Antoni Trepiński - Romans Kraszewskiego z wiedenką.pdf

PO G LĄ D N A «SPRAW Ę K R A SZ E W SK IE G O * We wszystkich encyklopediach zagranicznych wydanych po 1884 roku, zawierających życiorys wiel­ kiego pisarza polskiego Józefa Ignacego Kraszew­ skiego, powtarza się niemal bez wyjątku jednoznacz­ ne sformułowanie: „Z A SZPIEG O STW O N A R Z E C Z FR A N C JI skazany został w roku 1884 na trzy i pół roku twierdzy, z cze­ go odsiedział półtora roku w Magdeburgu, po czym, urlopowany ze względu na ciężki stan zdrowia, nie wrócił już do więzienia i zmarł w Genewie 19 III 1887.” W encyklopediach krajowych natomiast pełno jest dwuznaczności określeń: „Aresztowany p o d Z A ­ RZU TEM Z D R A D Y ST A N U ” , „O SK A R Ż O N Y O W SPÓŁ­ PR A C Ę z francuskim wywiadem wojskowym” , „Ska­ zany za U SIŁO W A N IE Z D R A D Y niemieckich tajemnic wojskowych...” Podobnie u historyków literatury: „Rząd niemiecki chciał w oczach świata zdeptać przedstawiciela narodu polskiego, czczonego niedaw­ no przez ziomków i obcych. Skazany za U SIŁO W A N Ą «ZD R A D Ę K R A JU >na trzy i pół lat więzienia w twier­ dzy, znalazł się już w tydzień po wydaniu wyroku w niezdrowym z powodu licznych fabryk Magdebur­ gu” (Chlebowski). „Kilka lat zaledwie upłynęło od tych świetnych dni, a jubilat znalazł się na ławie oskarżonych przed najwyższym trybunałem niemiec­ kim jako M N IE M A N Y Z D R A JC A T A JE M N IC PA Ń STW O ­ W YCH. Presja rządu niemieckiego, a mianowicie po-

W sl(p tężnego jeszcze natenczas księcia Bismarcka, dążące­ go do zgnębienia żywiołu polskiego w Prusiech, spra­ wiła, że Kraszewski został skazany na kilkoletnie więzienie w twierdzy magdeburskiej” (Chmielowski). „Panowało powszechne przekonanie, że Bismarck do­ prowadził do uwięzienia Kraszewskiego nie «D LA R Z E K O M E J Z B R O D N I ST A N U *, ale dlatego, by «spo- twarzyć męża uważanego za duchowego przywódcę Polaków*” (Nowy Korbut). Rzecz jednak znamienna, że niektórzy znawcy literatury i spraw jej przedstawicieli orientowali się inaczej i głębiej w „sprawie Kraszewskiego” . Wy­ mownie przemilczał ją i usuwał całkowicie z przed­ stawienia biegu życia pisarza Aleksander Bruckner. 0 winie Kraszewskiego przekonany był z pewno­ ścią Jan Lorentowicz, formułując zgrabnie takie zdania: „Wspaniała uroczystość była hołdem, jakiego nie otrzymał w Polsce nigdy żaden wielki człowiek. Wdzięczność narodu dla zasług najpracowitszego 1 najpopularniejszego pisarza zjednoczyła wszystkie ziemie polskie w zbiorowym akcie polityczno-kultu- ralnym. Powróciwszy do swoich powieści historycz­ nych, został Kraszewski w kilka lat po jubileuszu zaaresztowany przez rząd pruski Z A T A JN E U SŁU G I O D D A W A N E R Z Ą D O W I F R A N C U SK IE M U ” (Historia li- literatury polskiej od r. 186} do chwili obecnej [w:] Wiedza o Polsce, t. 2/II, s. 245). A już bardzo czujnie przeżywający całą sprawę współcześnie Stanisław Krzemiński stwierdzał i kon­ kludował (w najlepszej polskiej encyklopedii, prze­ rwanej po 55 tomach z powodu wybuchu pierwszej wojny1 światowej): „Dnia 12 maja 1884 r. stanął przed Sądem Rzeszy (Reichsgericht) w Lipsku. Prokurator oskar­ żył go o zbieranie dla rządu francuskiego takich wia­ domości o wojsku i wojskowości pruskiej, które sta­ nowiły tajemnicę państwową - i zażądał kary dzie­ Pogląd na «sprawę Kraszewskiego» 9 sięcioletniego ciężkiego więzienia.1 Istotnie Kraszew­ ski [...] przesyłał [...] do redakcji «Temps», dla biura wywiadowczego Ministerstwa Wojny w Paryżu, róż­ ne mniej ważne, ale też i rzeczywiście tajemnicą pań­ stwową będące dokumenty, które niejaki Hentsch, b. kapitan, wykradał ze sztabu generalnego pruskie­ go. Pośredniczył między nim a Kraszewskim literat Adler, stale bywający w willi, poufały, a nawet aro­ gancki w stosunkach. Dostał się tedy wielki pisarz między dwóch łotrów; obaj go wyzyskiwali, a literat, przeniósłszy się do Wiednia, nic zawahał się, pomi­ mo otrzymania sutego Scbweiggeldu i wydania listów obciążających do rąk pełnomocnika Kraszewskiego, posłać denuncjacji do Berlina. Znalazł się i trzeci nie­ godziwiec, niejaki K...[ossiłowski] w Szkole Bati- gnolskiej, który pieniądze za zdradę, przesyłane stale na ręce Kraszewskiego, •przetrzymał i strwonił. Nie­ szczęsną swą funkcję agenta francuskiego, tak przy­ krą, tak bardzo ubliżającą stanowisku i powadze, pełnił nierozważny człowiek do r. 1881, a pełnił wbrew własnemu Programowi polskiemu, gdzie prze­ cież wyraźnie ostrzegał przed lgnieniem do Francji. Sąd d. 19 maja wydał wyrok skazujący Kraszewskie­ go za wysłanie do Francji niemieckiego planu pocho­ du na zachód i za list z d. 17 lipca 1878 r., wzywają­ cy Adlera do zdrady, na półczwarta roku twierdzy; w wyroku uwzględnił i działanie z czystych pobudek, i nieskażone życie, i obconarodowość przestępcy. Do skazania nie potrzebowali sędziowie nacisku Bismarcka w słynnym, a po bismarckowsku fałsza­ mi nadzianym, liście do ministra wojny Bronsarta von Schellendorfa i Bismarckowi też nie chodziło tak 1 Sprostowanie: W rzeczywistości wniósł o pięć lat ciężkiego więzienia i pozbawienie praw publicznych na lat pięć. Inaczej ze wspóloskarżonym b. kapitanem Augustem Hentschem, który skazany został na dziewięć lat ciężkiego więzienia z pozbawie­ niem praw obywatelskich i honorowych. Zmarł notabene ze zgryzoty w więzieniu w Halle 23 III 1885 (aT).

10 W slfp bardzo o samo tylko skazanie: chciał on napiętnować wszystkich Polaków jako wiecznych rewolucjonistów i nastroić opinię całych Niemiec na ton nienawiści ku Poznańczykom, aby snadniej dokonać rozbójniczego zamachu prawodawczego...” (Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana, t. 40, Warszawa 1907 s- 79 5! przedruk w Nowych szkicach literackich. Kraków - Warszawa 1911 s. 208-209). Trzeba zaznaczyć, że byli współcześni świadko­ wie wydarzeń, którzy uważali postępowanie sądowe za wysoce obiektywne; w przewodniczącym trybu­ nału Drcnkmannie widzieli wyraźną przychylność dla oskarżonego (nie pozbawioną serca), a wyrok musieli uznać za łagodny. Tak tę obiektywność Te­ midy referował jedyny sprawozdawca sądowy z Warszawy, Feliks Fryzę: „Po zamknięciu posiedzenia Kraszewski zbliżył się do mnie i rzekł: - Fatalitas! - No - odrzekłem - mogli byli i gorzej ska­ zać. - Ale, zmiłuj się, przecież mi nie dowiedli sto­ sunków z rządem francuskim. - Czy jest pan teraz wolny? - Wolny, przecież mają moją kaucję. Tymczasem ledwie wyszedł Kraszewski z sali, aresztował go komisarz sądowy, a to na rozkaz nad- prokuratora. - Wyobraź sobie - mówi do mnie Kraszew­ ski - prezes powiedział mi, iż pozostaję na wolnej stopie, a tymczasem aresztowali mnie i chcą dziś je­ szcze zawieźć do Magdeburga. Zjawił się wnet jakiś strażnik więzienny w mun­ durze i przy szpadzie i pragnął towarzyszyć do ho­ telu Kraszewskiemu. Ten naturalnie nie chciał takie­ go towarzystwa, więc po długich przekomarzaniach stało się tak, iż Kraszewski i jego obrońca pojechali do hotelu dorożką, w której zamiast strażnika usiadł Pogląd na «sprawę Kraszewskiego* u na trzeciego woźny sądu nie noszący munduru. Straż­ nik zaś poszedł piechotą do hotelu. Pokazało się, że Kraszewski aresztowany jest na żądanie nadprokuratora [...1. Dodać winienem, że kara twierdzy nie odbiera czci, gdy tymczasem więzienie następuje z utratą czci. Wyrok zrobił ogromne wrażenie na wszystkich. A jednak przyznać trzeba, że sąd państwowy, skoro uznał winę Kraszewskiego, to ze swego punktu za­ patrywania się skazał oskarżonego z całą względno­ ścią” („Kurier Poranny” 1884 nr 141). Polska racja stanu przemawiała wówczas za tym, żeby zarzutom aktu oskarżenia generalnie zaprze­ czyć. Niezależnie od stanu faktycznego, który był dla pisarza kompromitujący, i materiałów obciążających, wystarczających, by czynne zajmowanie się akcją szpiegowską wykazać i dowieść w sposób nic dający się odeprzeć. Rozumie się, że taktyką zaprzeczania, robieniem z aresztowanego ofiary nieporozumień i z całej afery ąui pro quo, jak i wmawianiem we wszystkich niewinności przywódcy duchowego Pola­ ków, sugerowaniem jej i uwierzeniem w nią po­ wszechnym można mu było bardzo wiele dopomóc. Był to jedyny realny sposób jego obrony. Zmniejszyć jego winę - rewolucyjne dążenie do niepodległości Polski - za wszelką cenęl Jak zachowalibyśmy się podczas drugiej wojny światowej w razie aresztowania patrioty polskiego i znalezienia przy nim papierów świadczących o wiel­ ce odważnej i „bezczelnej” działalności konspiracyj­ nej, skierowanej przeciwko Niemcom okupantom? Żeby go tylko wyrwać z rąk gestapo i gdyby to mia­ ło najmniejsze szanse ratunku, twierdzilibyśmy, że trefne materiały znalazły się w jego rękach zupełnie przypadkowo, trafem wyjątkowym i nieszczęsnym, usiłowalibyśmy za to przeprosić uniżenie panów ży­ cia i śmierci, gdybyż tylko przeprosinami - najta­

12 Wstęp niej! - się zadowolili. Tylu a tylu Polaków cierpiało przecież niewinnie... Wychowawca trzech pokoleń XIX wieku, zjed- noczyciel dążeń niepodległościowych trzech zaborów, nie był jednak niewinny. Znamy jego program naj­ śmielszy: Podpalić Europę ze wszystkich stron - 1 tak odrodzi się Polska! 2 On chciał się doczekać tej niepodległej Polski za życia swego. Dążył do tego niezachwianie, konspiracyjnie, mniej może nawet lek- 2 Relacja Teodora Tomasza Jeża o spotkaniu z Kraszewskim w Paryżu w 1864 r.: „«Wicsz, nie ma co... Poruszyć powinniśmy niebo i ziemię!# Osłupiałem. Spodziewałem się raczej- wszystkiego, aniżeli przy pierwszym w życiu z Kraszewskim zetknięciu się z ust jego wyrazy podobne usłyszeć. [...] Uchodziłem wówczas za mocno czerwonego, luboć nigdy ani myślą, ani słowem, tym mniej zaś uczynkiem, nie dawałem pra­ wa do posądzania mnie o intencje rzeźnicze. [...] W ustach atoli Kraszewskiego taka zabrzmiała szczerość i tak to na mnie nie­ spodzianie spadło, żem, jak powiadam, osłupiał. N a odpowiedź w pierwszej chwili zdobyć się nic mogłem. N ie odpowiadałem też zrazu nic - słuchałem. Kraszewski mi wykładał. Ze słów jego poznałem, że wytworzył sobie teorię, wysnutą na wielkiej rewolucji francuskiej. Tłumaczył mi, że pozbywając się wzglę­ dów wszelkich, z czterech rogów Europy ogień podłożyć należy i odtworzyć rewolucję francuską na szerszą, na europejską ska­ lę. Obraz, jaki na tle tym kreślił, uderzał wielkością rozmia­ rów. [...] Dusza Kraszewskiego przedstawiała się mi w całej swojej, że się tak wyrażę, posągowej nagości. Był to człowiek z prądem, a raczej za prądem idący, ale zdolny do uniesień popychają­ cych go do wyprzedzania prądu. Dla biografa jego ta ze mną rozmowa ma - zdaniem moim - znaczenie ważne. Charaktery­ zuje go ona. Dlatego ją zaznaczam w rysach głównych - szcze­ gółów, rzecz prosta, nie pamiętam. Pamiętam jeno najpierwsze, jakiem z ust jego usłyszał, wyrazy. Te mi się w pamięć wbiły tak, że dotychczas niemal w uszach mi brzmią. Wedle nich są­ dząc, biorąc obok tego na uwagę okoliczności owoczesne, o K ra­ szewskim jako o członku społeczeństwa powiedzieć można, że za prądem ogólnym szedł, a wrażenie chwili na niego oddzia­ ływało i naprzód wypychało. Wątpliwości najmniejszej nie mam, że gdyby mógł, byłby w momencie owym ze czterech rogów Europę podpalił” (T. T . Jeż: Wspomnienia o ]. I. Kraszewskim. Warszawa 1888 s. 32-34). Pogląd na osprawę Kraszewskiego» '3 komyślnie i ostrożniej niż typowi działacze podzie­ mia lat 1939-1945, mimo znanej swej ufności w człowieka, branej za naiwność i łatwowierność, gdy trzeba mu było przypiąć łatę albo ostrzegało się za późno przed zgubą. Urodzony do walki, walczył. Był we wszystkich poczynaniach patriotycznych naj­ gorliwszym kontynuatorem poprzedników, bojowym prekursorem następców. Był natchnieniem twórcy Czerwonego sztandaru, Bolesława Czerwieńskiego, i wszystkich innych poetów, którzy mu to w kilkuset wierszach hołdowniczych na jego święto pracy w 1879 r. przyznawali. Czy nie najwymowniejszym wyrazicielem pobu­ dek Kraszewskiego może być Władysław Bełza, se­ kretarz Macierzy Polskiej, jako autor wiersza Już dnieje, skreślonego na jednym z pierwszych blankie­ tów tej instytucji, powołanej do życia przez jubilata w przededniu najdramatyczniejszych jego przejść? D O J. I. K R A S Z E W S K IE G O O Panie drogi! o mistrzu kochany! Czemuż pieśń twoja żałobną drga nutą, A w uszach dzwonią stuletnie kajdany, W które nas skuto? Wszak to nie pęta z róż ani ze złota, Choć w purpurowej krwi stopa się pławi, Przędzę żelazną, co nas wkoło mota, Rdza na proch strawi. Och, czyż nie widzisz, że nad nami dnieje? Że ku dniom jasnym każdy się sposobi? Przez te cierpienia, w których duch mężnieje, Polska się zrobi. Wstały narody, o których po świecie Zaledwie ciemne chodziły powieści;

VPst(t>Czyż te, co miały dziejów tysiąclecie, Zginą bez części? Wśród burz chwiejących macierzystą nawą, Wśród'tych, co w głębiach pogrążyć ją radzi: Nie! Ty sam widzisz tę rękę łaskawą, Co nas prowadzi. Więc ty doczekasz tej pogodnej chwili, Że ścichną wichry, co po żaglach jęczą, A dzień w twych oczach ciemności przesili, Rozbłyśnie tęczą. T chwycisz bardon w spracowane ręce, I krzykniesz bodaj ostatnim krzykiem: „Stójcie! ja Polsce hymn PIERW SZY poświęcę, Bom był jej sternikiem.” 3 Wiersz datowany 13 października 1883 - rzecz najbardziej charakterystyczna, bo powstanie jego przy­ pada na okres ciężkiej sromoty, klęski i poniżenia pi­ sarza: aresztu domowego pod nadzorem policji w Dreźnie, między warunkowym zwolnieniem z wię­ zienia śledczego a oczekiwaniem na rozprawę sądo­ wą w Lipsku. „Cała Polska z przejęciem i smutkiem była świadkiem lipskiego procesu, a potem ostatnich chwil gasnącego z wolna poety” - wspomina wkrótce po­ tem, w chwili śmierci mistrza, wnuk jego nauczyciela, syn rówieśnika i kolegi oraz sam współpracownik bliski sponiewieranego starca, Kazimierz Bartosze­ wicz. I dodaje: „Zbyt znane są smutne czasy ostatnie, ażebyśmy je na nowo mieli poruszać. Pamiętają je dobrze czy­ telnicy nasi... 3 Z rękopisu w archiwum J. I. Kraszewskiego. Na blankiecie firmowym podpisany ostentacyjnie: „W ładysław Bełza, sekretarz Macierzy Polskiej we Lwowie” (Biblioteka Jagiellońska rkps 6031 IV, k. 202). >4 __________________________ Pogląd na «sprawę Kraszewskiego» 15 Zamiast poruszać tę niezabliźnioną ranę, o któ­ rej sam Kraszewski po opuszczeniu Magdeburga za­ chowywał zupełne milczenie, lepiej wspomnijmy ową uroczystość, kiedy naród cały, duchowymi węzłami zawsze połączony, zbiegł się ze wszystkich dzielnic Polski, aby dać świadectwo, że «naród żyje, gdy mu przodem pochodnia wielkich myśli świeci, i jeszcze wielkim jest narodem, gdy się odświeża życiem mło­ dym, wydając z siebie takie cłziecio, jak śpiewał Asnyk. [...] Bez przesady mówiąc, nie było, a może i nie bę­ dzie człowieka, który by w sferze twórczości literac­ kiej tak wiele dla swej społeczności zgotował, ile uczynił Kraszewski przy mało sprzyjających ku temu warunkach” (Józef Ignacy Kraszewski. „Kurier Kra­ kowski” 1887 nr 69 - bez podpisu). O owym dramacie sądowym, który był dla ogó­ łu polskiego niebywałym wstrząsem, publicysta „Ty­ godnika Powszechnego” wyrażał przekonanie: „Może nawet autor Starej baśni byłby zupełnie uniewinniony, gdyby nie sprzysięgała się przeciw nie­ mu własna jego sława europejska” (Kronika poli­ tyczna. „Tygodnik Powszechny” 1883 nr 32). Dziś wiemy, że nie byłby żadną miarą uniewin­ niony, tylko nie miałby tak nowocześnie zaaranżowa­ nego procesu pokazowego. Ale i łagodność sądu mo­ gła mieć aspekt czysto polityczny, byleby cel propa­ gandowy został spełniony. I to pognębienie najsław­ niejszego Polaka było tu dla Niemców rzeczą naj­ istotniejszą, konsekwentnie przeprowadzoną, z par­ donem i bez pardonu wygraną. Kraszewski zdawał sobie jasno sprawę z ryzyka, jakie ponosił walcząc jak żołnierz, gotów oddać każ­ dej chwili życie dla ojczyzny i poświęcający je pracy dla kraju z gorliwością bezprzykładną. Potraktowa­ ny też został ostatecznie jak żołnierz. Nie ma takiego wyznania, w którym by żałował swoich czynów. Mógł się liczyć z tym, że na jego sza­

i6 Wstęp leństwa patriotyczne inaczej patrzeć się będzie, gdy to, co jest mrzonką, stanie się ciałem i rewolucja po­ wszechna przyniesie Polsce wolność. Winą jego było, że był-za bardzo przewidujący; że za mocno w Polskę wierzył i tej jedynej mrzonki nie dawał sobie wybić z głowy. To niecierpliwość oczekiwania wolności po­ pchnęła go do współpracy z francuskim wywiadem wojskowym - na fali nastrojów odwetowych we Francji po wojnie 1870/71 r., która to wojna wstrząs­ nęła nim jako klęska całej ludzkości. Przekonawszy się, co to polityka, i sparzywszy sobie od niej nieraz ręce, tym więcej zaufał walce zbrojnej i działaniom militarnym, że one tylko doprowadzą do wolnej Pol­ ski. Powodowała nim intuicja wypróbowanego rewo­ lucjonisty, jakim był w istocie już w powstaniu listo­ padowym (zagrożony wówczas karą śmierci w Wil­ nie) - student uniwersytetu wileńskiego, jak i w po­ wstaniu styczniowym (wydalony wtedy z Warszawy i Królestwa Polskiego) - były redaktor „Gazety Pol­ skiej” . Słusznie analizowano to curriculum vitae na roz­ prawie sądowej w Lipsku. Ale mógłże inaczej postą­ pić pierwszy patriota polski w czasach zaborczych, jak wypierać się wszystkiego w żywe oczy, nie wy­ łączając i tego, że jest tym samym autorem, co działa pod pseudonimem Bolesławita? Kiedy miało to być wyraźnie jeszcze jednym dowodem obciążającym, zbrodnią polityczną, ostrym napiętnowaniem: oto i carat usiłuje obalić. Że rzeczywiście dąży do podpa­ lenia Europy ze wszystkich stron, żeby wyszła z tego Polska niepodległa. Nie mieściło się własnym rodakom w głowie, żeby on, nestor pisarzy polskich, myślał o wysadza­ niu z posad bryły świata - ale od czegóż jest prowo­ dyr? Od czego miecz w ręku szalonego? Od tego, by się nim bawić, aby z nim igrać zupełnie świadomie, a nuż się uda czego dokonać rewolucyjnie Z A W SZ Y ST K IC H ? Kraszewski zajmujący się akcją szpie­ Pogltjd na «sprawę Kraszewskiego’) i i gowską - to jeszcze raz on z 1863/64 roku, według ówczesnego spokojniejszego towarzysza, „Kraszewski w całej swojej posągowej nagości” . Oto analiza jego intencji w tajnej i wielce nie­ bezpiecznej robocie na rzecz Francji, zamiast której sam książę kanclerz pierwszy postawił słusznie wy­ raz: Polska. Nie mógł tego uczynić wyraźniej, niż to zrobił piętnując Kraszewskiego jako groźnego rewo­ lucjonistę - albowiem, rzecz jasna, miał także intu­ icję, przy tym większy rozum polityczny, szczęście, władzę i wyrachowanie - Prusak nr I, Otto von Bis­ marck Schonhauscn. „«Możem ja był za wyniosły, możem zanadto wierzył, że prace moje coś dla narodu warte —może za tę pychę spotkało mię nieszczęście, które bez szemrania znieść potrafię. TO M IĘ T Y L K O N A JW IĘ C E J B O LI, Ż E P R Z Y M N IE W Y W S Z Y S C Y C IE R P IE Ć B Ę D Z IE ­ C IE , BO N IE O M N IE IM T Y L K O C H O D ZI * Tak pisał Kraszewski, kiedy go po raz pierwszy uwięziono - i pisał prawdę. Nie o niego im tylko chodzi!” (Z Warszawy. „Biesiada Literacka” 1884 nr 22, 30 maja, po procesie Kraszewskiego w Lipsku). Tak pisał „Sęp” , Władysław Malcszewski, fe­ lietonista z Warszawy, cytując słowa Kraszewskiego, kiedy go uwięziono po raz drugi. Nie ma dwóch zdań, że ta runda z Bismarckiem została przez wątłego i schorowanego geniusza na­ szego sromotnie przegrana. Trzeba to sobie absolutnie jasno powiedzieć. Rozumie się też samo przez się, że w zamordowaniu politycznym Kraszewskiego chodzi­ ło o Polskę, o kraj cały, o naród. Wszakże w pierwszym pojedynku pośmiertnym, który nastąpił natychmiast po zgonie pisarza w ho­ telu „De la Paix” w Genewie, wielkie zwycięstwo moralne odniósł już z miejsca autor trylogii saskie1 (składającej się z powieści Briihl, Hrabina C i Z siedmioletniej wojny, a wydanej także \y* . siątkach tysięcy egzemplarzy w Niemczech). [ 2 Romana

i8 Wstęp Nawet pozwolenie przewozu zwłok pisarza z wolnej ziemi Helwetów do panteonu narodowego na Skałce przez terytorium niemieckie zostało Pola­ kom przez Bismarcka odmówione. Prośba o to tele­ graficzna pośredników Szwajcarów pozostała zwy­ czajnie bez odpowiedzi. Bez serca. Nie wiedział jed­ nak Bismarck o tym, że pisarz oddał ducha w dniu swoich imienin na rękach kochającej Niemki, „och­ mistrzyni z Drezna” , która zamknęła mu oczy ostat­ nia. I że odpowiedzi za niego udzielają po dziś dzień liczni czytelnicy i entuzjaści pisarza - z sercem - , w Niemczech. Sam takich w najpiękniejszym mieście NRD - Dreźnie - z radością niemało poznałem. Obyśmy tyl­ ko my sami poznali się na naszym tytanie pracy i oce­ nili go nieco sprawiedliwiej... * Felietonista warszawski pisał również z sercem w maju 1884 r.: „Nieszczęście, jakim ciężkie losy udarowały nas i Kraszewskiego, stało się faktem niemal dziejowym, któremu w tej chwili przypatruje się i przysłuchuje cała Europa: na sąd do Lipska wszystkie wielkie dzienniki europejskie wysłały swoich koresponden­ tów. Kraszewski, ten olbrzym pracy i zasługi, ta chluba nasza, teraz nareszcie będzie znanym całemu światu, pisarz polski stał się «bohaterem dnia» wów­ czas dopiero, kiedy go postawiono na cierniach i kol­ cach, pod pręgierzem zarzutów i prześladowania. Co za straszna ironia losu!” (/. I. Kraszewski. „Biesiada Literacka” 1884 nr 20). Otóż książka niniejsza nie jest i nie może być w pełni wyjaśnieniem „sprawy Kraszewskiego” , któ­ ra za przyczyną Bismarcka unicestwiła politycznie jednego z największych pisarzy świata 4 na trzy i pół k ^ N a le ż a ł do rasy olbrzymów” - to słowa wybitnego krytyka Pogląd na «sprawę Kraszewskiego» 19 roku przed jego śmiercią naturalną, tak że dziś już Mały Larousse o tym sponiewieranym i przez roda­ ków własnych najbardziej także zdeprecjonowanym autorze w ogóle nie wspomina. Jest tylko opowieścią o jednym epizodzie w ży­ ciu Kraszewskiego, w którym niespodziewanie a wy­ raziście wystąpiła przedziwna nitka - z kłębka do dziś nic rozwikłanego. Splątana i skomplikowana ciągnie się ona z Drezna do Wiednia - czy też od­ wrotnie - a z Wiednia do Lipska na salę są­ dową via gabinet tytana pracy kanclerza Bismarcka w urzędzie spraw zagranicznych w Berlinie i pobliski hotel „Kaiserhof” przy ul. Friedrichstrasse, gdzie w środę 13 czerwca 1883 aresztowany został drugi tytan pracy. Że nić ta - czarna i miejscami odraża­ jąca - prowadzi dalej do Paryża, Konstantynopola i Petersburga, Monachium i Rzymu, że wreszcie two­ rzy całą sieć europejską - to już inna sprawa. Od tego praca źródłowa pt. Sprawa Kraszewskiego, z olbrzymią dokumentacją rozwijającą wątki tutaj rozmyślnie nie dosnute i skrócone lub przez detekty­ wa literackiego ledwie zamarkowane. Rzeczą tu było najważniejszą, aby przy okazji wydobycia owej zapomnianej i nie dostrzeżonej do­ tychczas zupełnie w „sprawie Kraszewskiego” nitki opowiedzieć o pisarzu detale najważniejsze, jakie są o nim, ściśle w ramach chronologicznych powyż­ szego epizodu romantycznego, do opowiedzenia. * Ogromnej pomocy w zakresie dokumentacji „sprawy Kraszewskiego” , tutaj w znikomej części do- angielskiego, Edmunda Gosse, współczesnego J. I. Kraszewskie­ mu redaktora „International Library” , z roku 1893. Zob. W . Bo­ rowy: Kraszewski jako krytyk literatury europejskiej [w:] Księ­ ga ku czci ]ózefa Ignacego Kraszewskiego. Łuck 1939 s. 249; przedruk: Studia i rozprawy t. I, Wrocław 1952 s. 203.

20 Wstęp piero zapoczątkowanej publicznie, doznał autor tej pracy ze strony archiwów w Niemieckiej Republice Demokratycznej - z Państwowym Zarządem Archi­ wów Ministerstwa Spraw Wewnętrznych na czele. Korzysta! z materiałów Niemieckiego Archiwum Głównego w Poczdamie i Oddziału Historycznego II Archiwum Głównego w Merseburgu, Archiwum Państwowego w Poczdamie-Sans-Souci oraz Archi­ wum Państwowego w Dreźnie. Dyrekcjom i pra­ cownikom tych świetnie zorganizowanych i spraw­ nych instytucji należy się podziękowanie za nieogra­ niczone udostępnienie mi na miejscu akt Urzędu Spra­ wiedliwości i Sądu Rzeszy, Ministerstwa Wojny i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Pruskiego Ar­ chiwum Tajnego (cesarza Wilhelma I i kanclerza Bismarcka), Saskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrz­ nych oraz Dyrekcji Policji w Berlinie i Dreźnie - z lat pobytu Kraszewskiego na emigracji w Niem­ czech i dochodzeń przeciwko niemu oraz jego procesu przed Sądem Rzeszy w Lipsku. Pierwsze 14 fascy- kułów akt „Sprawy Kraszewskiego i tow.” miałem udostępnione w roku 1961 za pośrednictwem Na­ czelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych w War­ szawie, dzięki łaskawości i pomocy prof. dra Piotra Bańkowskiego. Do roku 1968, dzięki ułatwieniom Ośrodka Dokumentacji Polskiej Akademii Nauk i poparciu prof. Juliana Krzyżanowskiego - podej­ mując poszukiwania i studia stale na własny koszt - wszedłem nareszcie w posiadanie 1800 zdjęć mi­ krofilmowych, obejmujących cenne kraszewsciana w Niemczech. Znajdują się one w zbiorach Mariana Walczaka w Poznaniu, najbliższego mi towarzysza w istnych „wykopaliskach archeologicznych” pod znakiem JIK. W zebraniu danych biograficznych o mężu Christy del Negro, byłej bohaterki osobliwego ro­ mansu Kraszewskiego, dopomógł mi śp. Otto Forst- -Battaglia w Wiedniu, a o żonie tegoż Karola von Pogląd na «sprawę Kraszewskiego» zi Thalera dodatkowo Czytelnia Austriacka w Warsza­ wie. Dalsze kraszewsciana z Austrii zawdzięczam uprzejmości Austriackiej Biblioteki Narodowej (Os- tcrreichische Nationalbibliothek) w Wiedniu. Nieocenioną kopalnią materiałów źródłowych 0 Kraszewskim pozostaje zawsze Biblioteka Jagiel­ lońska, w której zbiorach specjalnych korzystało się przez wiele lat z nieograniczonego dostępu do archi­ wum po pisarzu, jednego z największych i najcie­ kawszych archiwów literackich na świecie. Szczęściem archiwum to jest prawie w całości zmikrofilmowane 1 dostępne w Bibliotece Narodowej, która poniosła nieodżałowane i ogromne straty w zasobie nie wy­ korzystanym skarbów rękopiśmiennych i artystystcz- nych po Kraszewskim (największym, jaki posiadała po literatach) w ostatnim roku drugiej wojny świa­ towej. Przyjacielowi memu, Franciszkowi Buhlowi z Krakowa, należy się podziękowanie za pomoc, jaką była w r. 1962 pierwsza z wielu redakcji dokonanego wspólnie przekładu pamiętnika Christy del Negro z egzemplarza znalezionego w Berlinie, a nie odszu­ kanego nigdzie w kraju ani w Wiedniu (!). Pani Marii Zawadzkiej, redaktorowi Dokumentacji Praso­ wej w Warszawie, dziękuję za dokonanie przekładu dwóch listów Fridy del Negro z języka francuskiego. Z bibliotek, które się w ciągu dwunastu lat stu­ diów nad J. I. Kraszewskim pilnie wykorzystywało, wspominam najwdzięczniej Bibliotekę Jagiellońską i Bibliotekę Czartoryskich w Krakowie, Zbiory spe­ cjalne Biblioteki Narodowej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Bibliotekę Kórnicką i Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Po­ znaniu. Kraszewsciana zajmują w nich wszędzie po­ czesne miejsce. Dotyczy to również Muzeów Naro­ dowych: w Krakowie, Warszawie i w Poznaniu, z Oddziałem w Rogalinie. Antoni Trepiński

ROMANS KRASZEWSKIEGO Z WIEDENKĄ Biograficzne badania wykazały w rozwoju umysłowym Goethego niewątpliwą prze­ wagę niewieściego wpływu matki, a od tego czasu stało się wyszukiwanie wpły­ wów kobiecych w wychowaniu znakomi­ tych pisarzy istną manią - i każdy bio­ graf powtarza swoje „cberchcz la jemme” , podobnie jak ów sędzia francuski czy wioski, który z innych przyczyn zwykł był oglądać się w każdym niezwykłym wypad­ ku sądowym za kobietą. [...] W tej mierze stanowi Kraszewski wybitny przykład dla teorii wspomnianej powyżej. (Bolesław Baranowski: Józef Ignacy Kraszewską jego życic i zaslagi, Lwów 1879 s. 23),

Naturalnie nie uwierzylibyśmy w ten cały ro­ mans, gdyby nie istniała dokumentacja przekonywa­ jąca dostatecznie, że był rzeczywiście w życju Józefa Ignacego Kraszewskiego, poruszał go od stóp do gło­ wy i odgrywał w tym' owocnym życiu rolę pierwszo­ rzędną. No i gdyby tak obszerna faktografia życia i twórczości pisarza nie potwierdzała również nie­ zwykłości historii i nie dostarczała dowodów cieka­ wych na to, że się rozegrała - bez liku. Mamy przede wszystkim świadectwo autentycz­ ne, łatwe w całej rozciągłości do sprawdzenia, a tak­ że rewelacje samej wiedenki, która była przedmio­ tem marzeń, myśli i uczuć jubilata od apogeum jego pięćdziesięcioletniej działalności aż do pogrążenia go politycznego przez Niemców w opinii publicznej świa­ ta pod koniec fenomenalnego działania. Są dwa listy niezdawkowe „niedoszłej teścio­ wej” z Wiednia, Fridy del Negro, młodszej z pewno­ ścią od 69-letniego adonisa, zapalonego uczuciem do jej uroczej córki 29-letniej wiotkiej czarnookiej bru­ netki, Christy del Negro. Mamy wizerunki bohaterki romansu, która sta­ ła się straszną pomyłką życiową Kraszewskiego, i re­ lację świadka jego głębokiego zainteresowania oso­ bistego dla niefortunnego obiektu. A już najciekawiej zapowiadają się dalsze do­ wody stosunków, jakie łączyły wielkiego a kochliwe­ go pisarza polskiego z inteligentną i piękną (?) da­ mą. Jest bowiem rzeczą prawdopodobną, że dojdzie­ my jeszcze do odkrycia korespondencji wielbiciela

26 Romans Kraszewskiego z wiedenką młodszej od niego o czterdzieści lat „Zulejki” i że dowiedzie to ni mniej, ni więcej - tylko wpływu bez­ pośredniego czy pośredniego romantycznej historii na zmierzch jego gwiazdy, że odsłoni to źródła nie­ bywałej tragedii osobistej, o których by się dzisiaj nikomu nic śniło. Co do Zulejki, to epitet bierze się ze zdrowej rady, udzielonej starszemu panu przez drugiego dżen­ telmena tuż po flircie korespondencyjnym, jaki uciął sobie autor Starej baśni z Jadwigą Kuleszanką, mło­ dziutką nauczycielką z Kijowa, której w roku 1876 dedykował właśnie ten sławny utwór powieściowy.1 Flirt ten zostawił u pisarza wyraźnie niedosyt - „roz­ płynął się po kościach” , zakończył się na papierze. Zamiast odmłodzić go za sprawą Fauna - postarzył go. Niebawem w liście do pięćdziesięciosześcioletnie- go Józefa Keniga, redaktora „Gazety Warszawskiej” , narzekał na swe sterane kości na emigracji w Dreź­ nie. Na co pan Józef z Warszawy obruszył się do żywego: „Żal mi tylko, że się z Tobą zobaczyć nie mogę i przekonać Cię, że z tą Twoją starością nie jest tak, jak piszesz. Co za starość 64 czy 651 Goethe w sześć­ dziesiątym szóstym kochał się i palił jak kot do pani von Willemer (Suleika), a w siedemdziesiątym szóstym do baronessy von Lewetzow, nie licząc pod­ rzędniejszego spódnicowego plebsu w ciągu owych lat dziesięciu. Co mi tam, Kochany Panic Józefie, mówisz o starości itd. Że Cię hałasy jubileuszowe nu­ dzą, bardzo wierzę, ale za to są odwrotne strony za­ sługi, trzeba je znosić, śmiać się z nich, a o starości nie myśleć. Ztbym Ci mógł znaleźć jaką Zulejkę. 1 Muza „Starej baśni", u listów Kraszewskiego do Jadwigi Kuleszanki z lat 1875-1877. Ogłosił Wincenty Danek. „Pamięt­ nik Literacki” R. 49 (1958) z. j. Romans Kraszewskiego z wiedenką 27 pewno byś tak nic zakończył listu do mnie, jak za­ kończyłeś.” 2 Otóż Zulejka nawinęła się Kraszewskiemu w Wiedniu na zakończenie okazałych obchodów je* go pięćdziesięciolecia pracy literackiej. Przedstawiamy ją: Christine Grciner, urodzona 23 X 1852 r. w Mo­ nachium. Pochodziła ze skromnego środowiska stoli­ cy Bawarii. Była dziennikarką i publicystką, lite­ ratką, autorką romansu Na zawsze połączeni (Auł Ewig gebunden, 1882). Matka jej, Frida Greiner, wyszła za mąż powtórnie za Włocha, wenecjanina Candido del Negro - stąd pseudonim literacki córki z nazwiska ojczyma: Christa del Negro. Obyte z kul­ turą włoską i francuską, rozmawiały i koresponden- dowały z Kraszewskim wyłącznie po francusku. Naźwana później typową nowoczesną dzienni­ karką, przebywała Christa del Negro lat kilkanaście we Włoszech, głównie we Florencji i Rzymie, jeździ­ ła wielokrotnie do Paryża. Podróżowała do Egiptu, gdzie była m. in. sprawozdawczynią prasy nie­ mieckiej z ekspedycji sir Samuela Bakera, badacza Nilu w latach siedemdziesiątych zeszłego wieku. Współpracowała z dziennikami niemieckimi: „Frank­ furter Journal” i „Augsburger Allgemeine Zeitung” , jako korespondentka prasowa z Włoch i Egiptu. Uprawiała nawet dziennikarstwo polityczne, pisząc m. in. artykuły inspirowane przez Bismarcka (!). Weszła w świat dyplomatyczny przez posła nie­ mieckiego we Florencji, Wilhelma von Dónnigesa, z którego żoną i córką pozostawała w serdecznej przyjaźni. Zaczęła robić istną furorę w salonach am­ basady, gdy przedstawicielem zwycięskiej Rzeszy po 1870 r. został faworyt Bismarcka, hrabia Brassier de 2 Z korespondencji Józefa Keniga do Kraszewskiego (list dato­ wany 17 X 1878), Archiwum J. I. Kraszewskiego w Bibliotece Jagiellońskiej, rkps 6509 IV , k. 356.

28 Romans Kraszewskiego z wiedenką Saint-Simon Vallade, który się w niej podkochiwał. Szczegóły to bardzo ważne ze względu na jej przy­ szłe poufne stosunki z Kraszewskim.3 Jakby ten nie miał z kim inteligentniejszym i ciekawszym romanso­ wać, jakby nie miał obiektu bardziej godnego uwiel­ bienia - on patriota polski i... wróg Bismarcka nr i. Dyplomaci i poeci należeli do kręgu urodziwej dziennikarki, która około 1878 r. osiedliła się z matką na stałe w Wiedniu. Przyjaźnili się z nią przedstawi­ ciele świata naukowego, literackiego i artystycznego, jak autor wielu dramatów Ludwik Anzengrubcr, po­ wieściopisarka Maria von Ebner-Eschenbach, prof. Józef von Weilen - dramaturg i organizator teatrów, artysta rzeźbiarz Wiktor Tilgner, malarze Franz von Lenbach i Hans Makart - portreciści Bismarcka, Biilowa i niemieckiej arystokracji. Co to może zdziałać kobieta, poczynają*; od su­ gestii „wpływów w prasie" i „operatywności zawo­ dowej” , zwłaszcza gdy się pono było „pierwszą żur- nalistką w Niemczech” ! O barwnym życiu wiedenki dowiadujemy się z jej pamiętnika dyktowanego przez nią w latach sta­ rości, kiedy już spotkał ją ciężki los niewidomej. „Praca bez wytchnienia, los równie słodki, jak i nie­ szczęsny każdego ducha usiłującego czegoś inten­ sywnie dokonać, był także udziałem tej kobiety. Na­ stępstwem jej pracowitości bezgranicznej i wysiłków nadmiernych była utrata wzroku w sędziwym wieku. Dla przyjaciela - jedna podnieta więcej do podjęcia 3 Kraszewski miał w tych latach gotową książkę Lettres sur VAllemagne, lecz sam nie dopuścił do jej wydania, gdy roz­ pętała się w roku 1883 nagonka przeciw niemu, jako obywatelo­ wi nielojalnemu wobec przybranej ojczyzny. „Nakładcy fran­ cuscy dobijali się bardzo natarczywie o wydanie tego dzieła, ale Kraszewski nie chciał go wydać bezpośrednio po swym procesie, ażeby nie drażnić Niemców, gdyż dzieło zawiera dość ostrą krytykę stosunków państwowych i społecznych Niemiec” (G. S. [Grzegorz Smólski]: Korespondencja z San Remo. „K u ­ rier Warszawski” 1887 nr 96). Romans Kraszewskiego Z wiedenką 29 się uporządkowania i opracowania jej wspomnień 4— pisze dr Rudolf Schade, który te pamiętniki, zatytu­ łowane Księga życia pierwszej dziennikarki niemiec­ kie), wydał w Berlinie około 193° r- nakładem To­ warzystwa Niemieckich Przyjaciół Literatury. Książka ta zawiera 23 stronice liczący rozdział o przyjaźni literatki austriackiej z naszym bibliopeą (ochrzczonym tak ówcześnie przez ojca naszej biblio­ grafii, Karola Estreichera) pod tytułem: Ostatnia mi­ łość poety. Charakterystycznie nazywa go autorka wyłącz­ nie „poetą” , co dla barwy relacji wypadałoby może uszanować, zwłaszcza że Kraszewski był poetą po­ dwójnie, bo także w prozie. Ale według intencji autorki, określenie to oznacza uniwersalnie pisarza z kolosalną wyobraźnią. Aż dziwne, że poza skromną notatką w tygod­ niku literackim z 1932 roku5 nikt nie zwrócił na nią w ogóle uwagi jako na arcyważny komentarz do lat drezdeńskich pisarza i źródło wiadomości o nim zgoła niebłahe. Gdzież jest w literaturze obcej druga taka relacja pamiętnikarska o jakimkolwiek pisarzu polskim XIX wieku i o romansie literatki niemieckiej z pisarzem polskim - aż do opisu jego ust namięt­ nych, młodego serca i zalet towarzyskich włącznie? Recenzent przed czterdziestoma laty podawał wpraw­ dzie w wątpliwość, czy wszystko, co ona mówi, na­ leży przyjąć za dobrą monetę, czy zasługuje w zupeł­ ności na wiarę, ale nikt nie podjął się trudu spraw­ dzenia tych rewelacji i ciekawostek biograficznych, ogłoszonych drukiem jeszcze za jej życia. 4 Christine v. Thaler (Christa ciel Ncgro): Fantasia D as Le- bensbuch der ersten deutschen ] oianahstin Mit 4 Bildbeigaben. Bearbeitet von Rudolf Schade (Verlag der GescUschaft deu- tscher Literaturfreunde). Berlin (b. d.), rozdz. V III: Etnes Dichters letzte Liebe, s. 259-281. , ■ 5 pe. [Paweł Ettinger]: Ostatnia mtlosc Kraszewskiego. „W ia­ domości Literackie” 1952 nr 462.

3° Romans Kraszewskiego z wiedenką Po dziesiątkach lat dopiero my to stwierdzamy dokumentarnie, w czym przyjąć należy prawdę 0 Kraszewskim z dzieleniem jej przez pól jako fan­ tazję powieściopisarską. Ale wskażemy w niej także sporo nitek prowadzących do kłębka zagadkowej afe­ ry polityczno-kryminalnej Kraszewskiego z lat 1883 1 1884, nie rozwikłanego do dnia dzisiejszego. Na przykład: dlaczego to właśnie inżynier Ale­ ksander Dienhcim-Brochocki z Florencji założył za Kraszewskiego po raz wtóry kaucję, wyzwalając go dnia 15 listopada 1885 r. warunkowo z twierdzy magdeburskiej. Przebywał tam powieściopisarz pół­ tora roku, zadenuncjowany z Wiednia przez dzien­ nikarza Arnima Adlera z nieodpartymi dowodami działalności antypaństwowej, skierowanej przeciw Niemcom bismarckowskim i skazany bez prawa do apelacji na wyższy wymiar kary. Interweniował w sprawie tego czasowego zwolnienia u cesarza Wil­ helma I - książę Antoni Radziwiłł, interweniowała Polka, księżna Falconieri-Carpegna6, u królowej włoskiej Małgorzaty, a ta z kolei u króla. Król na drodze dyplomatycznej usiłował złamać opór Bis­ marcka - choćby dla ocalenia honoru Italii, która odznaczyła parę lat wcześniej dra Józefa I. Kraszew­ skiego najwyższym swym odznaczeniem cywilnym: Krzyżem Komandorskim Korony Włoskiej z Gwiazdą Grand’Ufficiale. Aż wreszcie kanclerz zmiękł - za okupem 22 000 marek, a Dienheim-Brochocki nie skąpił na to pieniędzy z własnej kieszeni! 7 6 Na Wizerunkach książąt i królów polskich J. I. Kraszewskie­ go (Warszawa 1888) znajdujemy z tego tytułu dedykację: ,,J. O. Księżnie Ludwice z Hołyńskich Falconieri-Carpegna - w dowód najgłębszego szacunku przesyła Autor. Magdeburg, d. 16 października 188; r.” 7 Fakt wiadomy z ówczesnych doniesień prasowych, sprawdzo­ ny u Aleksandra Brochockiego przez Stanisława Krzemińskie­ go - zob. S. Krzemiński: Józef Ignacy Kraszewski [w:] Nowe szkice literackie. Warszawa - Kraków 1911 s. 209. Romans Kraszewskiego z wiedenką ii' Wspomnienia Christy del Negro mają powiąza­ nia z poszczególnymi utworami i dziejami wydań Kraszewskiego. Np. w wydaniu wiedeńskim, auto­ ryzowanym, wyboru jego pism, z lat 1880-1881, dwa pierwsze tomy spośród dwunastu opatrzone są na­ zwiskiem Christy del Negro jako tłumaczki Hrabiny Cosel na język niemiecki.8 Albo ze wspomnień tych dowiadujemy się, w jakich warunkach skreślił J. I. Kraszewski w Hyeres na Riwierze powieść histo­ ryczną Król chłopów. Przebywał tam od 4 lutego do końca kwietnia 1881 r., blisko trzy miesiące w willi „Charles” , w Ogrodzie Hesperyd, avenue Tropez. Wiemy o tym z korespondencji Kraszewskiego, ale już nie wiedzieliśmy - że w towarzystwie pani Kry­ styny i jej matki.9 Tam zarysowało się częściowo tło powieści Bez serca, tłumaczonej natychmiast, w roku 1882 na język niemiecki i drukowanej na łamach wiedeńskiej „Neue Freie Presse” .10 Niepodobna pominąć faktu, że wspomnienia Christy del Negro rzucają światło nawet na uczynek wdowy po Józefie I. Kraszewskim, godny ubolewa­ nia. Pani Zofia z Woroniczów Kraszewska, zmarła w trzy i pół roku po mężu (pochowana w stroju za­ konu kanoniczek na Powązkach w Warszawie - kwa- 8 D ie Grafin Cosel, historischcr Roman, zwci Bandę. Aus- gewahlte Werke von J. I. Kraszewski, autorisiertc Ausgabe - mit Portrat und Biographic des Verfasscrs. Wicn Pcst - Leipzig (A. Hartlebens Vcrlag) 1880. Band I und II, iiber- setzt von Ch. del Negro. Jest to wydanie poprzedzone drukiem powieści na łamach „Deutsche Zcitung” w Wiedniu w pierw­ szym półroczu 1880 r. 9 J. I. Kraszewski: Król chłopów. Czasy Każmirza Wielkiego. Powieść w 4 tomach. Kraków 1881 (przedmowa datowana: Hyc- res 6 IV 1881). 10 Bez serca. Obrazy naszych czasów przez J. I. Kraszewskiego. Utwór, ukończony według sygnatury autora w styczniu 1882 r., ukazał się w 79 odcinkach „Kuriera Warszawskiego” (od 4 września 1882, nr 198 i nn., do 18 stycznia 1883, nr 1-14). Pierwodruk niemiecki w „Neue Freie Presse” w miesiącach wcześniejszych 1882 r.

tera 67), nie mogła mu podobno darować, że nie do­ trzymał jej wierności, którą przysiągł w dwudziestym szóstym roku życia. Przed śmiercią zniszczyła doku­ mentnie wszystkie jego listy do niej pisane,11 gdy tymczasem autor Szalonej zachował skrupulatnie (i owszem, wiernie) 841 listów żony z całego życia (przechowywanych dziś w Bibliotece Jagiellońskiej). Można sobie wyobrazić, co się biedaczka czcigodna o mężu nasłuchała, skoro nawet w druku wypomniał mu tę niewierność bardzo elegancko hrabia Stanisław Tarnowski, jeszcze za jej życia.12 Ile się nasłuchała o zdemaskowaniu męża przez Niemców jako fran­ cuskiego szpiega! No, ale nie zapomnijmy tu dodać, że państwo Kraszewscy nie widzieli się przez dwa­ dzieścia cztery lata - aż do śmierci - ani razu... od raptownego opuszczenia Warszawy przez pisarza za­ raz po wybuchu powstania styczniowego, kiedy gro­ ziło mu zesłanie na Syberię. Było to przecież abso­ lutnie to samo, co oderwanie się od kraju tysięcy oj- 3* ________ __________________Romans Kraszewskiego z wiedenką 11 ..... spaliła je przed swoją śmiercią (6 X I 1890). Musiało ich być ponad osiemset, sądząc po liczbie jej listów do męża.” (M. Kulikowski: Korespondencja Kraszewskiego, odbitka z Księgi ku czci Józefa Ignacego Kraszewskiego, s. 433). 12 W recenzji monografii Piotra Chmielowskiego: Józef Ignacy Kraszewski. Zarys historyczno-literacki. Kraków 1888 („Prze­ gląd Polski” 1888, t. I, s. 581-594). „G d y Chmielowski w zupełności zdaje się podzielać zdanie Kraszewskiego, z niechęcią malującego «strupieszalość i zgni­ liznę* sfer szlacheckich i arystokratycznych, Tarnowski, świa­ dom złego małżeńskiego pożycia Kraszewskiego, takim krytym sztychem odparowuje insynuację: «Co zaś do zepsucia obycza­ jów, Iuźności związków małżeńskich i podobnie, które K ra­ szewski wyrzuca A R Y ST O K R A T O M , grzechy takie nie między nimi tylko się trafiają - a między nimi trafiają się właśnie, dzięki Bogu, daleko rzadziej -niz przed rokiem 1830, a nawet 1840. Oczywiście nie wątpimy ani na chwilę, że Kraszewski miał prawo do kazań tego rodzaju, że sam byt przykładnym i wiernym małżonkiem!* Inaczej byłoby w tych jego kazaniach coś bardzo nieprzyjemnego” (zob. F. Hoesick: Stanisław Tar­ nowski. Rys życia i prac. Warszawa 1906, t. II, s. 182).

Kraszewski ,,w wieku późniejszym” . Rys. Władysław Podkowiń ski piórkiem, na podstawie poprzedniego zdjęcia, 1887

Christine Greiner vel Christa del Ncgro, później pani Thaler. Malował Hans Makart, 1875 JÓ2ef I. Kraszewski w Wiedniu. Fotografia z lat 1879 1881

Gmach opery dworskiej (Hofoper), gdzie w październiku r. odbyło się przedstawienie calowe na czcić 1. I. Kraszewskiego Reichsratstrasse z gmachem Rady Państwa (na prawo) i nowym Ratuszem (w głębi), w śródmieściu Wiednia z końca XTX wieku

Jeden z ulubionych motywów rysunkowych autora Chaty za wsią, przewijających się u niego również w okresie romansu z wiedenką. Rysunek ołówkiem, datowany 25 I [880 Romans Kraszewskiego z wiedenką 33 ców rodzin po 1939 roku na ćwierć wieku czy mniej lub więcej! Nie są do zakwestionowania pobyty Kraszew­ skiego w Wiedniu po pierwszym spotkaniu z Krysty­ ną del Negro, m. in. podczas kongresu międzynaro­ dowego literatów w dniach 1 5 - 1 6 września 1881 r. Wiadomo skądinąd, że Kraszewski przebywał w Wie­ dniu od 26 stycznia do 1 lutego 1881 r. - w sprawie zbiorowego wydania swych pism, na które miał na­ kładcę z jego własnej inicjatywy. I że stąd wybierał się przez Genuę i Niceę do Hyeres.13 Pamiętnik po­ zwala się domyślać, że wtedy zostały omówione szcze­ góły wspólnego pobytu z paniami na Lazurowym Wy­ brzeżu. Itinerarium pisarza potwierdza informacje 0 przygodach pamiętnikarki, przeżytych razem z nim. Tak samo wiadomo skądinąd, że pisarz przebywał nie po raz pierwszy w lipcu 1880 r. na kuracji w Homburgu. Tylko pamiętnik jednak pozwala się domyślać, że był w Wiedniu zaraz potem, i ujawnia ciekawy szczegół o utworze Kraszewskiego, napisa­ nym świeżo w Homburgu, a drukowanym, zdaje się, tylko po niemiecku. Christa del Negro wyszła za mąż po śmierci Kraszewskiego, w dość późnym wieku, za literata austriackiego, Karola Thalera (1836-1916), starsze­ go od niej o lat szesnaście, doktora filozofii, poetę 1 dramaturga, byłego redaktora „Neue Freie Presse” (w latach 1868-1870), współwydawcę ;,Deutsche Zeitung” w Wiedniu (od 1873 r.). Życiorysy jego podają, że ożenił się w r. 1881 z Adaminą von der Becke, z domu Baumgartner, ale nie podają daty za­ warcia małżeństwa z Christą del Negro. Thaler znał piętnaście języków. „Neue Freie Presse” była za jego redakcji bardzo agresywna w germanofilstwie oraz 13 W . B. Engestrom: Listy ]. I. Kraszewskiego do mnie pisa­ ne iSig-iSSy (97 listów w rękopisie. Biblioteka Polskiej A ka­ demii Nauk w Warszawie, PK iN , k. 47-48 oraz k. 20). Romans

34 Romans Kraszewskiego z wiedenkę; krańcowo nacjonalistyczna, zgodnie z ówczesnymi dą­ żeniami pangermańskimi, i to tak dalece, że stracił swe stanowisko z tego powodu.14 Pozostał jednak nadal współpracownikiem literackim i szarą eminen­ cją pisma. Ten to właśnie dziennik wiedeński druko­ wał przed oryginałem polskim głośną powieść J. I. Kraszewskiego Obne Herz (Bez serca). Autorka wyznań o miłości Kraszewskiego zmar­ ła dnia 12 stycznia 1 9 r. w Gallneukirchen, w gór­ nej Austrii (koło Linzu). Wspomnienia jej następują w przekładzie in extenso. 14 Dane biograficzne o Karolu Thalerze z listu Otto Forst- -Battaglii do Antoniego Trepińskiego, datowanego: Wiedeń 12 i 21 X 1063, ze wskazaniem licznych źródeł informacyjnych (rkps w posiadaniu adresata). Pamiętnik wiedenki «OSTATNIA MIŁOŚĆ PISARZA* Napisała Christa del Negro (Christine v. Thaler)

Tytuł oryginału EINES DICHTERS LETZTE T.IF.BH rozdział VIII książki FANTASIA. DAS EEBENSRUCH DER ER STEN DEUTSCHEN JOURNALISTIN Stosunki moje z pisarzem polskim Ignacym Kra­ szewskim 1 są dostatecznie frapujące, aby wiadomo­ ściami o nich podzielić się z publicznością. JÓ ZEF IGNACY KRASZEW SKI, jeden z naj­ znakomitszych nowszych pisarzy polskich, wywarł wielki wpływ na swe czasy. Twórczość jego obejmuje prawie wszystkie rodzaje literackie’; odznaczając się zdumiewającą płodnością, napisał ponad 400 tomów. Najlepsze rzeczy stworzył jako nowelista i powieścio- pisarz; wyborne jego powiastki przyczyniły się do wy­ parcia panoszącej się francuszczyzny i przygotowania gruntu pod rozwój rodzimej literatury. Pisał rozpra­ wy historycznoliterackie, studia ’ o Dantcm, kartki z podróży, dzieła historyczne, ukoronowane Polską w czasie trzech rozbiorów. Redagował też „Gazetę Polską” . Żył potem w Dreźnie, gdyż czuł się dobrze na ziemi niemieckiej, został jednak obwiniony o upra­ wianie działalności antyniemieckiej i aresztowany. Z więzienia zwolniony na urlop, zapewniał mnie cią­ gle o swej niewinności. W jednym z listów datowa­ nych 1879 r. pisał: „Niemcy pokochałem tak, że stały 1 Błędnic podaje tu autorka (czy raczej edytor!) wspomnień nazwisko Kraszewskiego w zestawieniu z tym imieniem - nigdy przezeń oddzielnie nie używanym. Nie trzeba wszakże mylić Józefa Ignacego z księdzem biskupem Krasickim ani nie wy­ pada, jak się zdarza, klepać tak obu po ramieniu. Można raczej pisać: Józef Kraszewski, gdyż w dzieciństwie i młodości w ten sposób się podpisywał, obchodzi! imieniny na Józefa, było to jego imię główne i jedyne na co dzień w rodzinie. Edytor zresztą błędu powyższego ani razu nie powtórzył (aT).

58 CHRISTA DEL NEGRO się moją drugą ojczyzną, dlatego przyjąłem obywa­ telstwo niemieckie.” Zawarcie znajomości z wielkim poetą wiąże się z osobą jego rodaka, hrabiego Brochockiego, owego „biednego wygnańca polskiego” , którego poznałam we Florencji. Kiedym go spotkała po raz wtóry w Wiedniu, nie był to już ten pauure exile polonais, jak lubił siebie nazywać; dźwięczne nazwisko: hrabia „Dienheim Szczawiński-Brochocki” , pomogło mu w ■ zdobyciu intratnego stanowiska. Zajmował piękny dwupokojowy apartament w hotelu „Grand” i mógł sobie pozwolić na wszelkie przyjemności. Na­ wiasem mówiąc, miał za sobą romans, który przypra­ wił go li tylko o zmartwienie. Tytuł hrabiowski i po­ trójne górnie brzmiące nazwisko obudziły u pewnej młodej, ambitnej Amerykanki życzenie zaprowadze­ nia go do ołtarza. Pozbawiony urody, próżny i ujęty pochlebstwami Polak wpadł łatwo w sidła. Natych­ miast po zawarciu małżeństwa piękna Amerykan­ ka w charakterze dumnej hrabiny wybrała się sama do Ameryki i nie pokazała mu się więcej na oczy. Brochocki łudził się skrycie a niewzruszenie nadzie­ ją, że jeszcze do niego powróci, lecz daremnie. Pozo­ stał człowiekiem osamotnionym. Przybył wtedy wprost z Krakowa, gdzie brał udział w okazałych obchodach jubileuszowych, od­ prawionych niezwykle szumnie dla uczczenia pięćdzie­ sięcioletniej działalności literackiej jego sławnego ro­ daka, Kraszewskiego (2-10 X 1819). Również Wie­ deń szykował się do uczczenia polskiego jubilata. Dzień, w którym sędziwy pisarz przybyć miał do sto­ licy państwa, został już wyznaczony. W tym czasie przyniósł mi Brochocki niektóre dzieła swego przyjaciela. Rozkładając je na stole, przy którym mnie zastał, unosił się zachwytem: - To są arcydzieła! Musi je pani przeczytać! Niech pani spojrzy, oto Poeta i świat (Poznań 1839). Kraszewski ugruntował tym swoją sławę. Tu Mori- «Ostatnia miłość pisarza» 3 9 turi, tam Resurrecturi i jemioła, wzruszająco piękna rzecz, odsłaniająca szlachetne serce mego niezrówna­ nego współziomka. Poznajomiłbym panią chętnie z tym wspaniałym człowiekiem. Odniesie pani z te­ go wielką korzyść. Nie wiem jednak, czy uda mi się Kraszewskiego przyprowadzić... Spojrzenie jego padło nagle na moją prawą rę­ kę, sięgającą po jedną z książek. - Już mam koncept! - zawołał uradowany. - Nie zdoła się temu oprzeć wielki adorator pięknych damskich dłoni. Opiszę mu pani rączkę i to go rzuci do jej stóp... Zaczerwieniłam się na ten rycerski komplement, ale przypomniałam sobie, że ręką moją zachwycał się również Hans Makart, który mnie malował i... jego przyjaciel, rzeźbiarz Tilgner, modelator jej odlewu. Wydało mi się jednak, że od skromności mej wyma­ gano zbyt wiele. W dniu galowego przedstawienia na cześć Kra­ szewskiego, zapowiedzianego w dworskim teatrze operowym, hrabia przyniósł bilety do loży dla mojej matki i dla mnie. - Przyprowadzę wam jubilata w pierwszym antrakcie, lecz musi mi pani za to przyrzec, że zdej­ mie pani rękawiczkę. Niech się pani zrobi jak naj­ piękniejsza, droga przyjaciółko. Byłbym dumny, gdy­ by się pani udało podbić pisarza, starszego pana... Wybierając się do opery włożyłam na siebie bia­ łą suknię z kosztownej crepe de Chine, otrzymaną kiedyś w darze od naszego przyjaciela, konsula Tra- versa. Lekkie westchnienie wyrwało mi się mimo wo­ li. Ubiór leżał na mnie jak na pannie młodej, a prze­ cież czułam się wówczas bardziej oddalona od zwy­ kłego ludzkiego szczęścia niż kiedykolwiek, wiodąc życie oddane pracy i tylko pracy... Gdy wieczorem w operze opadła kurtyna po pierwszym akcie, matka przypomniała mi obietnicę, którą wymógł na mnie hrabia Brochocki. Przesiadłam

CHRISTA DEL NEGRO się na tylne miejsce w loży, gdyż jaskrawe oświetle­ nie gmachu sprawiało ból moim oczom, osłabionym już wówczas wytężoną nocną pracą literacką; usia­ dłam na czerwonej kozetce i ściągnęłam rękawiczki... Wtem otwarły się drzwi loży i do środka wpadł, po­ przedzony przez Brochockiego, uderzająco małego wzrostu pan, pochylony, w głębokich ukłonach. Wło­ sy rzadkie, siwa gęsta broda zmierzwiona. Ruchy kanciaste i niezgrabne. Usiadł przy mnie. I dopiero w tej chwili uświadomiłam sobie obecność znakomi­ tego człowieka: czoło wysokie i jasne, zwierciadło wielkich myśli; brwi silne i krzaczaste, jak gdyby cie­ niem mające osłonić niżej tkwiące oczy, aby nie znik­ nęły pod na wpół przymkniętymi powiekami; nos ładny i wydatny, usta uduchowione i znamiennie młodzieńcze. Gdy mówiłam o jego dziełach, rzucił uwagę, że ludzie chwalą zbyt często to, czego wcale nic czytali. Zacytowałam na to parę zdań z jego powieści, by do­ wieść, iż je naprawdę czytałam. Powiedziałam to, a on spojrzał na moje ręce. Ja umilkłam, on rzekł: - Zostawmy moje utwory, madame. Posiada pani coś, co jest więcej warte od wszystkiego, co wy­ drukowano.- ręce pani to dzieła sztuki. Pozwoli pani, że złożę na nich z pełnym uszanowaniem pocałunek, w chwili gdy będziemy się żegnali? Uśmiechnęłam się z zażenowaniem i odpowie­ działam wymijająco, że przełożyłabym chętnie jedną z jego powieści na niemiecki, gdybym znała język polski. - Na to jest rada - odrzekł i po raz pierwszy przyjrzał mi się bliżej (miał szaroniebieskie oczy o przyjaznym spojrzeniu i rzadko spotykanym bla­ sku). - Moja Hrabina Cosel została przetłumaczona na francuski, może ją pani z tego przełożyć na nie­ miecki. Prześlę pani egzemplarz, jak tylko znajdę się ponownie w Dreźnie. Może przypadnie pani do gu­ «Qstajnia miłość ptsarza» 41 stu. Jest to historia nieszczęśliwej przyjaciółki Augu­ sta Mocnego, jednej z najpiękniejszych i najinteli­ gentniejszych kobiet jego czasów; popadła w niełaskę i zmarła w twierdzy Stolpen. Przyrzekłam dołożyć starań, by przetłumaczyć Hrabinę Cosel jak najlepiej. Pochwycił nagle obie moje ręce, ucałował je i rzucił się ku wyjściu z loży. - Mon Dieit, mon Dieu! - zawołał z gestem de­ speracji hrabia Brochocki, pożegnał się śpiesznie i pobiegł za osobliwym jubilatem. Nazajutrz wczesnym rankiem przygalopowal fiakrem przed nasz dom Henryk Reschauer. Ruchli­ wemu i cenionemu wydawcy „Deutscher Zeitung” śpieszyło się widać strasznie, gdyż wpadł do mego pokoju jak wicher i wołał od progu: - Musimy napisać coś o jubilacie! Usiadłam i poprosiłam go ruchem ręki, aby również spoczął. - Nie mam czasu, nie mam czasu, idę natych­ miast do biura. Poznała go pani osobiście? Potwierdziłam. - Niech pani to zrelacjonuje, Auguście Folle- nius 2. Musi też pani pertraktować w naszym imie­ niu o powieść pióra Kraszewskiego... - To już zostało załatwione, panie Reschauer - przerwałam mu. - Starszy pan raczył mi udzielić zgo­ dy na przełożenie jego Hrabiny Cosel. - Naprawdę? - zdumiał się ogromnie. - Jest pani współpracowniczką bezkonkurencyjną. Ale niech pani w końcu opowie, niech pani opowie, jak do tego doszło. Teraz dopiero usiadł, a ja zdałam mu sprawę z wczorajszego wieczora w operze dworskiej. - Pyszne, wyborne! - mówił śmiejąc się. - Dziś jeszcze muszę oznajmić czytelnikom, że udało się nam pozyskać romans mistrzowskiego pióra Kra- • Pseudonim, który mi nadal jako autorce felietonów.