Okopy apokalipsy.pdf

Okopy apokalipsy Historia: Pierwsza wojna światowa trwała 80 lat Najbardziej zdeformowany pogląd na wiek XX mają ci, którzy uczestniczyli w jego najważniejszych wydarzeniach. Do takiego zaskakującego wniosku doszli historycy francuscy, na podstawie przeprowadzonej tam ankiety, sumującej minione stulecie. Ciekawe, czy opinia ta dałaby się zastosować również u nas? ZYGMUNT KAŁUŻYŃSKI By jednak odpowiedzieć na to pytanie, należałoby uwzględnić różnicę w ocenie, jakie wydarzenia stulecia były najważniejsze; u nas zapewne wyglądałaby ona inaczej. Dla Francuzów, i to również dla młodych (wiek ankietowanych zaczynał się od lat 15), faktem centralnym jest pierwsza wojna światowa; obok niej, druga wojna, następnie rewolta studencka roku 68, która, jak się okazuje, stanowiła tam ważny wstrząs obyczajowy, oraz upadek komunizmu w ZSRR. Z naszej perspektywy zwraca tu uwagę rola pierwszej wojny, decydująca dla opinii francuskiej. W związku z czym Centrum Historii Wielkiej Wojny w Peronne zorganizowało seminarium, które potwierdziło jej znaczenie. Historyk Jay Winter stwierdza: „Była to wojna francuska; zakończyła się w roku 1990”. Czyli dopiero po prawie 80 latach? Jak to możliwe? Wypowiedź ta sugeruje, że I Wojna spowodowała łańcuch wydarzeń: II Wojnę, przewrót komunistyczny i jego upadek, który tę ciągłość zamyka. Bowiem „materiałem historii jest ciężar, wywierany przez zmarłych na tych, którzy przeżyli, również wtedy, gdy ci usiłują o nim zapomnieć; tymczasem on trwa”. Dla historyka francuskiego katastrofy wieku XX są zemstą poległych, która wygasa dopiero ostatnio. Ale jest tu również wina żywych. Na czym ona polega? Okazuje się, że poglądy panujące do tej pory należy poddać rewizji. „Wspomnienia służą w tym celu, żeby zapomnieć”, powiada historyk Anette Becker. Nastąpiło generalne fałszerstwo, polegające na przedstawieniu uczestników jako 1

przymuszone ofiary, zaś wojny jako katastrofę, która spadła na niewinnych, co łączy się z gorączkowym poszukiwaniem odpowiedzialnych jako jedynych kierowanych złą wolą, egoistycznym interesem czy wręcz szaleństwem; bohaterami stają się pacyfiści, liberałowie, humaniści, którzy wówczas protestowali. Który to obraz jednak wymaga korekty. Skutki jednego szrapnela Niemniej owa wojna okazuje się największą do tej pory w dziejach masakrą przemysłową. Nigdy dotąd całe społeczeństwo nie było podobnie zaangażowane, zaś środki walki w tym stopniu niszczące. Szrapnel artyleryjski potrafi żołnierza rozszarpać, dosłownie, tak że nie sposób odnaleźć fragmentu zwłok, zaś odłamek może, również dosłownie, rozerwać ciało na dwie części. Georges Duhamel, który był lekarzem, opisuje pracę w lazarecie: „Ranni z otworzonym brzuchem podtrzymujący obydwiema rękami wylewające się wnętrzności; roztrzaskane kości sterczące z rozdartego ciała; przerwane arterie, które nagle tryskają krwią pod sufit, bo hamujący skrzep ustąpił; mózg całkowicie na wierzchu, jak go obandażować? Zdumiewające, że tak raniony jeszcze żyje; twarze z całkowicie oderwaną dolną szczęką; obydwie dłonie odcięte przy nadgarstkach – lękam się spytać tak okaleczonego o zawód – może to pianista?” Na frontach I Wojny ginie dziewięć i pół miliona żołnierzy. W ciągu czterech lat, przeciętnie zostaje zabitych każdego dnia 912 Francuzów i 1303 Niemców. Armia francuska ma 3 594 000 rannych, zaś rezultatami psychicznymi dotknięci są wszyscy: sprawozdania lekarskie stwierdzają, że po sześciu tygodniach bytności w okopach następuje rozregulowanie reakcji nerwowej, często nie do odwrócenia; w rezultacie tych badań, sztab wydaje instrukcję, by wymieniać obsadzenie linii najdalej po 20 dniach. Co więcej, każda śmierć godzi w krewnych, bliskich, współpracowników poległego; oblicza się, że Francja ma przeszło milion wdów, zaś żałoba dotyka przeszło trzy czwarte całego społeczeństwa. Liczby te wymienia się łatwo, jak zwykle pozycje w statystyce: obejmują ilości tak olbrzymie, zresztą często cytowane, że naszym odruchem bywa pozbawienie ich realności, ich znaczenie się neutralizuje i nawet banalizuje; a przecież wyrażają one wstrząs, jakiego historia do owego czasu nie zaznała. Toteż dzisiejsza reakcja wyraża pacyfistyczne humanistyczne oburzenie: 2

katastrofa, której ludzkość stała się tragiczną ofiarą. Tym więcej, że zachodzi tu monumentalna dysproporcja między rozmiarami ofiar oraz ważnością celów. I Wojna wydaje się rozpętana przypadkowo, lekkomyślnie, niezrozumiale, i następnie coraz bardziej zagłębia się w absurd. Jest to istna przepaść, w odczuciu współczesnym, między ludzkim zaangażowaniem oraz brakiem znaczenia – w odróżnieniu od II Wojny, której oczywistym motywem było przeciwstawienie się faszyzmowi w imię obrony humanizmu... ale zdaniem historyków z Peronne właśnie nie doszłoby do następnej, gdyby nie było owej pierwszej. Ich wniosek: odpowiedzialność za kolejne klęski XX wieku zawarta już jest w I Wojnie. Następnym paradoksem jest zaangażowanie się jej uczestników, trudne już nie tylko do zrozumienia, lecz nawet do emocjonalnego uchwycenia. Jaki mogli mieć powód? Historyk Francois Furet pisze: „Napotykam na kłopot nie do przezwyciężenia, gdy staram się znaleźć uzasadnienie. Wydaje się, że mamy do czynienia z fenomenem, którego nie da się określić racjonalnie. Jest to jeden z najbardziej zagadkowych wypadków nowoczesnej historii”. Leon Jouhaux był przewodniczącym Stowarzyszenia Związków Zawodowych (CGT), organizacji ostro lewicowej, ze zdecydowanym programem pacyfistycznym; otóż po wypowiedzeniu wojny, 4 sierpnia 1914, wygłasza on wściekłe przemówienie patriotyczne, wzywające do unicestwienia Niemiec. Dwadzieścia lat później spotykają go z tej racji wyrzuty; oto jak się tłumaczy: „Nie potrafię dziś tego wyjaśnić. Skąd wziął się ten nieprzeparty impuls psychologiczny? Są chwile w życiu, gdy nawiedzają człowieka uczucia, które wydają się obce, myśli które mu nie przychodziły do głowy, ale które pochodzą z jakiejś tradycji ukrytej w jego wnętrzu i które w pewnych okolicznościach wybuchają w sposób niespodziewany dla niego samego”. Inni historycy widzą tu nagły zryw poczucia wspólnoty narodowej, jakoby zagrożonej, co wyraża się „w duchu krucjaty, prawie mistycznej, w jej obronie”. W Berlinie, 1 sierpnia 1914, olbrzymi tłum zbiera się na Alexanderplatz. Godzina 16, upał jest przygniatający. Oficjalny przedstawiciel Kaisera, na balkonie, oświadcza ogłoszenie mobilizacji. Zebrani spontanicznie śpiewają – ale nie hymn państwowy „Deutschland über alles”, lecz chorał luterański „Gott, tief im Herz”, 3

który odgrywa tam taką mniej więcej rolę jak u nas „Boże coś Polskę”. Charakterystyczne. Wojna jest misją prawie że religijną. Uderzający w tym względzie jest przykład angielski. Istny wypadek ironii dziejowej. 2 sierpnia, wobec napływających wiadomości o napięciu w Europie, odbywa się w Londynie tłumna manifestacja pacyfistyczna, zorganizowana przez Labour Party. W dwa dni później, 4 sierpnia o północy, Anglia wypowiada wojnę Niemcom, w rezultacie oburzającego opinię brytyjską najazdu na Belgię, bliskiego sąsiada przez morze. Społeczeństwo jest zjednoczone w jednej chwili, łącznie z katolikami irlandzkimi, którzy zawieszają wojnę domową z protestantami w Ulsterze. Ale Zjednoczone Królestwo jest jedynym krajem w Europie, który nie uprawia poboru: jest tylko nieliczna armia zawodowa. Anglia przez pierwsze lata prowadzi wojnę z pomocą ochotników. Otóż począwszy od sierpnia do końca 1914 r. zgłasza się ich przeszło milion; biura rekrutujące nie mogą sobie dać rady, ogranicza się napływ do mających co najmniej 1,75 m wzrostu. W ciągu roku 1915 zaciąga się kolejny milion czterysta tysięcy. Co czwarty Anglik służy w armii. We Francji placówki rejestracji otrzymują polecenie umycia twarzy każdego zgłaszającego się, ponieważ 15-letni ochotnicy (nieprzyjmowani) dorabiają sobie brody i przedstawiają sfałszowane metryki. Kiedy zaczyna się zbrodnia? Mogłoby się wydawać, że jest to spontaniczna eksplozja, która szybko wygaśnie; że panuje błędne wyobrażenie o wojnie, która miała być dynamiczna, ruchliwa i krótkotrwała. Jednak już wkrótce staje się jasne, że będzie ona przewlekła, niszcząca i okrutna. Czy wpływa to na zmianę nastawienia? Bynajmniej. Historycy twierdzą, że dzieje się przeciwnie, ów krwawy wysiłek jeszcze powiększa zawziętość: pacyfistyczne potępienie wojny żywimy dopiero my dzisiaj. Zresztą dzieje się tak dzięki jej uczestnikom, którzy przedstawiają się jako ofiary i sami zaczynają w to wierzyć, jako że łatwo się wierzy w to, w co chciałoby się wierzyć. Ale prawda jest inna i wyłania się ona z dokumentów nieujawnionych albo przemilczanych; stanowi ona oryginalną weryfikację, wykonaną przez historyków z Peronne. Mianowicie, I Wojna była już totalna i zbrodnie XX wieku są tylko jej rozwinięciem w wyolbrzymionej skali. 4

I tak okazuje się, że wojna w okopach – mimo że jej masakry dokonywały się głównie maszynowo – była też prowadzona na co dzień, z bestialską bezwzględnością. Zwraca uwagę niewielka stosunkowo proporcja jeńców, zważywszy uczestniczące wielotysięczne armie. Byli oni zabijani na miejscu, co poniekąd tłumaczy się okolicznościami walki: oddział, który zdobył placówkę, musiał posuwać się dalej albo okopywał się, więc przetrzymanie jeńców było dla niego kłopotliwe. Niemniej ich likwidowanie stało się regułą i wyłaniano specjalne ekipy tzw. „czyścicieli okopów”, którzy mordowali jeńców, podczas gdy pozostali koledzy posuwali się dalej. Ponieważ zaś obydwie strony uprawiały ten zwyczaj, który stał się wiadomy, zagrożeni wzięciem do niewoli bronili się do ostatka, co prowadziło do dzikiego wyrzynania się wzajemnie. Broń oficjalna już nie wystarczała i żołnierze na własną rękę zaopatrywali się w noże, pałki metalowe oraz specjalnie wyrabiane „maczety”. Kolejną regułą było dobijanie rannych. Po atakach leżeli oni setkami między okopami i ratowanie ich było samobójczo ryzykowne, bo przeciwnicy usiłowali zastrzelić takiego sanitariusza i także zatłuc rannego. Raport lekarski po bitwie nad Sommą w 1916 r. stwierdza, że blisko 12 tys. rannych można było ocalić, co się nie stało, bo pozostawieni przez kilka dni i nocy na terenie między liniami zmarli z wyczerpania bądź zostali dobici – Francuzi przez Niemców oraz Niemcy przez Francuzów. Natomiast jeńcy wzięci do niewoli byli zmuszani do kopania okopów w miejscach niebezpiecznych, przeciwko rodakom, którzy zagrożeni, atakowali własnych byłych kolegów. Również osoby cywilne nie były bezpieczne. Niemcy rozstrzelali 8450 zakładników w zajętej przez nich Belgii. Ludność Francji okupowanej była zmuszona do pracy w obozach, które stanowiły preludium do późniejszych lagrów z II Wojny. Gdy wskutek blokady zaopatrzenie w Niemczech pogorszyło się, okupanci wycofali racje żywnościowe dla okupowanych, którzy nie powinni być karmieni lepiej jak obywatele Rzeszy: źródła francuskie wyliczają, w przybliżeniu, paręnaście tysięcy zmarłych z wyniszczenia głodowego. Z czego wynika, że wszystkie metody, uprawiane w latach 1939–45, były już znane 20 lat wcześniej. Tymi przykładami historyk Jay Winter uzasadnia tezę, że I Wojna skończyła się dopiero w 1990 r. Bo przecież nie zawieszeniem broni 11 listopada 1918. Hindenburg ogłasza rozkaz dzienny: „Ochroniliście nasze granice od najazdu nieprzyjaciela i oszczędziliście waszemu krajowi nieszczęść i zniszczeń wojennych. Dumni i z podniesioną głową, opieraliśmy się przez cztery lata wrogiemu nam 5

światu”. Czy tak przemawia się do armii, która została pokonana? Wojna toczy się nadal, w 24 godziny po jakoby rozejmie. Szkolne podręczniki w republice weimarskiej w ogóle nie wymieniają faktu przegranej; kończy się na sukcesie ostatniej ofensywy niemieckiej na wiosnę 1918. O Hitlerze jeszcze wtedy nikt nie słyszał, ale o zakończeniu wojny także nie było wiadomo. Zaś kolejne katastrofy wkrótce nastąpią. Do czego wreszcie zmierzają francuscy kronikarze I Wojny? Ich badania łączą się z poszukiwaniem, kto jest odpowiedzialny za wiek XX w świetle wniosków z najciężej przeżytego przez ich kraj kataklizmu. Który został zakłamany: przedstawia się go jako potępiony, odrzucony, skrytykowany, gdy okazuje się, że przeciwnie, był w pełni akceptowany. Na pytanie: kto winien? ich odpowiedź brzmi: wszyscy. Czy proporcja ta, toutes proportions gardees (piszę rozmyślnie po francusku) daje się zastosować również do nas, którzy uwielbiamy szukać winnych i przedstawiać się jako zawodowe ofiary? Zatrząsłem się ze strachu, już tylko stawiając to pytanie. 6