje się przyjść z pomocą kapralowi. Ostrożnie uchylają się drzwi bunkra i wypada z niego piętnastka żołnierzy z porucznikiem na czele. — Bagnet na broń! — pada komenda. Niemcy są zaskoczeni: oto w bok ich ugrupowania wychodzi niespodziewanie atak na bagnety! Najpierw polska piechota okłada wroga granatami, a potem — z przerażającym okrzykiem — rzuca się do walki. Tu już nie ma litości. Nikt zresztą o litość nie prosi, a każdy zażarcie walczy o swoje życie. W tym bezpośrednim starciu nie ma nawet możliwości użycia broni palnej. Bagnety, kolby karabinów — to jedyna broń. Pozostali przy życiu żołnierze z załogi kaprala Pawlaka także wypadają ze schronu. Razem z kolegami z Włochówki jest ich mniej niż Niemców, ale walczą dzielniej, ofiarniej. Nie oglądają się do tyłu, nie myślą, jakby tu bezpiecznie się wycofać, bo cofać się nie bardzo jest dokąd. Są zdeterminowani swą wyjątkowo trudną sytuacją i to jakby dodaje im odwagi. Artyleria z obu stron milczy. Zresztą bezsensem byłoby walić w to kłębowisko ciał z luf artylerii, bo pocisk nie odróżni swego od obcego. Wreszcie Niemcy nie wytrzymują. Widać ich dowódca uznał, że dalsza walka jest bezcelowa, i daje sygnał do odwrotu. Jest to raczej bezładna ucieczka, ale umykających nikt nie ściga. Nieprzyjaciel i tym razem musiał odstąpić od wysuniętej placówki porucznika Zawadzkiego. Porucznik, potwornie zmęczony po walce, zadaje sobie pytanie: czy jeszcze choć raz uda mu się odeprzeć wroga? Ma poważne wątpliwości, bo widzi, że w miejscu zwalonego mostu uwijają się niemieccy saperzy, budując przeprawę pontonową i stawiając most drewniany. Na pewno nie dla piechoty, bo ta bez trudu radzi sobie z wyschniętą Narwią. To przeprawa dla czołgów, a w starciu ze stalowymi kolosami oba

lekkie schrony wysuniętej placówki będą mieć o wiele mniej szans. Nie było spokoju ani chwili wytchnienia także na głównej linii obrony. Brygada forteczna „Loetzen” sforsowała Biebrzę i zaatakowała pododcinek „Giełczyn”. W tym samym czasie część brygady uderzyła na pluton piechoty broniącej się w okopach. I tu doszło do walki wręcz. Po godzinie Niemcy zostali odrzuceni do Giełczyna. W toku tych walk spłonęły wioski Smolarze, Włochówka i Sulin. Pastwą płomieni, wznieconych przez artylerię, padła część Giełczyna. Pododcinek „Kurpiki” nie miał jeszcze okazji odpierać bezpośredniego ataku wroga. Od rana natomiast bunkry w Kurpikach i na Strękowej Górze zasypywane były pociskami artylerii. Jednemu z dział udało się niemal idealnie wstrzelać w schron dowódcy odcinka. Kilka celnych pocisków zniszczyło pracowicie ułożone z darni maskowanie i teraz schron świecił pomalowaną na szarozielony kolor łysiną stalowej kopuły. Poranną nawałnicę ogniową kapitan Raginis przeżył pośród żołnierzy zajmujących pozycje w okopach. Pociski zaczęły padać gęsto w chwili, gdy już miał wracać do swego schronu. Wtulony w dziurę wygrzebaną w ziemi, przysypywany darnią i kurzem, widział ogromne spustoszenia, jakie czyniła niemiecka artyleria. Drzewa pomiędzy schronami łamały się jak zapałki, całe odcinki okopów przestawały istnieć. Szczęśliwie kapitan z tej opresji wyszedł bez szwanku, ale jednocześnie utwierdził się w przekonaniu, że pozbawieni żelazobetonowej ochrony żołnierze są bez szans. I nie był wcale zdziwiony, gdy po ustaniu artyleryjskiego ognia kilku żołnierzy poderwało się gwałtownie i — jakby gnani nieznaną siłą — pobiegli w stronę lasów i bagien. Kapitan nie tracił głowy. Wie, że to strach spowodowany niedawnymi wydarzeniami każe tym młodym chłopcom szukać ratunku w bezładnej ucieczce. Przecież tuż obok nich ginęli koledzy rozszarpywani wybuchami pocisków. W tej sytuacji niewiele trzeba, żeby pozostali przy życiu łatwo mogli sobie wyobrazić własną śmierć. Raginis to rozumie i postanawia spokojnie, ale stanowczo, rozładować sytuację. — Stój! Stój! — woła w kierunku uciekających. Zatrzymują się. Zdumieni widzą, że to sam kapitan wydaje ten rozkaz. I już bez ponaglania podchodzą do oficera. — Chcę wam powiedzieć, że nawet uciekać trzeba mądrze! — zaczął Raginis ku zdumieniu żołnierzy, którzy raczej spodziewali się surowej kary. — Tak, nawet uciekając żołnierz musi zadbać o siebie.. Zresztą najlepiej dba, gdy ogień artyleryjski przeczekuje w ukryciu. Zamaskowanym ukryciu. A wy, wcale nie myśląc, wyskoczyliście z ziemi jąk zające! — Ranie kapitanie, ale przecież przestali strzelać, a w okopie tylu nabiło... — odezwał się któryś bardziej rezolutny. — Mylicie się sądząc, że w lesie będzie bezpieczniej. Tam jest jak w kotle. Miesza się ziemia z żelazem i na dodatek fruwają odłamki drzew. Mówicie, że w okopach giną, ale podczas ucieczki jeszcze gorzej. Szczególnie takiej byle jakiej ucieczki. Żołnierz wycofuje się mądrze. Nagle ta chwila ciszy skończyła się. Znowu pociski poczęły rozrywać się nad pobliskimi pozycjami. Przekrzykując huk kapitan mówił: — Ja teraz dobiegnę do schronu na Górze Strękowej. Pokażę wam, że żołnierz nigdy nie jest bez szans. Nawet salw ognia artyleryjskiego nie należy się bać, trzeba tylko uważać i paść na ziemię natychmiast, jak nastąpi błysk, a po wybuchu powstać. Ja doskoczę do schronu, a potem każdy z was powtórzy to samo. Skóra cierpła kapitanowi z emocji, bo ta droga pod pociskami wcale nie należała do przyjemnych. Ale uznał, że tylko osobisty przykład może jeszcze to przestraszone stadko zmienić w wartościowych żołnierzy. Zaryzykował i wygrał. Po nim do załogi schronu dołączyli żołnierze z okopu. Tuż po południu 8 września do kapitana Raginisa przyjechał z Osowca jego przełożony podpułkownik Tabaczynski. Uznał, że koniecznie trzeba przyjść kapitanowi z pomocą, i obiecał, że 10 września podeśle do Wizny jeden ze swych batalionów. Jakże zdumiony i niemal przerażony był podpułkownik Tabaczynski, gdy po powrocie do Osowca zastał rozkaz polecający mu, ni mniej, ni więcej, tylko... wycofanie wszystkich pododdziałów w kierunku na Białystok i dalszy marsz na południe kraju. Rozkaz przekazał dowódca Okręgu Korpusu Grodno generał Józef Olszyna-Wilczyński, któremu Naczelny Wódz podporządkował część linii obronnej SGO „Narew”, w tym odcinki „Augustów”, „Osowiec” i „Wizna”. Podpułkownik odbył na ten temat z generałem krótką, nerwową rozmowę. — Melduję, panie generale, że wracam z Wizny. Jest tam gorąco. Kapitan Raginis ocenia, że Niemcy skoncentrowali przynajmniej dwie dywizje pancerne! — Jakie ma to znaczenie dla pana? — spytał generał. — Decydujące! — rzucił głośno w trąbkę aparatu telefonicznego Tabaczynski. — Decydujące! Jeśli zwiniemy obronę Wizny i zostawimy Niemcom wolną drogę, to przy ich środkach technicznych będą oni w Białymstoku szybciej niż ja z moimi ludźmi!

Po dłuższej chwili ciszy podpułkownik otrzymał odpowiedź: — Zgadzam się na pozostawienie w miejscu załogi Wizny, ale pan z całą załogą Osowca wycofuje się na Knyszyn! Nie trzeba być wytrawnym znawcą taktyki, by pojąć, że ta decyzją pozostawiała obrońców Wizny w całkowitym osamotnieniu. Kapitan Raginis nigdy nie dowiedział się o tych rozkazach i do końca był pewien, że obok walczy odcinek „Osowiec”. Podpułkownik Tabaczyński powrócił jednak bardzo szybko do Osowca. Oto o północy — z 9 na 10 września — gdy był ze swoimi kompaniami już w drodze, otrzymał inne polecenie: natychmiast wracać do Osowca! Przed świtem ten odcinek znowu został obsadzony, a podpułkownik postanowił wykonać przyrzeczenie dane kapitanowi Raginisowi. Ale wtedy, z rana 10 września, na jakąkolwiek pomoc było już za późno. Obie decyzje dotyczące Osowca — i ta z wieczora 8 września, i następna — były podyktowane zmieniającymi się koncepcjami Naczelnego Wodza. Najpierw planował zgromadzić jak najwięcej sił na południu kraju, ale następnie przekonał się do projektu generała Fijałkowskiego, by wykonać zwrot zaczepny na siły nacierające z Prus. I do tego celu potrzebne były oddziały dla SGO „Narew”, w tym załoga Osowca. Tymczasem w piątek ósmego września do końca dnia nie ustawały ataki na Wiznę. Bez przerwy bombardowały samoloty, a wysunięta pozycja porucznika Zawadzkiego nie miała już sił, by odpierać powtarzające się falami szturmy. Późnym wieczorem tylko kilku żołnierzy powróciło z Włochówki i Sulina na Górę Strękową. Pozycja padła. Porucznik był ciężko ranny, a z jego ludzi przeżyła mniej niż jedna czwarta. Kapitan Raginis, poruszony do głębi, patrzył na garstkę rozbitków. Rannych kazał natychmiast odesłać na tyły pozycji, a pozostałych umieścił w schronach, by choć chwilę odetchnęli. W nocy Raginis wysyła na brzeg Narwi rozpoznanie pod dowództwem kapitana Schmidta. Po powrocie zwiadu i przeanalizowaniu wszystkich spostrzeżeń obaj oficerowie nie mają już żadnych wątpliwości: na jutro Niemcy przygotowują generalny szturm. Świadczą o tym masy czołgów grupujące się w Wiźnie i okolicach oraz spiesznie kończona budowa stałej przeprawy przez Narew. Dowódca postanawia zagrodzić drogę Niemcom, rozciągając na szlaku wiodącym w kierunku polskich schronów kozły hiszpańskie. Zadanie to wykonuje grupa żołnierzy kapitana Schmidta. Chociaż tej nocy działa miltzą, kapitan Raginis i jego ludzie nie pozwalają sobie na odpoczynek. Czuwają. A po drugiej stronie Narwi trwa goryczkowy ruch: po rozmowie Guderiana z von Bockiem w okolice Wizny ściągają podstawowe siły XIX korpusu. Są tu już cztery związki taktyczne, w tym dwie dywizje pancerne, jedna zmotoryzowana i brygada forteczna. Tysiące ludzi, masa sprzętu. A po drugiej stronie szczupła garstka żołnierzy kapitana Raginisa. Kapitan nie śpi i udaje się w swój stały obchód po pozycjach. Szkód nadal nie ma wiele, ale z pewnością podczas jutrzejszej bitwy jego żołnierze boleśnie odczują brak wysuniętej placówki porucznika Zawadzkiego. Kapitan wysyła swego łącznika, Janka Mancarza, po porucznika Brykalskiego. Chce zasięgnąć opinii przyjaciela o tym, co czeka ich jutro. Porucznik Brykalski jest bardzo bliski prawdy, gdy ocenia, że na tym kierunku, grotem w stronę pozycji umocnionej, nieprzyjaciel zgrupował trzy dywizje. Niemcy dostrzegli już jej znaczenie — jak twierdzi — i pójdą na całego, nie skąpiąc sił. Kapitan Raginis sądzi, że na przedpolu odcinka „Wizna” ześrodkowały się tylko dwie dywizje. — Ale w końcu co to za różnica — powiada bardziej do siebie niż do przyjaciela.— dwie czy trzy dywizje. Wszystkich i tak nie będą mogli rzucić do natarcia w lokalnych warunkach terenowych, nie starczy im na to miejsca. Wystarczy, że ruszy jedna, przewaga i tak będzie po ich stronie, a rozkaz dla nas jest jeden: utrzymać się za wszelką cenę. CZARNA SOBOTA Pewien sukcesu podporządkowanej mu 10 dywizji pancernej generał Guderian jechał z rana 9 września z Orzysza pod Wiznę. Sobota zapowiadała się jako kolejny bardzo ciepły i bezchmurny dzień. Fakt ten miał w rachubach generała niemałe znaczenie, oznaczał bowiem, że lotnictwo bez przeszkód będzie mogło okładać bombami polskie pozycje i rozpoznawać cały szlak od Wizny po Grodno. Nawet do głowy generałowi nie przyszło, że jego kalkulacje, dotyczące zgniecenia bez większego trudu obrony nad Narwią, okażą się dalece nietrafne. W Wiźnie generał był już o ósmej rano. Z zadowoleniem oglądał uszykowane do natarcia kompanie czołgów. Przewidywał, że najdalej za godzinę rozpoczną atak i do południa będzie po wszystkim.